O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eTunn elbou w68 cement 2007 5TUNCONSTRUCT heeft eenlooptijd van vier jaar en een totaleomvang van 25 miljoen. 41Bedrijven en instellingen uit heelEuropa zoals Hochtief, Herren-knecht, Bouygues en Dragados,participeren in het onderzoekspro-ject, dat wordt geleid door de Uni-versiteit van Graz (prof. GernotBeer). Met het onderzoek wordtgetracht een bijdrage te leverenaan de verbetering van de kwali-teit van leven in Europa, ondermeer door het verlagen van debouwtijd en de kosten en door hetverhogen van de veiligheid. Ditwordt onder andere bewerkstel-ligd door het integraal meenemenvan de mogelijke risico's gedu-rende de gehele levenscyclus vande constructie.TNO participeert in het onderzoekonder meer bij de ontwikkelingvan een op kosten gebaseerdebeheers- en onderhoudsmetho-diek voor boortunnels. Dezemethodiek heeft tot doel beslissin-gen over het beheer en onderhoudvan ondergrondse constructies tefaciliteren. In dit artikel wordtingegaan op de doelstellingen vanhet project en de rol van levens-duur binnen de te ontwikkelenbeheers- en onderhoudsmethode.P r o j e c t b e s c h r i j v i n gTUNCONSTRUCT is verdeeld invier deelprojecten (Sub Projects)waarmee de gehele levensduurvan een (tunnel)constructie wordtafgedekt:? SP 1 Design - verbeterde voor-spellingen en op expertkennisgebaseerde ontwerptools dragenbij aan een verlaging van dekosten, terwijl ook de bouwtijden risico's voor ondergrondseconstructies worden verlaagd;? SP 2 Technologies - binnen SP 2worden nieuwe technologie?nontwikkeld die onder meerworden gebruikt voor innova-tieve tunnelboormachines(TBM) die in verschillendegrondsoorten kunnen wordeningezet. Verder ligt de nadrukop het gebruik van nieuwemethoden en materialen voorde bouw van tunnels;? SP 3 Processes - ten einde hetproductieproces te verbeterenwordt binnen SP 3 voorname-lijk aandacht besteed aan de uit-wisseling van informatie. In eente ontwikkelen web-gebaseerddatasysteem wordt door middelvan een druk op de knop derelevante informatie gedurendede gehele levensduur van deconstructie op een betrouwbarewijze ter beschikking gesteld;Boren in de toekomstdr.ir. A.H.J.M. Vervuurt en dr. R.B. Polder, TNO Bouw en OndergrondIn oktober 2005 is binnen het Zesde Kaderprogramma van de Europese Unie(KP6) het multidisciplinaire onderzoeksproject TUNCONSTRUCT van startgegaan[1]. Dit project richt zich op de ontwikkeling van innovatieve oplos-singen in ondergrondse constructies. Binnen het project wordt onder meer opvelerlei gebied onderzoek gedaan naar boortunnels.1 |De stad van de toekomst(Multidimensional Cities)2 |Optimalisatie van hetboorproces (HSL Spanje -Guadarrama Tunnels)O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eTunnelbou wcement 2007 5 69? SP 4 Services - met het oog opeen effici?ntere exploitatiewordt in SP 4 aandacht besteedaan de ontwikkeling van nieuwemeet- en inspectietechniekenzoals slimme sensoren en gero-botiseerde inspectietechnieken,alsmede op effici?nte beheers-en onderhoudssystemen diezijn gericht op de gehele levens-duur van de constructie.TNO speelt onder meer een rol inhet vierde deelproject. De inzetvan TNO in dit werkpakket heeftvoornamelijk tot doel een uit-spraak te kunnen doen over hetverwachte onderhoud gedurendede levensduur van de tunnel, hetverloop van de prestaties in dieperiode en de kosten die daarmeegepaard gaan. De belangrijkstepartners in SP 4 zijn AmbergEngineering en STUVA. HetSpaanse Dragados is projectleidervan SP 4.P r e s t a t i e g e b a s e e r do n t w e r p e nOm in de toekomst beter om tekunnen gaan met prestatiecon-tracten wordt het steeds meer vanbelang dat er methoden en instru-menten beschikbaar komen opbasis waarvan beslissingenkunnen worden genomen