IWONINGBOUW I IBOUWFYSICABOUWBESLUIT, GELUID ENBETON (11) .R.A.A.Hartrnan, Bouwcentrum Advies BY; MaarssenIn het eerste deel van dit artikel (zie Cement nr. 7/8) zijn de achtergronden van hetBouwbesluit besproken die uiteindelijk hebben geleid tot de veranderingen in debepalingsmethoden, de prestatiegrootheden en de prestatie-eisen met betrekking totde geluidwering in woningen en woongebouwen. De belangrijkste conclusie is weldat bouwen in beton zoals dat v??r het Bouwbesluit gebruikelijk was, in veelgevallen niet meer kan. Er zal anders en in veel gevallen zwaarder moeten wordengebouwd, wat extra kosten met zich mee zal brengen.In dit tweede deel worden de praktische consequenties van het Bouwbesluit voor debouwpraktijk behandeld. In het bijzonder komen h?erbij aan de orde gietbouw engeprefabriceerde betonbouw voor woningen. Daarnaast wordt ingegaan op diverseknelpunten die zich in de praktijk voordoen ten aanzien van de geluidisolatie en degeluidwering.EISEN GELUIDWERING VERSUS GELUIDHINDERAlvorens de consequenties van degeluideisen voor de bouwprak-tijk aan de orde te stellen, lijkthet een interessante vraag wat de woon-consument er uiteindelijk van zal gaanmerken.Deze vraag zal worden beantwoord aande hand van de verschillende aspectendie met de geluidwering van een wo-ning te maken hebben.Geluidisolatie tussen woningenLuchtgeluidisolatieE?n van debelangrijkeconclusies uithetvorige artikel is, dat met de inwerking-treding van het Bouwbesluit en de Re-geling Bouwbesluit-gezondheid per 1oktober 1992 de luchtgeluidisolatie-ei-sen tussen woningen feitelijk met ge-middeld 3 dB zijn verzwaard ten op-zichte van de achter ons liggende regel-geving. Dit geldt zowel in horizontalerichting (woningscheidende wanden)als in verticale richting (woningschei-dende vloeren). Let wel: optisch is erweinig veranderd: er is immers nogsteeds sprake van 'de 0 dB eis'. Hetvenijnzit in dit geval in de k van karakteristiek(de overgang van ~u naar ~u;k).De overheid ziet deze 'aanscherpingvande eisen' als een (gedeeltelijke) invullingvan haar beleidsvoornemen om aan ??nCement 1993 nr. 9. van de maatschappelijke wensen, zoalsgeformuleerd in het NMP+, tegemoette komen (in het NMP+ is sprake van 5dB hogere eisen). Er zou ook nuchterkunnen worden geconstateerd dat de'versoepeling' van de eisen die voor be-paalde situaties zijn ingeslopen bij deovergang van de eerste druk van NEN1070 (1962) naar de tweede druk (1976),weer ongedaan is gemaakt. We zijn watdit belangrijke aspect van de geluidiso-latie betreft dus eigenlijk weer terug bijaf, namelijk in dejaren vijftig, toen eenradio met een opgenomen vermogenvan 6 Watt nog de hoofdgeluidbron inde (buur)woning was en de commissiedie de voorloper van de norm opstelde(de voornorm V 1070), kort samengevatals volgt over een 'matige geluidisolatie'oordeelde: 'een niveau van geluidisola-tie dat slechts toelaatbaar werd geachtvanwege de algemene economischeomstandigheden na de oorlog'.ContactgeluidisolatieTen aanzien van de contactgeluidiso-latie is er nietzoveel veranderd. Formeelzal er meer moetenworden gemeten al-vorens de prestatie kan worden vastge-steld en er kan worden getoetst aan deprestatie-eis. In de praktijk zal er op ditpunt naar verwachting weinig verande-ren (zie vorige artikel). De prestatie-eisen lcD ~ 0dB, ~ -5 dB enz. zijn onge~wijzigd gebleven.Omdat de massa per oppervlakte vanwoningscheidende vloeren vanwege deluchtgeluidisolatie zal moeten wordenverhoogd, zal ook de contactgeluidi-solatie hiervan profiteren.Hinder'Dosis-effect'-onderzoek uit de periode1975 - 1980 geeft aan dat voor luchtge-luidisolatie bij een isolatie-index van 0dB het percentage gehinderden doorburenlawaai circa 20% bedraagt [1]. Bijcontactgeluidisolatie is dit percentageruwweg het dubbele, dus circa 40% [2].Het meest recente onderzoek naar ge-luidhinder geeft aan dat in de periode1977 tot 1987 het percentagegehinder-den door burenlawaai gestegen is tot66%. Hiervan zegt 26%ernstige hinder teervaren. Burenlawaai heeft daarmeezelfs hinder door verkeerslawaai van deeerste plaats verdrongen [3].Er zijn geenaanwijzingen dat het aantal gehinder-den door burenlawaai na die tijd zouzijn afgenomen.Conclusies- De 'verzwaring' van de luchtge-luidisolatie-eisen tussen woningenvolgens hetBouwbesluitzal zeker eenpositieve invloed hebben op de ge-51IWONINGBOUWmiddelde kwaliteit van de geluid-isolatie.Bij het ervarenvan geluidhin-der spelen echter meer factoren eenrol dan uitsluitend de geluidisolatietussen de woningen. In hoeverre te-vens wordt bereikt dat het burenla-waai een halt wordt toegeroepen,moet dus nog worden afgewacht.