C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwtechniekcement 2003 240Hoewel het accent van de ENCI-studiereizen ligt op projectenwaarin beton op opvallende wijzeis toegepast, wordt de aandachthiervooringebedineenalgemeenbeeld van de lokale architectuur.Zo zijn in Zwitserland schitteren-deprojectenbezochtwaarinande-re materialen de hoofdrol spelen,waaronder het rudimentair vorm-gegeven Kunsthaus in Bregenz(architect Peter Zumthor) waarbijglazenplatenalsschubbendebui-tenhuid vormen (foto 1), het se-reen aandoende Thermal Bad inVals (eveneens van Zumthor) datgrotendeels is gemaakt van lokaalgewonnennatuursteen(foto2) enhet welhaast megalomane con-grescentrum in Luzern (architectJean Nouvel) dat met een enormemetalen luifel van circa 35 mlengte uitkijkt over het aangren-zende meer (foto 3).Wanneer men echter door stedenals Basel of Z?rich wandelt, valthet op dat beton een natuurlijkeplaats heeft in het gevelbeeld.Regelmatig vertoont zich een ge-bouw met een strak vormgegeven?n gemaakte betonnen buiten-huid, waarop de buitenatmosfeernog maar weinig grip heeft ge-kregen. Toch zijn veel van dezegebouwen al decennia oud. Hetbeeld dat veel architecten inNederland tegenwoordig graagzouden willen bereiken, is inZwitserland al lang niet zo bij-zonder meer.In Cement 7 van 2002 werd reedsgeconstateerd dat de Zwitserseen Nederlandse architectuur enbouw zich verschillend hebbenontwikkeld. Waar de hedendaag-se Nederlandse architectuur zichricht op thema's en concepten,richt de Zwitserse zich meer opeen sobere, doch perfecte mate-rialisatie van een eenvoudigevorm.WaardeNederlandsebouwhet accent legt op industrialisatie,richt de Zwitserse zich meer opmaatwerk en ambachtelijkheid.Beide constateringen zijn onge-twijfeld met elkaar verbonden.Schoon beton past als bouwmate-riaal prima in de Zwitserse cul-tuur. Ook moeten er door deambachtelijke insteek en de lang-durige ervaring voldoende vaklie-den voorhanden zijn om hetmateriaal perfect te kunnen ver-werken. Beton heeft in Neder-Betonnen gevels zonderdilatatievoegenir. R.E. Hoogenboom MBA/MBI, Aronsohn Constructies raadgevende ingenieurs bvIn Cement 7 van 2002 werd verslag gedaan van de ENCI-architectuurstudie-reis naar Zwitserland. Unaniem was de verbazing bij de deelnemers over deperfecte kwaliteit en detaillering van de aangetroffen betonnen gevels. Hetbeeld van veel van deze gevels werd positief be?nvloed doordat ze zonder ont-sierende dilatatievoegen waren uitgevoerd. De vraag rees of dit in Nederlandook mogelijk is.1 | Kunsthaus BregenzC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwte chniekcement 2003 2 41land, wat dit betreft, een achter-stand. Het materiaal past veelminder in onze cultuur en boven-dien hebben we steeds mindervaklieden als gevolg van de opruk-kende industrialisatie.K w a l i t e i t v a n h e t b e t o nDe kwaliteit van het beton ingevels werd door de deelnemersvan de studiereis al snel als eengegeven ervaren. Er ontstond ech-tergroteverwonderingbijhetzienvan diverse projecten waarin degevel naadloos om het gebouwwasaangebracht,ennietalleenbijkleinschalige projecten.Het begon bij de Volta School teBasel van architecten Miller &Maranta.Hetschoolgebouwheefteen plattegrond met afmetingenvan ongeveer 35 x 40 m2en eenhoogte van ongeveer 28 m bovenhet maaiveld. De betonnen langs-gevels zijn voorzien van groteraampartijen (foto 4). De vrijekopgevel is vrijwel geheel geslo-ten (foto 5). Bij