dieleiden tot een (kosten)optimaalbeheer van constructies. Dat bete-kent enerzijds dat naar de functio-nele aspecten van de tunnel wordtgekeken en anderzijds dat eenafweging moet worden gemaaktop basis van de kosten om dezefunctie met voldoende betrouw-baarheid te kunnen (blijven) ver-vullen.Er zijn verschillende schademecha-nismen die tot een achteruitgangvan de prestatie van een construc-tie kunnen leiden (degradatie).Deze degradatiemechanismenkunnen verschillend van aard zijnen hiermee kan tijdens de levens-duur van de constructie op ver-schillende wijzen worden omge-gaan. Van asfalt is bijvoorbeeldbekend dat de levensduur kort isten opzichte van de levensduurvan de constructie. Om die redenwordt het asfalt regelmatig vervan-gen om aan het gewenste presta-tieniveau te kunnen blijvenvoldoen. De (beton)constructiezelf wordt echter meestal zo ont-worpen dat zo min mogelijkonderhoud nodig is tijdens delevensduur.Door de onzekerheden die bij devoorspelling van de prestatie eenrol spelen, bestaat de kans dat hetactuele prestatieniveau achterblijftbij de eisen. In dat geval wordtmeestal onderhoud gepleegd. Omde prestaties tussentijds te contro-leren worden vaak periodieke con-troles uitgevoerd, vari?rend vanhet schouwen van de constructietot het vastleggen van bepaaldeprestatie-indicatoren op inciden-tele basis of op basis van continu-metingen. Door deze tussentijdsemetingen wordt tijdens de levens-duur een beter beeld verkregenvan de staat van de constructiesen kan de levensduurverwachtingtelkens worden bijgesteld.P r e s t a t i e g e b a s e e r d eo n d e r h o u d s f i l o s o f i eMet betrekking tot de duurzaam-heid van betonconstructies wordtde prestatie bijvoorbeeld gevormddoor het achterwege blijven vancorrosie van de wapening. Ommet voldoende zekerheid tekunnen stellen dat tijdens deontwerp-levensduur van de con-structie geen corrosie optreedt,moet vervolgens het chloridege-halte ter plaatse van de wapening(Cl-) voldoende klein zijn, bijvoor-beeld kleiner dan het (kritische)chloridegehalte waarbij corrosievan de wapening kan optreden(Cl-crit). Dit is kwalitatief weergege-ven in figuur 3. De (tijdsafhanke-lijke) belasting wordt in dit gevaldus gevormd door het chloridege-halte Cl-bij de wapening (sollicita-tion S), terwijl het kritische chlori-degehalte Cl-critovereenkomt metde weerstand (resistance R). Degrenstoestand wordt gegeven doorCl-< Cl-critical, oftewel R - S(t)=0.De waarden van R en S in de tijdkunnen op voorhand wordenbepaald aan de hand van watbekend is van de toe te passenmaterialen en de omstandighedenwaarin deze worden gebruikt.Zowel voor de belasting (S) alsvoor de weerstand (R) bestaandaarbij echter onzekerheden. Aan-gezien de kennis van nieuwematerialen relatief groot is, en heteffect van de belastingen (indrin-ging van chloride) op de kortetermijn relatief klein, is de sprei-ding eveneens klein. Naarmate devoorspelling verder in de tijd ligt,wordt de onzekerheid over hetgedrag en de belastingen groter,waardoor de ondergrens van hetprestatieniveau afneemt en dekans van overschrijden toeneemt.In figuur 3 zijn de verwachtings-waarden van R en S daarom weer-gegeven als doorgetrokken lijnen,terwijl de gestippelde lijnen deonder- en bovengrens van gelijkeoverschrijdingskans weergeven.Deze bepalen dus in feite de repre-sentatieve waarden ten behoeve vanhet ontwerp (bijv. de 95 % boven- ofondergrens). De eisen die hieraanworden gesteld, moeten ervoorbovengrenschloridegehaltet.p.v.dewapening tijd (jaar)maximaleoverschreidingskans(Pf; target )0 20 40 60 80 100 120iniCl_Cl_critondergrensbovengrensondergrensResistance (weerstand R)Solicitation (belasting S) Cl_(t)prestatie(Pin%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120gewenstprestatieniveau (S/S)verwachtelevensduur(tL)0prestatie(P = R/S)maximaleoverschreidingskans(P f; target)verwachte (gemiddelde) kostenkosten(%)100200300400tijd (jaar)0 20 40 60 80 100 120bovengrensondergrenstotaleverwachtekosteninitiele kostengerelateerd aanprestatie0)200300400200300400ontwerpwaardeprestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120aangepastelevensduuraanvankelijkeverwachtingswaardeaangepaste waarde0ontwerpwaarde)3 |Voorbeeld van wape-ningscorrosie doorindringing van chloridenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eTunn elbou w70 cement 2007 5chloridegtijd (jaar)(Pf; target )0 20 40 60 80 100 120iniCl_boveondergrensprestatie(Pin%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120gewenstprestatieniveau (S/S)verwachtelevensduur(tL)0prestatie(P = R/S)maximaleoverschreidingskans(P f; target)verwachte (gemiddelde) kostenkosten(%)100200300400tijd (jaar)0 20 40 60 80 100 120bovengrensondergrenstotaleverwachtekosteninitiele kostengerelateerd aanprestatie0prestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 1201002003004000 0verwachte kostenontwerpwaarde300400300400ontwerpwaardeprestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120aangepastelevensduuraanvankelijkeverwachtingswaardeaangepaste waarde0ontwerpwaarde kosten(%)zorgen dat de kans (Pf) dat de grens-toestand (R ? S = 0) wordt over-schreden gedurende de beoogdelevensduur van de constructie,voldoende klein is. Deze kanswordt aangegeven met:Pf(Cl-< Cl-crit| t < tlevensduur) =Pf(R ? S < 0 | t < tlevensduur) < Pf;targetIndien de prestatie wordt gedefini-eerd als de mate waarin wordtvoldaan aan de gewenste prestatie,kan figuur 3 worden genormali-seerd door de belasting en deweerstand te delen door de belas-ting (S). Het gewenste prestatieni-veau is dan per definitie 100% (endeterministisch), terwijl het aan-wezige prestatieniveau dan gelijkis aan P = R/S. Dit is weergegevenin figuur 4, waarbij de prestatie isgegeven als een genormaliseerde,eenheidsloze grootheid die ietszegt over de prestatie in relatie tothet minimale of gewenste niveau(de grenstoestand of limit state).Een prestatieniveau van P = 100%geeft aan dat de gewenste presta-tie juist (met de gewenstebetrouwbaarheid) wordt gehaald.Een traditioneel ontwerp van eenconstructie is er meestal opgericht dat het gewenste prestatie-niveau gedurende de beoogdelevensduur met voldoendebetrouwbaarheid wordt gehaald.De betrouwbaarheid wordt in ditgeval aangegeven met de betrouw-baarheidsindex . Een grotere duidt op een kleinere overschrij-dingskans. Voor een optimaalontwerp geldt Pf= Pf,target(zie ookfig. 4). Deze methode van ontwer-pen op duurzaamheid is voorbeton uitgewerkt in het projectDuraCrete, en is door fib overge-nomen in haar ontwerprichtlijnen(fib Model Code).In de praktijk zal de prestatieanders zijn dan vooraf berekend(afwijkende belasting of weer-stand). Voor een dergelijk geval ishet voorbeeld van figuur 4 uitge-werkt in figuur 5, waarbij degevolgen van inspecties en moni-toren zijn toegelicht. Inspecties enmonitoren zorgen ervoor dat in deloop der tijd meer informatie overhet werkelijke gedrag wordt ver-kregen. Dit kan de volgende con-sequenties hebben:? de verwachtingswaarde van deprestatie is anders dan aanvan-kelijk voorspeld;? er wordt meer zekerheid verkre-gen over de prestatie, wat zichveelal vertaalt in een kleinerespreidingsband en dus eenandere representatieve waarde.Zoals gezegd kan op basis vanwaarnemingen na verloop van tijdblijken dat de prestatie achterblijftbij de aanvankelijke verwachting.Meestal is een dergelijke redenaanleiding tot het treffen vanmaatregelen. De gevolgen hiervanzullen in de volgende paragraafworden behandeld.K o s t e n o p b o u wVoor de voorbeeldconstructie vanfiguur 3 en figuur 4 is in figuur 6de