- Om aan de gestelde minimale presta-tie-eisen te voldoen, zal er in veel ge-vallen zwaarder moeten worden ge-bouwd dan de afgelopenjaren de ge-woontewas. De consequenties voordebouwpraktijkworden nog behandeld.Geluidisolatie binnen de woningE?n algemene eis -20 dBDe geluidisolatie-eis tussen verblijfs-ruimten binnen de woning, zoals bij-voorbeeld tussen slaapkamers op de-zelfde woonlaag, is gemiddeld 1 dBzwaarder geworden (eis van ~u ;:.: -20 dBnaar ~u;k ;:.: -20 dB). Veel toegepastemassieve binnenwanden van cellenbe-ton ofgips die marginaal voldeden aande oude eis ~u ;:.: -20 dB zijn in diezelfdesituaties dus niet meer toepasbaar.De industrie heeft hier in het algemeentijdig op ingespeeld door de produktiemeer te verleggen naar de zwaardere ofdikkere typen. Het is natuurlijk ookmogelijk om de tot nu toe toegepastel?chtere/dunnere typenwandenvan eenextra geluidisolerende voorzerwand tevoorzien.V?rvallen eis -15 dBTussen het hoofdwoonvertrek (woon-kamer) en de overige verblijfsruimten(slaapkamers) gold tot voor kort eenaanvullende eis ~u en {o ;:.: -15 dB. Vooreengezinshuizen was deze eis in het al-gemeen van toepassing op de vloercon-structie tussen de woonkamer op de be-ganegrond ende slaapkamersop deeer-ste verdieping. Deze eis is in het Bouw-besluit komen te vervallen: het stellenvan een gedifferentieerde eis is strijdigmet het principe van vrije indeelbaar-heid en alles optrekken naar een alge-mene eis van -15 dB zou te forse conse-quenties (kosten!) metzichhebbenmee-gebracht. Bovendien, zo is geredeneerd,heeft men eventuele geluidhinder vanhuisgenoten zelfin de hand.Er was eigenlijk veel voor te zeggen ge-weest om deze eis juist met 5 dB te ver-zwaren. Voor een vloer van beton (ka-naalplaatvloer of massieve betonvloer)zou dit geen enkel probleem zijn ge-weest. Voor houten vloeren bij houtske-letbouw betekent het versoepelen vande genoemde eis in het algemeen eenkostenbesparing, omdat extra voorzie-ningen om met name aan de contactge-luid-eis te voldoen (toepassen van zwe-52IBOUWFYSICAvende vloeren) achterwege kunnen blij-ven.Uit de praktijk is bekend dat in dergelij-ke situaties ernstige klachten over ge-luidhinder optreden. Denk bijvoor-beeld aan kinderen met een eigen mU-ziekinstallatie op de verdieping, terwijlouders in de woonkamer beneden on-gestoord wensen te lezen. Ofjuist an-dersom: boven kunnen de kinderen nietslapen ofleren vanwege het luidruchti-ge geroezemoes van het bezoek bene-den.Conclusies- De marginaleverzwaringvan de eis alsgevolg van de overgang van de isola-tie-index ~u naar de karakteristiekeisolatie-index ~u;k leidt er in vele ge-vallen toe dat er zwaardere ofdikkerebinnenwanden tussen de slaapkamersmoeten worden toegepast. Tegenoverde extra kosten zijn geen baten te ver-wachten in de vorm van minder ge-luidhinder binnen de woning.- Het vervallen van de -15 dB eis tussende woonkamer en de slaapkamers zalin het merendeel van de situaties metverdiepingsvloeren van beton geenveranderingen opleveren. Voor hou-ten vloeren binnen houtskelet-bouwwoningen betekent ??n en an-der een versoepeling/verslechtering.Mensen die eenwoning met betonnenvloeren gewend zijn envanplan zijn teverhuizen naar eenHSB-woning methouten vloeren (vaak gaat het hier omluxe vrijstaande woningen!) zijn bijdeze gewaarschuwd.- Met het vervallen van de -15 dB eis isvoorlopig een (definitief?) einde ge-komen aan het steeds weer opduiken-de, bekende begrip 'stille kamer'.Geluidisolatie vanuit eengemeenschappelijkeverkeersruitnteDe eis van -5 dB die onder het regimevan hetBesluit geluidwering gebouwen(Model-bouwverordening) ??k goldten aanzien van een gemeenschappe-lijke verkeersruimte naar de hal ofgangvan een woning, is komen te vervallen.Dezeeis, die dus in feite mede aan de ge-luidisolatievan dewoningtoegangsdeurwerd gesteld, is van het begin afaan als'niet realistisch' gekarakteriseerd. Deinstellingen die garanties afgeven voorwoningen sloten deze eis dan ook uit inhun garantievoorwaarden via een wel-gekozen formulering.Juich echter niet te vroeg, want in zo'nsituatie geldt volgens het Bouwbesluitvan die gemeenschappelijke verkeers-ruimte naar het verblijfsgebied (woon-kamer, slaapkamer) van de woning nogaltijd een eis I1u;k ;:.: 0 dB. Aan de geluid-isolatie van de woningtoegangsdeurdient dus wel degelijk de nodige aan-dacht te worden besteed!Galm in beslotengemeenschappelijkeverkeersrnimtenDewaardevan de totale geluidabsorptievan een besloten gemeenschappelijkeverkeersruimte, uitgedrukt in m2, moetvolgens NEN 5078 [4], ter beperkingvan geluidhinderin de aan die verkeers-ruimte grenzende