A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8 15Egbert KosterNa zeventien jaar van planvorming en discussie zal 10 mei2005 het `Monument voor de vermoorde joden in Europa'in Berlijn officieel worden geopend. Het omstreden ont-werp van architect Peter Eisenman is geen traditioneelmonument `ter herdenking'. De 2751 rechthoekige zuilenvan antracietkleurig beton ontberen opzettelijk elke verwij-zing naar de holocaust. Eisenman veronderstelt dat deintense ervaring van betekenisloosheid de bezoekers vanhet monument tot nadenken zal stemmen.Het Holocaust Monument beslaat een 20 000 m2groot terrein tussen de Tiergarten en de Wilhelm-stra?e, op een steenworp afstand van de Branden-burger Tor (foto 1). Voor de Tweede Wereldoorlogfungeerde dit terrein als een afgesloten `Minis-terg?rten' van de regeringsgebouwen aan de Wil-helmstra?e. In de oorlog liet Goebbels in de tuin eenvilla met schuilbunker bouwen. Na de oorlog kwamde `Todesstreifen' van De Muur dwars over hetterrein te lopen. De ironie van de geschiedenis wildat bovenop deze nog steeds aanwezige bunker vande voormalige propaganda-minister nu, zestig jaarna dato, een kolossaal monument ter ere van zijnslachtoffers is verrezen.Eisenmans ontwerp is het resultaat van een ont-werpprijsvraag uit 1997 waaraan hij samen met beel-1 |Op een steenworpafstand van deBrandenburger Torwordt gewerkt aan hetHolocaust Monument.Precies zestig jaar na heteinde van de TweedeWereldoorlog zal het`Mahnmal' 10 mei 2005officieel worden geo-pendfoto: Rolf Schulten / ima-ges.deHolocaust Monument, BerlijnBETONNENKORENVELDIN DE WINDdend kunstenaar Richard Serra deelnam. (Het win-nende ontwerp van een eerdere prijsvraag uit 1995,in de vorm van een 10 000 m2grote betonnen zerkmet daarin de namen van de slachtoffers, was na eenstormvanprotestafgeblazen.)Serratrokzichin1998echter terug toen zowel het aantal zuilen als degemiddelde hoogte ervan aanmerkelijk moestworden gereduceerd om het monument minderA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8163 |Ondergronds tekent hetraster van het zuilenveldzich ook af in het beton-nen cassetteplafond vanhet ondergrondse info-centrumfoto: Foundation Memorialto the Murdered Jews ofEurope, Berlijn2 |Maquette van het onder-gronds infocentrum inde zuidoosthoek van hetterreinfoto: Eisenman Architectsbombastisch te maken en geld over te houden vooreen later aan het programma van eisen toegevoegdondergronds informatiecentrum (foto 2). Ter com-pensatie van het feit dat in het bovengrondse deelvanhetmonumentelkeverwijzingnaardeholocaustontbreekt, zal dit informatiecentrum worden inge-richt als een holocaust-museum, -documentatiecen-trum en ?gedenkplaats (foto 3).V e r v r e e m d e n d e f f e c tVolgens Eisenman (en Serra) zou elke poging ommet conventionele middelen een monument op terichten ter nagedachtenis van de ruim zes miljoenvermoorde Europese joden onvermijdelijk tekort-schieten. De afwezigheid van elke verwijzing naar deholocaust moet voorkomen dat een bezoek aan hetmonument de functie krijgt van een boetedoeningof `aflaat', waarna men, met een rein gemoed, weertot de orde van de dag kan overgaan. "De context vanons monument is de enormiteit van het banale",aldus Eisenman.Het idee dat hij met zijn ontwerp tot uitdrukking wilbrengen,isdatrationelegeordendesystemen?zoalsin dit geval de rasterstructuur van het zuilenveld ?uiteindelijk het contact met de menselijke rede ver-liezen en tot ontbinding overgaan indien hunomvang veel meer toeneemt dan hun oorspronke-lijke doel rechtvaardigt. Een idee dat, al Eisenmansontkenningen over concrete verwijzingen ten spijt,onwillekeurig doet denken aan de totale ontsporingvan de spreekwoordelijke Duitse hang naar orde,tucht, reinheid en technische perfectie onder hetbewind van de Nazi's. Het is niet de bedoeling datde bezoekers bij het lopen door het zuilenveld een`voorgekookte' zintuiglijke ervaring ondergaan. Weldat zij door het vervreemdende effect van de einde-loze rijen, deels hellende zuilen worden aangezet totreflectie op hun eigen betekenis in ruimte en tijd.Eisenman: "Ik denk dat de ervaring om door het zui-lenveldtelopenwaarschijnlijkdichtindebuurtkomtvan de ervaring om ergens volstrekt alleen te zijn".B e v r o r e n d y n a m i e kDe 2751 rechthoekige zuilen van het monument zijnallemaal even breed en diep (2,38 m x 0,95 m). Hunconstructiehoogte varieert van 0,20 m (verzonkenzuilen in het plaveisel) tot 5,50 m (foto 4). De ruimtetussen de zuilen is in beide richtingen 0,95 m breed,A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 8 174 |De rechthoekige zuilenvan het monument zijnallemaal even breed endiep (2,38 m x 0,95 m);de