kostenopbouw aangegeven. Indit eenvoudige voorbeeld is er vanuitgegaan dat de totale kostengedurende de levensduur ener-zijds worden bepaald door initi?lekosten en anderzijds door tijdsaf-hankelijke kosten. In het voor-beeld worden geen maatregelengetroffen en zijn de tijdsafhanke-lijke kosten dus beperkt tot dereguliere onderhoudskosten,inclusief tussentijdse metingen.Opgemerkt wordt dat de totalekosten afhangen van verschillendeprestatie-indicatoren. In het voor-beeld, waarbij slechts ??n prestatiewordt beschouwd, zouden dekosten dus betrekking hebben opdie kosten die aan deze ene pres-tatie kunnen worden toegerekend.In werkelijkheid zijn de tijdsaf-hankelijke kosten vaak sterkgecorreleerd met kosten diebetrekking hebben op andereprestatie-indicatoren.Ten einde de totale kosten te be?n-vloeden kan in het ontwerp reke-ning worden gehouden metbepaalde maatregelen die hetzij deprestatie, hetzij het gewenste pres-tatieniveau be?nvloeden. Tweevoor de hand liggende scenario'sin dit kader, zijn onderstaand toe-gelicht.Scenario 1Door het toepassen van bijvoor-beeld RVS-wapening, speelt chlo-ride-indringing minder een rolvoor de betreffende prestatie. Ditimpliceert dat de weerstand Rwordt verhoogd (de prestatie P infiguur 4 wordt dus groter), watgevolgen kan hebben voor debescherming die de wapeningnodig heeft. Dit laatste verkleintde tijdsafhankelijke (onderhouds-)kosten. De initi?le kosten wordendaarentegen enerzijds verhoogd(duurder materiaal) maar ander-zijds ook verlaagd (slankere con-structie).Scenario 2Door het toepassen van bescher-ming van de wapening, bijvoor-beeld door het toepassen vanpreventieve kathodische bescher-ming, gaat degradatie van hetbeton eveneens minder een rolspelen. Ook hierdoor wordt de4 |Op prestatie gebaseerdontwerpen op basis vaneen genormaliseerdeprestatie-eisO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eTunnelbou wcement 2007 5 71bovengrenschloridegehaltet.p.v.dewapeningtijd (jaar)0 20 40 60 80 100 120iniCl_Cl_critondergrensbovengrensondergrensResistance (weerstand R)Solicitation (belasting S) Cl_(t)prestatie(Pin%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120gewenstprestatieniveau (S/S)verwachtelevensduur(tL)0prestatie(P = R/S)verwachte (gemiddelde) kostenkosten(%)100200300400tijd (jaar)0 20 40 60 80 100 120bovengrensondergrenstotaleverwachtekosteninitiele kostengerelateerd aanprestatie0400 400ontwerpprestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120aangepastelevensduuraanvankelijkeverwachtingswaardeaangepaste waarde0ontwerpwaardebovengrenschloridegehaltet.p.v.dewapeningtijd (jaar)0 20 40 60 80 100 120iniCl_Cl_critondergrensbovengrensondergrensResistance (weerstand R)Solicitation (belasting S) Cl_(t)prestatie(Pin%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120gewenstprestatieniveau (S/S)verwachtelevensduur(tL)0prestatie(P = R/S)verwachte (gemiddelde) kostenkosten(%)100200300400tijd (jaar)0 20 40 60 80 100 120bovengrensondergrenstotaleverwachtekosteninitiele kostengerelateerd aanprestatie0400 400ontwprestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120aangepastelevensduuraanvankelijkeverwachtingswaardeaangepaste waarde0ontwerpwaardeprestatie P in figuur 4 dus ver-hoogd. Voor de kosten heeft dit totgevolg dat de tijdsafhankelijkekosten waarschijnlijk groter zijndoor controlemetingen en perio-dieke vervanging van het KB-systeem. Daar staat tegenover datde totale levensduur wordt ver-lengd als gevolg van lagere kostenals functie van de tijd en/of dat deconstructie slanker kan zijn (uit-nutting).Om een goede afweging tekunnen maken is het noodzake-lijk beide scenario's uit te werkenen de totale kosten te vergelijken.Normaliter wordt er in hetontwerp vanuit gegaan dat gedu-rende de levensduur geen maatre-gelen