woningen, in elk vande octaailianden met middenfrequen-ties van 250, 500, 1000 en 2000 Hz tenminste gelijk zijnaan 1/8 van de waardevan het volume van die ruimte, uitge-drukt in m3? Het Bouwbesluit vermeldhierbij dat die verkeersruimte bestemdmoet zijn voor het ontsluiten van in eenwoongebouw gelegen woningen. Delaatste toevoeging ontbrak in hetBesluitgeluidwering gebouwen. De eis geldtdus niet voor de gemeenschappelijkgang naar de (fietsen)bergingen onderin een flatgebouw.IndepraktijktichtlijnNPR5071 [5a,5b]wordt aan de hand van een eenvoudigvoorbeeld aangetoond hoe aan de eisvan het Bouwbesluit kan worden vol-daan. De eis is overigens ten opzichtevan de vorige regelgeving niet veran-derd. In de praktijk is de aandacht voordit aspect van de geluidwering vaakstiefmoederlijk bedeeld. Zo viel in deoude garantievoorwaarden van de ga-rantie-instituten dit aspect buiten degarantie.Ten onrechte ons inziens, wantincom-binatie meteen goede toegangsdeur (zievorige paragraafj is het aanbrengen vangeluidabsorberend materiaal inzo'n ge-meenschappelijke ruimte van groot be-lang voor het akoestisch comfort van deaan die ruimte grenzende woningen.Geluidwering van uitwendigescheidingsconstructiesIn bepaalde situaties, zoals diepe woon-kamers (grote maat loodrecht op de ge-vel), kan de verzwaring van de prestatie-eis volgens hetBouwbesluit oplopen tot5 dB (A) of meer.Dezeverzwaring geldtover dehele linie,datwil zeggen ??kvoor de basis-eis GA;k;:.: 20 dB(A) waaraan elke woning (ver-blijfsgebied) dient te voldoen. Dus ookde woningen die gelegen zijn aan eenrustig woonerfin een buitenwijk!Nu wordt ervan uitgegaan dat naarmatede geluidisolatie toeneemt, de hinder inhet algemeen afneemt. In het geval vaneen verhoging van de geluidisolatie vande gevel (ook het dak hoort tot de uit-wendige scheidingsconstructie) dienenechter de volgende kanttekeningen teworden geplaatst:Cement 1993 nr. 9~ er zijn geen onderzoeken bekendwaaru?t zou blijken dat een verdereverhog?ngvan de geluidisolat?e van degevel gewenst zou zijn. De gelu?d~isolatie van de gevel van nieuwbouw~woningen en gerenoveerde woningenis op d?t punt namelijk in de loop dertijd (na deenergiecr?sis van 1973) alaanzienlijk verbeterd. Denk maar aande veel betere naad~ en k?erd?chtingen de toepass?ng van dubbele begla-z?ng bij nieuwbouwwoningen. Daarwaar de geluidbelasting van de geveldat noodzakelijk maakt, ?s onder hetreg?mevan deWet geluidhinder reedseen hogere geluidwering voorge-schreven om aan het max?maal toe-laatbare b?nnenniveau te kunnen vol-doen;- een 5 dB hogere geluidwering kan insommige s?tuaties betekenen dat ereen zwaarder (dikker) glaspakketmoetworden toegepast, ofeen groterespouw tussen de ruiten, ofeen suskastmet een hogere geluidisolatie. In hetgeval van de woning aan het rustigewoonerfmet de bas?s-eis van 20 dB(A)zal in veel gevallen niet meer met degebruikelijke ventilatie-schuifroos-ters en klepraampjes kunnen wordenvolstaan (de norm NEN 5077:1991schrijft voor dat de vereiste ventilatie-openingen tijdens de meting geopendmoeten zijn!). Dit effect wordt nogversterkt doordat de nieuwe methodevoor de bepaling van de doorlaat vanventilatie-openingen langere roosters(eventueel suskasten) noodzakelijkmaakt;~ de van buitenaf in de woning door-dringende geluiden (verkeer op af-stand, natuurlijke geluiden van weeren wind) worden nog meer buitenge-sloten. En het zijn juist deze 'achter-grondgeluiden' die nog enigsz?ns degeluiden uit de buurwoning kunnenmaskeren;- de extra voorzieningen als gevolg vande zwaardere eisen brengenextra kos-ten met z?ch mee. Er is voor zover be-kend (nog) geen studie verricht naarde te verwachten gemiddelde kosten-stijging op dit punt.Conclusies- Door het treffen van zwaardere voor-z?eningen aan de gevel (eventueel hetdak), noodzakelijk geworden door denieuwe eisen van het Bouwbesluit,zullen de stichtingskosten van de wo-ning nietonaanzienlijk toenemen. Ditgeldt ook voor woningen die in eenrustige woonwijk zijn gelegen. Uit~eindelijk zal het gaan om vele extramiljoenen guldens, gerekend over detotale woningbouwsector.