constructiehoogtevarieert van 0,20 m tot5,50 mfoto: Hollandse Hoogtezodatbezoekersnietnaastelkaarkunnenlopenmaargedwongen worden om individueel de confrontatieaan te gaan met het monument. De hoogteverschil-len tussen de zuilen zijn overigens niet willekeurig,maar gebaseerd op de interferentie van het raster-patroonvanhetzuilenveldmethetveelgrovererastervan de stedenbouwkundige verkaveling in de omge-ving van het monument. In combinatie met degeringe scheefstand van veel zuilen en het golvendeplaveisel in de tussenruimten verlenen deze hoog-teverschillen het zuilenveld de `bevroren' dynamiekvan een korenveld in de wind.Alle zuilen zijn zuiver rechthoekig geprefabriceerd.Opzetstukken op de strookfundering (vier per zuil)zorgen voor de hellingshoek (maximaal 3? uit hetlood). Eisenman stelde extreem hoge eisen aan deoppervlaktekwaliteit van het antracietkleurigeschoon beton (zie kadertekst). Een in de fabriek aan-gebrachte coating (Protectosil) voorkomt uitlogingen maakt de zuilen water-, vuil- en graffitiwerend.De ontdekking dat deze coating afkomstig is vandezelfde fabrikant (Degussa) die in de oorlog hetberuchte `Zyklon B' voor de gaskamers van Ausch-witz en andere concentratiekampen leverde, had totgevolg dat de bouw tijdelijk werd stilgelegd. Uitein-delijk stemde de stichting die als opdrachtgever vanhetmonumentoptreedt,toeindebetrokkenheidvanDegussa "als symbolische acceptatie van de histori-sche verantwoordelijkheid van de huidige maat-schappij".Overigens is Eisenman niet zozeer bang voor graf-fiti als wel voor commerci?le exploitatie van hetmonument als een toeristische attractie door rij-dende worstkramen en souvenirstands. Een volko-men smetteloos monument is volgens Eisenmaneen illusie en zou getuigen van een totalitair bewind.Commerci?le uitbuiting van het leed van de holo-caust is in zijn ogen echter volstrekt verwerpelijk. Projectgegevensontwerp:Peter Eisenman Architects, New Yorkbetonadvies:Professor Hillemeier & Partner, Berlijnproducent zuilen:Hermann Geithner S?hne, Gro? Ziethenleverancier kleurpigment:Harold Scholz & Co GmbH, Bergisch Gladbachcoating:Protectosil (producent Degussa)bouwkosten: 27,6 miljoen ( 14,8 miljoen zuilenveld; 10,5 miljoeninfocentrum; 2,3 miljoen inrichting infocentrum)A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2004 818G e d e m a g n e t i s e e r d e b e k i s t i n gDe prefabricage van de 2751 zuilen is een verhaal op zichzelf. Eisenman steldeextreem hoge eisen aan de esthetische kwaliteit van het antracietkleurige schoonbeton. Het oppervlak moest van hem volledig egaal gekleurd zijn (geen watersporen,geen vegen) en mocht maximaal 0,3% pori?n hebben. Tot een hoogte van2 m waren geen nabewerkingen toegestaan. Bovendien moesten alle randen van dezuilen zonder vellingkant worden uitgevoerd. Toepassing van een stalen bekisting,om de gewenste gladheid en strakheid van het oppervlak te kunnen realiseren,stuitte echter op het probleem dat ijzeroxidezwart-pigmenten, die nodig zijn om devereiste donkere tint antraciet te kunnen realiseren, gevoelig zijn voor het restmag-netisme van stalen bekistingen. Onder invloed van dit magnetisme kan namelijkophoping van ijzeroxidezwart-pigmenten in het betonoppervlak optreden. Om ditsoort ongewenste vlek- en sluiervorming te voorkomen, werd door betonfabriekGeithner een speciaal demagnetiseerapparaat ontwikkeld dat bij elke nieuwe stort-gang de magnetische gevolgen van aanpassingwerkzaamheden (lassen, slaan,schroeven) weer ongedaan maakte.Het toegepaste betonmengsel betreft een experimentele, gemakkelijk verdichtbarebetonspecie met een lage water-cementfactor (maximaal 0,34), beperkte hydratatie-warmte en een lange verwerkingsduur. De kleurpigmenten zijn toegevoegd in devorm van een vloeibare verf. Om bij het storten geen ontmenging of grindnesten tekrijgen, is in de fabriekshal gebruik gemaakt van een truckmixer met betonpompwaardoor ook bij de grootste zuilen met ??n stortgang kon worden volstaan. Dezuilen werden twee dagen na het storten ontkist en aansluitend gedurende vierdagen, bij een relatieve luchtvochtigheid van 80%, nabehandeld en voorzien vaneen vochtwerende anti-graffiticoating (Protectosil). Vervolgens bleven ze eerst mini-maal tien dagen in tenten met klimaatregeling op het fabrieksterrein staan voor zeop speciaal geconstrueerde traversen naar Berlijn werden getransporteerd.Met dank aan G. Halama5 |Op het braakliggende terrein tussen het monument en de Brandenburger Tor (naast de nieuweDG Bank van Frank Gehry), waar voor de oorlog de Amerikaanse ambassade stond, wordt bin-nenkort begonnen met de bouw van een nieuwe Amerikaanse ambassadefoto: Getty Images