nodig zijn bij het gebruikvan conventionele technieken. Ditin tegenstelling tot bijvoorbeeldinstallaties, waarvoor er vanuitwordt gegaan dat deze gedurendede levensduur van de constructieeen aantal malen worden vervan-gen. Ook voor de constructie kanin de tijd echter blijken dat onder-houd nodig is. In de meeste geval-len gebeurt dit door een verkeerdeinschatting van het gedrag van hetmateriaal onder de omstandighe-den waarin het zich bevindt of vande belastingen die inwerken ophet materiaal. In dat geval moetentijdens de gebruiksfase alsnogmaatregelen worden getroffen. Inde volgende paragraaf zal hierinop detail worden ingegaan .P r e s t a t i e g e b a s e e r db e h e e rZoals in de voorgaande paragraafal werd opgemerkt, is het ontwerper normaalgesproken op gerichtdat tijdens de beoogde levensduurmet voldoende betrouwbaarheidaan de prestatie-eisen met betrek-king tot duurzaamheid wordtvoldaan. Door voortschrijdendinzicht en omstandigheden zoalsniet verwachte schade of doordathet gewenst is de levensduur op terekken, bestaat de mogelijkheiddat zonder maatregelen niet aanhet gewenste prestatieniveauwordt voldaan. Dergelijke ingre-pen zijn normaalgesproken duuren hebben tot gevolg dat dekosten hiervan niet kunnenworden verwaarloosd voor de res-terende levensduur. In het uiterstegeval kan de conclusie wordengetrokken dat de maatregelen zoduur zijn dat nieuwbouw meervoor de hand ligt. Voor tunnels isde afweging die hieraan tengrondslag ligt anders dan voor bij-voorbeeld viaducten.Binnen het project TUNCON-STRUCT wordt ervan uitgegaandat de te hanteren onderhouds-strategie wordt geoptimaliseerd opbasis van de te verwachten kostenvoor de verschillende scenario's.In dat geval is het dus van belangeen inschatting te maken die reke-ning houdt met de onzekerhedendie daarbij een rol spelen. Voorwat betreft de verschillende scena-rio's kunnen diverse strategie?nworden gehanteerd. De belang-rijkste in dit kader zijn: nieuw-bouw, curatieve reparaties en pre-ventief onderhoud. In geval vancuratief onderhoud wordt gewachttot schade daadwerkelijk optreedt,waarna deze wordt gerepareerd.Voordeel is dat de maatregelenvoor reparatie minimaal zijn.Nadeel is dat repareren normaal-gesproken relatief duur is en ver-wacht mag worden dat de schadeeen repeterend patroon zal verto-nen, waardoor dus de betreffendereparaties regelmatig zullenmoeten worden herhaald. Dit isnadelig voor de beschikbaarheid.Daar komt bij dat de betrouwbaar-heid van de levensduur van repa-raties over het algemeen aanzien-lijk kleiner is dan van `nietgerepareerd' beton. Dit heeft totgevolg dat de intervallen tussenonderhoud steeds kleiner worden.In geval van preventief onderhoudwordt ingegrepen voordat daad-werkelijk schade is opgetreden enworden maatregelen getroffen diede degradatie vertragen. In ditgeval worden de kosten dus naarvoren getrokken, maar wordengrootschalige reparaties voorko-men. Voorbeelden van preventiefonderhoud zijn het beschermenvan de constructie met behulp vancoatings of het toepassen vankathodische preventie.Aansluitend zijn twee voorbeeldenkwalitatief uitgewerkt (fig. 7).Binnen het project TUNCON-STRUCT zullen deze methodenverder worden gekwantificeerd.Beide gevallen gaan ervan uit datde beoogde levensduur niet metde beoogde betrouwbaarheidwordt gehaald. De getoonde lijnenhebben betrekking op de ontwerp-waarden voor wat betreft hetgewenste en verwachte prestatie-niveau. De eerste periode (tot 60jaar) kenmerkt zich door eengelijk verloop voor beide situaties:normaal onderhoud met perio-dieke onderhoudsintervallen engeen uitzonderlijke reparaties.Na 60 jaar wordt een keuzegemaakt om het prestatieniveauop te waarderen tot een acceptabelniveau. Om dit te bewerkstelligenworden in onderstaand voorbeeldde