- De kans dat door dergelijke extravoorzieningen aan de gevel de hinderdoor burenlawaai toeneemt is zekerniet ondenkbeeld?g. In dit opzicht zouhet Bouwbesluit zelfs contraproduk-tiefkunnen werken!Geluidniveaus van installatiesInstallaties buiten de woningHet Bouwbesluit stelt eisen aan demax?maal toelaatbare geluidniveausvan verschillende installaties zoals eenlift, hydrofoorinstallatie, mechanischventilatiesysteem, warmwatertoestel,kraan of toilet. De eis geldt echter uit-sluitend voor de geluidniveaus afkom-stig van installaties buiten de betrokkenwoning.Installaties binnen de woningAan de geluidniveaus van installaties inde eigen woning worden geen eisen ge~steld, ook niet meer aan die van het 'toi-let metwaterspoeling'. Er wordt kenne-lijk van uitgegaan dat de bewoners der~gelijke geluiden zelfin de hand kunnenhouden.Het volgende praktijkvoorbeeld toontaan dat ??n en ander soms tot proble-men leidt, die om een creatieve oplos-sing vragen:Het touetop de begane grond grenst,nogal ongelukk?g, direct aan de woon-k~er. Het spoelreservoir en de toe-voerleiding zijn direct bevestigd aan delichte scheidingswand (hiervoor geldenoverigens g??n geluideisen). De 'ge-dragsaanpassing' die de bewoners ?n de-ze situatiezichzelfhebben opgelegd laatzich als volgt omschrijven: als men be-zoekontvangtgaande huisgenotenvoorhet doen van een boodschap automa-tisch naar het tweede kleinste kamertjeop de verdieping (het gaat in dit gevalgelukk?g om een huis met verdiepings-vloerenvan beton!) en als een van de be-zoekers 'zo nodig moet' wordt er (als-nog) een CD opgezet ofzal er gebruikgemaakt moeten worden van een ande-re vorm van 'akoestisch parfum' om hetdoordringen van 'genante' geluiden temaskeren (als er veel bezoek is wordendoordringende geluiden vanzelf ge-maskeerd door het geroezemoes).Daarnaastis de inspanning die men zichmoet getroosten om het geluidniveauvan een bepaalde installatie in een ver-blijfsgebied te meten volgens NEN5077 zodanig toegenomen, dat de ani-mo voor controles op dit punt wel tothet nulpunt zal zijn gedaald.Conclusies~ HetiseengoedezaakdathetBouwbe-sluit aan meer installaties geluideisenstelt (nu bijvoorbeeld ook aan die vaneen lift).- Het is te betreuren dat er geen eisenworden gesteld aan installaties die inde woning zelfzijn opgesteld. Onder-zoek heeft immers aangetoond datmet name het eigen toilet een bronvan ernstige hinder vormt [6].- Het meten van geluidniveaus van in-stallaties ?s (nodeloos) ingewikkeld entijdrovend gemaakt.CONSEQUENTIES VOOR DE BOUWPRAKTIJKHoofddraagconstructieDe prestatie-eisen van het Bouwbesluitinclusief de Regeling Bouwbesluit-ge-zondheid zijn qua luchtgeluidisolatiegemiddeld 3 dB zwaarder geworden tenopz?chtevandeeisenuitdevorige regel~geving. Dit geldt zowel in horizontalerichting (woningscheidende wanden)als in verticale richting (woningschei~dende vloeren). De consequenties vandeze verzwaring kunnen verschillenddoorwerken op de hoofddraagcon-structie van de woning of het woonge-bouw. De in maart van ditjaar versche-nen tweede druk van de praktijkricht-lijn NPR 5070 [7] is helaas nog niet op alCement 1993 nr. 9deze verzwaarde eisen aangepast. Hoe-wel in een bijlage wordt aangegevenvoor welke situaties en constructies depraktijkr?chtlijn wel bruikbaar is envoor welke niet, weet bouwend en be-oordelend Nederland ruim eenhalfjaarna het van kracht worden van hetBouwbesluit eigenlijk nog niet precieswaar ze aan toe is. Veel gehoorde vragenzijn dan ook: welke constructies vol-doen wel en welke niet meer, watzullende extra kosten zijn, welke kwaliteits-verklaringen zijn van toepassing? Het iszeker niet de bedoeling van dit artikelom voor elk bouwsysteem panklare op~lossingen aan te geven. Ditlaatste is vaakook nog niet mogelijk door het ontbre-ken van voldoende praktijkgegevens.Wel kan in grote lijnen worden aange-geven wat de consequenties van de ver-z::aringen voor de bouwpraktijk zullenz;Jn:- toepassen van nieuwe constructies/materialen met betere prestaties (on-der meer bij niet-dragende massievebinnenwanden van gips en cellenbe-ton; nieuwe generatie dakconstruc-ties);- ontwikkelen en toepassen van nieuweaanslu?tdetails (onder meer bij hetknooppunt wand - begane grond -fundering);53IWONINGBOUW IBOUWFYSICATabellMassa per volum.e van beton en vloerafWerking- toepassenvaneenverdiepte funderingbij ankerloze spouwmuren;- ontwikkelen en toepassen van anker~loze spouwmuren zonder verdieptefundering, maar met behoud van eengoede geluidisolatie;- tot het minimum beperken van de ge~luidoverdracht via aansluitende (flan-kerende) bouwdelen;- meer massaperoppervlakte (meer kg!m2) bij enkelvoudige wanden;- meer massa per oppervlakte bij wo-ningscheidende vloeren;- hogere stichtingskosten.E?n en ander betekent ook dat materia-len, constructies en bouwmethodenwaarmee tot voor kort marginaal aan degestelde eisen kon worden voldaan, on~der het regime van het Bouwbesluitgeen of nog slechts beperkte toepas-singsmogelijkheden hebben.Indien van een constructie de massa peroppervlakte niet bekend is, dient ge-bruik te worden gemaaktvan tabel 1 uitdeNPR5070.bouwconstructieongewapend grindbetongewapend