volgende twee scenario'sbeschouwd: (1) periodieke repara-ties vanaf 70 jaar en (2) kathodi-5 |Mogelijke gevolgen vanmonitoren en inspecties6 |Ontwikkeling van kostenO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eTunn elbou w72 cement 2007 5tijd (jaar)0 20 40 60 80 100 1200prestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 1201002003004000 0verwachte kostenontwerpwaardeprestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120kosten(%)1002003004000 0estimated costsontwerpwaardekosten(%)tijd (jaar)0 20 40 60 80 100 1200prestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 1201002003004000 0verwachte kostenontwerpwaardeprestatie(%)tijd (jaar)1002003004000 20 40 60 80 100 120kosten(%)1002003004000 0estimated costsontwerpwaardekosten(%)a.b.sche bescherming na 60 jaar.Scenario 1 (fig. 7a) kenmerktzich doordat de kosten tot 70 jaarweinig stijgen en daarna perio-diek een sprong maken. Dezesprongen zijn het gevolg van deperiodieke reparaties. Het presta-tieniveau daalt daarna wederom.Omdat reparaties normaliterslechter presteren op duurzaam-heid dan niet-gerepareerd beton,is de helling van de lijn steilerverondersteld dan v??r de repa-ratie. In het voorbeeld is erverder vanuit gegaan dat perio-diek reparaties moeten wordenuitgevoerd. Tegelijkertijd met dereparaties treedt tevens eensprong op in de kosten. Ookdeze komen periodiek terug. Debelangrijkste variabelen die eenonzekerheid met zich brengenbij dit scenario zijn:? de kosten van de reparatie en deperiodieke beheers- en onder-houdskosten tussen de repara-ties;? de daling van het prestatieni-veau na repareren;? het interval tussen de reparaties.Het moge duidelijk zijn dat er eencorrelatie tussen een groot aantalvan deze variabelen bestaat. Zozullen de kosten in belangrijkemate samenhangen met de matevan repareren. Ook ligt het voorde hand dat latere reparaties meerkosten met zich zullen brengendan eerdere (meer schade).Bij scenario 2 (fig. 7b) wordtervoor gekozen dat geen repara-ties worden uitgevoerd, maar datop t = 60 jaar preventief eenkathodisch beschermingssysteemwordt aangebracht. In een derge-lijk geval zullen de incidentelekosten op t = 60 jaar groter zijndan bij een reparatie en zullen deperiodieke onderhoudskosteneveneens groter zijn. Ook moet ervanuit worden gegaan dat opregelmatige tijden delen van hetKB-systeem moeten worden ver-vangen (in het voorbeeld is hier-voor een interval van 20 jaar aan-gehouden). Voor wat betreft deprestatie heeft het KB-systeem totgevolg dat de ontwerpwaarde vanhet prestatieniveau nauwelijksdaalt. Dit komt vooral doordat devereiste prestatie wordt verlaagd(indringing van chloriden heeftimmers geen gevolgen voor degra-datie van de wapening).Ook bij scenario 2 spelen verschil-lende onzekere factoren een rolvan betekenis, zoals de initi?lekosten van het KB-systeem en dekosten voor de controlemetingenen vervanging van onderdelen vanhet systeem. Op basis van detotale kosten kunnen vervolgensbeslissingen worden gebaseerd.Met betrekking tot het voorbeeldwordt opgemerkt dat het uiteinde-lijke prestatieniveau op t = 120jaar bij scenario 2 aanzienlijkhoger is dan bij scenario 1. In eenrationele afwegingsmethode ligthet voor de hand dat dit verschil(de zogenoemde `restwaarde') ookwordt meegenomen in de beoor-deling.Zoals eerder al opgemerkt is hetvoor een rationele afweging nood-zakelijk dat de kosten van repara-ties in relatie worden gezien metde kosten die betrekking hebbenop andere prestatie-indicatoren.Op dit moment is er echter voorgekozen eerst een opzet te makenvoor een aantal afzonderlijke pres-tatie-indicatoren en deze daarnain relatie tot elkaar te brengen. nB r o n1 www.tunconstruct.org7 |Principes van ontwerpenop prestaties met ver-schillende (duurzaamheids)maatregelen