grindbetongewapend grindbeton, verdichtvloerafwerking zand-cementVoor beton en vloerafwerkingen geldttabeltEengezinshuizenAnkerloze spouwmurenEengezinswoningen zijn volgens de ter-minologie van hetBouwbesluit'wonin-gen die nietineenwoongebouwzijn ge-legen'.De woningscheidende constructie diequa geluidisolatie nog altijd de bestetroeven in handen heeft, is de vanoudsbekende ankerloze spouwmuur. In depraktijk blijktde ankerloze spouwmuur(massa per spouwblad ten minste 200kg!m2; circa 90 mm beton) echter z'nfaam (een goede lucht-en contactge-massa per volume (kg!m3)2200230024001900luidisolatie) vaak niet waar te kunnenmaken. Wat vaak ontbreekt is de zoge~naamde verdiepte fundering (volgenssommigen een verdiepte spouw) (fig. 1).Praktijkmetingen tonen aan dat deluchtgeluidisolatie, uitgedrukt in .ltu;bdan slechts marginaal aan de mini-mum-eisen voldoet of er zelfs onderblijft (fig. 2).Bij dit knooppunt in de constructie spe-len vaak de volgende aspecten een groterol:- bij een hoge grondwaterstand leverthet maken van een verdiepte funde-ring problemen op. In zo'n situatiezijn de arbeidsomstandigheden zekerniet ideaal als op de funderingsstrook200014,210005,0////////---gunstig~~//......:...--- / I/ ong~sti9luchtgeluid70504060125 250 500 1000 2000~ frequentie (Hz)---- normcurve NEN 1070 (1976)_____ gemeten [lu 125 250 500+ 1 7,4 0,8 -2,52 Ankerloze spouwconstructie, vloeren direct opfundering, sterke flankerende geluidoverdracht tussentwee woonkam.ersDuT = genorm.eerd geluiddruk-niveauverschil tussen tweevertrekken4u volgens MBV nogjuist voldoende (+ 1 dB); volgensBouwbesluit I1u;k = - 3 dB!a:l~ 0,5m "0~30c::t:::l?20massa ::: 250 kg Im 2massa per spouwblad~ 200 kg/m 2massa per spouwblad~ 200 kg/m 2Ankerloze spouwconstructie op verdiepte fundering,minder dan norm.ale flankerende geluidoverdracht154 Cement 1993 nr. 900///~~0g""'ti~v//'//?/ I/0/11! /ongunstig I0......... I.......... j'........'"luchtgeluid7465ribbenvloer3 Ankerloze SPOUWll1uur op rib(cassette)vloer zonderverdiepte fundering~I-+--- kopsehot4 Ankerloze spouWtnuur ll1et op zolderverdiepingongunstige invloed van gekoppelde en lichtedwarskappen125 250 500 1000 2000-~> frequentie (Hz)- - - normcurve NEN 1070 (1976)[lu 125 250 500 1000------ gemeten _.--12 -2,8 -15,9 -7,2 -1.820009,5eerst enkele lagen materiaal ten be~hoeve van de scheiding van de vloer-velden moeten worden aangebracht;- de gangbare verdiepte fundering (mi-nimaal 0,5 m minus peil =< afgewerk-te vloer) past niet binnen het systeemen de logistiek van de (geprefa~briceerde) betonbouw;- de afstand tussen de spouwbladen(spouw) en tussen de vloervelden isvaak te gering ? < 50 mm), zeker ge-zien de toleranties van wanddikte envloerafmetingen. De kans op 'kort-sluitingen' tussen de spouwbladen,met alle negatieve gevolgen vandien,neemt dan aanzienlijk toe.Het is dan ook niet te verwonderen datin de praktijk allerlei varianten wordenuitgeprobeerd, waarbij wordt getrachtom zonder de verdiepte fundering tocheen voldoend hoge geluidisolatie te be-reiken.In gebiedenwaar niet behoeft tewordengeheid wordt vaak uit kostenoverwe-gingen afgezien van een verdiepte fun-dering. Bij een voldoende draagktachti~ge ondergrond kunnen de begane-grondvloeren met thermische isolatiedan rechtstreeks op het zand wordenaangebracht (woningen zonder kruip-ruimte). De directe 'kortsluiting' van despouw via de funderingsstrook in com-binatie met tegen de woningscheidendespouwmuur gestorte dekvloeren is indergelijke gevallenvaak debet aan de te-leurstellende prestaties. Qua luchtge-luidisolatie kan met zo'n constructiesoms maar net aan de (nieuwe) mini-mum-eisen worden voldaan.Bij gangbare prefab betonbouwsys-temen worden de geprefabriceerdespouwbladenvaakdirect op de systeem-vloeren gesteld volgens het principe vanfiguur 3. De verwachting is dat als er'hoge' systeemvloeren worden toege~past (bijvoorbeeld rib-cassettevloeren),de prestaties niet al te ver achterblijvenbij die van systemen met een 'echte' ver-diepte fundering. In zo'n situatie moeter inieder geval ook op worden gelet datde vloervelden gescheiden blijven en dekans op 'kortsluiting' doormortelwordtvoorkomen (spouw minimaal 40 mm).In de praktijk veel voorkomende knel~punten met teleurstellende prestatieszijn verder:- ruimten die onder een hellend dakzijn gesitueerd. De geluidisolatiewordt dan voor een belangrijk deelbepaald door de geluidoverdracht viade dakconstructie. De keuze van hettype dakplaat speelt hier vaak eendoorslaggevende rol. Bij langskappenspeelt de zogenaamde overlangsge-luidisolatie en de minerale wolbarri?-re een belangrijke rol, terwijl bijdwarskappen de directe geluidover-dracht via de dakvlakken en de(onr)koppeling ter plaatse van de zak~goot doorslaggevend zijn voor deprestatie. Indien er sprake is van ver-blijfsruimtenzal er in dergelijke situa-ties vaak een extra gesloten plafondvan gipsplaten aan te pas moeten ko-men om de vereiste prestatie te halen.Geadviseerd wordt om voor het toe-passingsgebied van de dakplaat altijdhet desbetreffende Attest met certifi-caat te raadplegen. Zie ook figuur 4;- ruimten die onder een hellend dakzijn gesitueerd in combinatie met aanelkaar grenzende dakkapellen. Dege-luidisolatie wordt in zo'n situatie vaakbeperkt door de geluidoverdracht viahet platte dak van de dakkapellen ende lichte gevelpuien;- toepassen van gevelbinnenspouw-bladen met een te geringe 'overlangs-geluidisolatie' (vergelijkbaar met dak-constructies).NB. Bouwers die (in de vrije sector) eenechte 'topper' qua geluidisolatie willenaanbieden moeten denken aan detailswaarbij de spouw ook doorloopt tot enmet de fundering en de buitengevel. Eris dan eigenlijk sprake van vrijstaandewoningen die toevalligop heel korte af-stand van elkaar zijn gesitueerd! Metdergelijke systemen zijn op de beganegrond prestaties bereikbaar die ten min-ste 10 dB hoger zijn ten opzichte van deCement 1993 nr. 9 55IWONINGBOUW IBOUWFYSICAmassa wand?: 500 kg/m 2kit op rugvu Uingminerale wolvilt, drca 10 mm dik,3 mm statischeinvering5 Akoestisch ontkoppelde aanslniting vloervelden- enkelvoudige woningscheidende wand 6 Akoestisch ontkoppelde aansluiting binnenspouwblad- enkelvoudige woningscheidende wanda. verbinding met veerankers, naad dichten metkurk-rubberpasta ofdergelijkeb. kunststofProfiel met gesloten cellenbandniet-dragendebinnenwandLakoestisch ontkoppeldeaansluiting met profielen voegband/ profiel met voegbandrakoestisch starreaansluiting~~~1.:7=~~~~1afwerkvloer----+7 Akoestischontkoppeldeaansluiting flankerende wand-enkelvoudige woningscheidende wand8 Niet-dragende binnenwand metakoestisch ontkoppelde en starreaansluitingmZ, inclusiefde dekvloer. De 'onthef-fing' van overheidswege tot een waar-de van minimaal 150 kg/m2waar ve-len zich op beriepen, kan echt nietmeer! De vloervelden moeten verderakoestisch ontkoppeld worden van dewoningscheidende wand door ze losvan de wand op de fundering op teleggen. Of de kosten van een opleg-gingvandevloerveldenviatussenvoe-gen van veerktachtig materiaal (speci~aal vilt en dergelijke) op de funderingverantwoord zijn in relatie tot het ef-fect (een merkbare verbetering van degeluidisolatie) is momenteel nog on-derwerp van studie en proeven in depraktijk (fig. 5),- de verdiepingsvloeren moeten even-eens een massa hebben van ten minste250 kg/mz. De in de praktijk veel toe~gepaste typen (kanaalplaatvloerenmet voldoende ahverkiaag, massievebetonvloeren) voldoen in het alge-meen ruimschoots aan dit criterium;- de op de woningscheidende wandaansluitende binnenspouwbladen bijvoorkeur akoestisch ontkoppelen vande woningscheidende wand. Dit geldtzeker voor massieve steenachtigecon-structies met eenmassa < 200 kg/mz(zieprincipe infig. 6).Knelpunten kun-nen zich voordoen als aan dit knoop-punt tevens eisen zijn gesteld ten aan-zienvan de stabiliteitvan dewoningen(bij stapelbouw worden de elementenvan hetbinnenspouwbladomdeze re-den vaak ingetand in die van de wo~ningscheidende wand);- niet-dragende binnenwanden (mas~sief gips, cellenbeton) dienen akoes-tisch ontkoppeld op de woning-scheidende wand aan te sluiten (fig. 7).Samengestelde binnenwanden, type'metal-stud', zijn van nature akoes-tisch buigslap en kunnen op de ge-bruikelijke wijze worden uitgevoerd.Enkelvoudige bouwmurenDe geluidisolatie tussen twee ruimtenwordt, behalve door de directe geluid-overdracht via de woningscheidendeconstructie, in belangrijke mate bepaalddoor de flankerende geluidoverdrachtvia deaansluitendebouwdelen(vloeren,gevels, daken en binnenwanden). Demogelijkheid van een effectieve onder-breking (dilatatie) tussen de woning-scheidende constructies, zoals bij de an.:.kerloze spouwmuur, ontbreekt en duszal er alles aan moeten worden gedaanomde flankerende geluidoverdrachtviade aansluitende bouwdelen tot een mi-nimum te beperken. Op deze manierwordt namelijk eengrotere veiligheids-margegecre?erden neemtdekans dateraan de nieuwe eisen zal worden voldaanaanzienlijk toe.De massa per oppervlakte van de wanddient in ieder geval ten minste 500 kgfm2(wanddikte 230 mm beton) te bedra-gen. Ook de nieuwe NPR 5070:1993gaat hiervan uit. Door het effect van deRegeling Bouwbesluit-gezondheid (zievorig artikel) is de 'betrouwbaarheid'dat hiermee aan de minimum-eisen zalwordenvoldaan echterveel geringer ge-worden, c.q. het risico dat niet aande ge-stelde eisen wordt voldaan groter ge-worden. Een massa van ten minste 550kg/m2(wanddikte 250 mm beton) zouuiteraard een beter uitgangspunt zijn.gangbare ankerloze spouwmuren metverdiepte fundering.Om met een wand van ten minste 500kg/mz toch een voldoende te kunnenscorendient de flankerende geluidover-dracht tot het minimum te worden te~ruggebracht. Daarbij zijn de volgendeaansluitdetails van groot belang:- de begane-grondvloer dient een mas-sa te bezitten van ten minste 250 kgf56 Cement 1993 nr. 9sterke flankerendegeluidoverdracht......-,jf---bLo---,~spouwmuur metspouwbladen van200kg/m 29 Niet-toepasbare ankerloze SpouwI11uren bij bovenelkaar gelegen woningen10 AnkerlozespOUWI11uur bij hoogbouwmassa per spouwblad~ 350 kg/m 2NB. Wat precies onder een akoestischontkoppelde aansluiting moet wordenverstaan is vaak niet exact aan te geven.Een akoestisch ontkoppelde aansluitingvan een niet-dragende binnenwand opde woningscheidende wand is in het al-gemeen heel goed realiseerbaar. Deaan-sluiting op het plafond/de verdiepings-vloer levert in de praktijk meer proble~men op, zeker als er verschillende starrekoppelingen ontstaan tussen wand envloer in de vorm van ingelaten elektra-buizen en stabiliteitsankers. Als de dek-vloeren pas worden aangebracht als alleniet dragende binnenwanden zijn ge-steld, is er zeker geen sprake van eenakoestisch ontkoppelde aansluiting (in-klemming!). In het laatste geval komt ervan de vrije indeelbaarheid van de wo-ning overigens maar weinig terecht (fig.8). Te verwachten is dat een kwali-teitsverklaring van zo'n wand te zijnertijd toepassingsvoorwaarden zal bevat-ten inzake dergelijke aansluitdetails.MeergezinshuizenMeergezinshuizen zoals flats, apparte-menten en gestapelde laagbouw vallenvolgens hetBouwbesluit onder de cate-gorie 'woningen die in een woonge-bouw zijn gelegen'.AnkerlozespouwmurenDe voor eengezinshuizen toepasbareankerloze spouwmuren kunnen nietworden toegepastvoor boven elkaar ge-legen woningen. Immers via eenspouwblad treedt in verticale richtingsterke flankerende geluidoverdracht op(fig. 9). Indien toch een ankerlozespouwconstructie wordt toegepast (bij-voorbeeld vanwege de gewenste hogereCement 1993 nr. 9geluidisolatie in horizontale richting),dienen de spouwbladen een massa vantenminste 350 kg/m2te bezitten(wand-dikte 150? 160 mm beton). Deze voor-waarde geldt tevens voor het binnen-spouwbladvan dekopgevel enin princi-pe ook voor dragende binnenwanden.Voor het aansluitdetail terplaatsevandefundering gelden uiteraard dezelfdevoorwaarden als bij eengezinshuizen.Indien de geluidisolatie in verticalerichting op hetzelfde hoge peil moetwordengebrachtals die inde horizonta-le richting, danzou alswoningscheiden-de vloerconstructie een relatief zwarevloer gekozen kunnen worden in com-binatie met een zwevende dekvloer. Demassa van de draagvloer dient dan tenminste 450 kg/m2te bedragen (150 mmbeton +50 mmzand-cementdekvloer).Het zal duidelijk zijn dat vanwege dehoge extra kosten dergelijke construc-ties uitsluitend bij zeer luxe apparte-menten zullen worden toegepast (fig.10).Enkelvoudige woningscheidende wandenInhet algemeen zullen in deze categoriewoningen enkelvoudige woningschei-dende constructies worden toegepast.Voor de wanden betekent dit construc-ties met een massa van ten minste 500kg/m2(wanddikte 230 mm beton), dochbij voorkeur 550 kg/m2(wanddikte 250mm beton).Woningscheidende vloeren, een gewichtigezaakDe NPR 5070:1993 is voor woning-scheidende vloeren oorspronkelijk uit-gegaan van een massa van ten minste450 kg/m2? Door de nieuwe bepalings-methode voor de prestatie van een ver-blijfsgebied dat uit verschillende deel-ruimten bestaat, is dit uitgangspuntechter .achterhaald (zie bijlage C van depraktijkrichtlijn!). Nu moetworden uit-gegaan van ten minste 500 ? 550 kg/m2?In situaties waar meer flankerende ge-luidoverdracht is te verwachten, is zelfseen massavan ten minste 600 kg/m2aante bevelen.Het zal duidelijk zijn dat de verhogingvan de massa per oppervlakte van zowelwanden als vloeren fors ingrijpt op detotale constructievan het gebouwen te-vens doorwerkt op de stichtingskosten.KostenKosten van aanpassingenIn [8] werden de extra kosten als gevolgvan de verzwaringen van de geluideisenconform het ontwerp-Bouwbesluit noggeraamd op gemiddeld f 1600,-- vooreen eengezinswoning en op gemiddeldf 1200,--voor eenwoningin eenwoon~gebouw. Ditwas echternog uitdeperio-de v??r het definitieveBouwbesluitvanoktober 1992.De extra kostenzullen thans naar schat-ting ten minste f 2000,-- bedragen. Hetgaat hier dus om extra kosten die moe-ten worden gemaakt voor (eventuele)aanpassingen in de ontwerpfase.De eventuele extra kosten voor de ge-luidwering van uitwendige scheidings-constructies (gevel, dak en suskasten)zijn hierbij nog niet inbegrepen.Kosten van herstelBij dit alles moeten we beseffen dat dekosten van herstel achteraf vaak eenveelvoud van dit bedrag vergen. Uit een57I WONINGBOUW ___________I_B_O_UW__FY_S_IC_A _kostenanalyse van de bij de StichtingWoningborg in 1992 gemelde geluid-klachten (167 individuele geluidklach~ten en 25 bindend adviesuitspraken vande Stichting Garantie Instituut Wo-ningbouw) blijkt,datde schade die hier-mee was gemoeid geraamd wordt opcirca f 5000 000,--. Hierbij is uitgegaanvan een gemiddelde projectgrootte van8 woningen en gemiddelde herstelkos~ten van circa f 5000,-- [9].Extreem hoge kosten voor de 'akoesti-sche renovatie' bij een project van 26nieuwbouwwoningen werdenjaren ge-leden genoteerd met circa f 30 000,--per woning. Het zal niemand verbazenals hierbij wordtvermeld dat de bouwervan hetprojectfaillietwas en datde aan-nemerdie de herstelklus klaarde er nietslechter van werd.ConclusiesDe nieuw geformuleerde geluideisenkrachtens hetBouwbesluiten de daarbijbehorende Regeling Bouwbesluit-ge-zondheid zijn van grote invloed op debouw van woningen en woongebou-wen. Dit geldt in het bijzonder voor dehoofddraagconstructie.Voor eengezinshuizen biedt het toepas-sen van een .ankerloze spouwmuur metverdiepte fundering als woningschei-dende constructie nog steeds de meestezekerheid dateraandenieuwe geluidei-sen zal worden voldaan. Ook enkelvou-dige woningscheidende wanden metvoldoende massa komen in aanmer~king, mits er aan een aantal voorwaar-den met betrekking tot beperking vanflankerende geluidoverdracht is vol-daan.De algehele verzwaring van de luchtge-luidisolatie-eis tussen woningen metgemiddeld 3 dB heeft vooral ook in~vloed op woningscheidende vloeren.Deze laatste moeten aanzienlijk zwaar~der worden. Naast een aanzienlijke ver-hoging van de massa per oppervlakvoorenkelvoudige woningscheidende con-structies en een optimale detaillering iseen correcte uitvoering, wellicht meerdan ooit, van groot belang.Een hogere geluidisolatie-kwaliteittus-sen nieuwbouwwoningen die hiervanhet gevolg is kan gunstig zijn met hetoog op de indamming van burenlawaai.In hoeverre dit ook feitelijk het geval zalzijn is mede afhankelijk van andere fac-toren die de beleving van het'akoestischklimaat' bepalen. Hierbij speelt ondermeer de invloed van de verhoging vande geluidwering van de gevel een be-langrijke rol.De extra kosten die met de verhogingvan de geluidwering tussen woningen58zijn gemoeid, zijn naar ons oordeel inhet algemeen redelijk te noemen. Zekeralswordt bedachtdat dekostenvan her-stel achteraf, als er niet aan de gesteldeeisen wordt voldaan, vaak een veelvoudbedragen van de noodzakelijke aanpas-singen in de ontwerpfase. Bovendienwordt eenverbetering met 1dB tot JdBdoor de betrokken bewoners vaak nietals een verbetering ervaren, terwijl zewel opgescheept zitten met (bijvoor-beeld) een voorzetwand die veel ruimtein beslag neemtenwaaraanje maarwei-nig kunt ophangen.Ofeen verhoging van de geluidweringvan de gevel wel zo gewenst en verstan~dig was, valt te betwijfelen. Tegenoverde extra kosten zijn in dit geval waar-schijnlijk geen baten te verwachten.Literatuur1. Geluidisolatie tussen eengezinshui~zen en beleving van buurgeluiden.Blauwdruknr. 3208, Bouwcentrum,Rotterdam, 1981.2. Contactgeluidisolatie tussen eenge-zinshuizen - Geluidhinder bij toepas-sing van plavuizen, parket en onbekledetrappen. Rapportnr. 6033/1980, Bouw-centrum, Rotterdam.3. Geluidhinder in Nederland: 10 jaarlater. Rapportnr. GF-HR-51-01, Direc-toraat-Generaal Milieubeheer van Mi-nisterie VROM, 1989.4. NEN 5078:1990,. Geluidwering inwoongebouwen - Rekenmethode voorde bepaling van de geluidabsorptie inruimten. Nederlands Normalisatie-in-stituut, Delft.Sa. NPR 5071:1981, Geluidwering inwoongebouwen - Voorbeelden vanmaatregelen tegen galm, lawaai doorslaande deuren en dergelijke in ge-meenschappelijke ruimten afgestemdop NEN 1070. Nederlands Normalisa-tie-instituut, Delft.sb. Aanvulling op NPR 5071, 1990.6. Publikatie B3-4, Sanitair lawaai inwoningen. Stichting Bouwresearch,Rotterdam.7. NPR 5070:1993, Geluidwering inwoongebouwen - Voorbeelden vanwand- envloerconstructies. NederlandsNormalisatie-instituut, Delft.8. Publikatie 251, Het Bouwbesluit ende geluidwering van woningen. Stich-ting Bouwresearch, Rotterdam, 1991.9. Ing.GJlLieverse, informatiebijeen~komst van de Stichting Woningborg,mei 1993.Cement 1993 nr. 9