nadere inspectiebleek dat er geen enkele dilatatiewas aangebracht.Als constructeur met de nodigeervaring op het gebied van scha-deonderzoek ga je dan op zoeknaar de scheuren. Waar zitten deprimaire en secundaire scheurenindekopgevel,zoalsjedievolgensCUR-rapport 88 (Scheurvormingin jong beton) zou kunnen ver-wachten? Zit er op de hoek geenscheur door de temperatuurspan-ningen als gevolg van ongelijkezonbestraling? Zitten er geenkrimpscheuren in de hoeken vankozijnopeningen? Niets daarvan!De verbazing nam toe bij het be-zoek aan een brandweerkazerneen een schoolgebouw van archi-tect Beat Consoni in respectieve-lijk Abtwil en Au (foto's 6 en 7).Ook hier een strak vormgegevenbuitenhuid zonder dilataties.Welhaast ongelooflijk werd hetbij het Kunstmuseum in Vadez(Liechtenstein)vanarchitectMor-ger, Degelo & Kerez, waarbij denaadloze zwarte betonnen bui-tenhuid ook nog eens was gepo-lijst (foto's 8 en 9). Een hoofdre-kensommetje leverde op dat in deongeveer 65 m lange gevel bij eentemperatuurverschil van 100 ?Ceen lengteverandering hoort vantotaal ongeveer 65 mm. Als die nueens wordt verhinderd door de2 | Thermal Bad Vals3 | Congrescentrum Luzern4 | Volta School Basel,langsgevelC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwtechniekcement 2003 242kelder, dan moeten er toch welergensscheurenzitten?Nietdus!!Welwerdenwathaarscheurenaan-getroffen,maardiewarenvolgenshet betreffende artikel in Cement7 van 2002 ook wel verwacht.Vervolgens was het, vrij van ver-wondering, nog slechts genietenvan de kwaliteiten van projectenals het Schoolgebouw in Paspelsvan architect Valerio Olgiati (foto10) en de appartementengebou-wen in Bro?lberg van Gigon &Guyer (foto 11).S c h o o l g e b o u w t e A uTijdens het bezoek aan zijn pro-jectenheeftarchitectBeatConsonihet reisgezelschap uitgebreid ge-informeerd en te woord gestaan.Hij liet zich kennen als een archi-tect die zeer goed op de hoogtewas van de randvoorwaarden ombeton succesvol te kunnen toe-passen. Reden om, eenmaal terugin Nederland, te proberen watmeer over zijn projecten aan deweet te komen. Dit leverde eenhoeveelheid informatie op overhetschoolgebouwinAu,dieinelkgeval voldoende was om een tipvandesluieroptekunnenlichten.Natuurlijk bleek bij zijn projectentoch een constructeur betrokken.Nadere technisch/inhoudelijkevragen werden door deze beant-woord.Het schoolgebouw laat zich rede-lijk doorgronden aan de hand vanfoto 7 en de figuren 12 en 13.Wat het eerst opvalt is dat debetonnen gevel relatief dik is,namelijk 220 mm. Ook bij andereprojecten bleek de dikte vanbetonnen buitenbladen groter tezijn dan onze Hollandse zuinig-heid ingeeft. Dit komt de weer-stand tegen scheurvorming zekerten goede. Als gevolg van krimpen temperatuurwisselingen zaleen buitenblad willen vervormen.Opleggingen en aansluitingen opandere bouwdelen bieden hierte-gen weerstand en veroorzakentrekkrachten. Een dikker buiten-blad kan grotere krachten opne-men zonder te scheuren.Ten tweede valt op dat het bui-tenblad in de lengterichting glij-dend op de binnenconstructie isgelegd.Deisolatiedieindespouwaanwezig is, heeft volgens de con-structeur voldoende vervorming-capaciteitomonderlingeverschui-vingen van binnen- en buitenbladop te nemen. In dwarsrichtingworden de buitenbladen op vloer-hoogte met corrosiebestendigeankers vastgehouden.Vervolgens blijkt ook het nodigerekenwerk aan de wanden te zijnverricht. Hiervoor is een Zwit-serse norm (SIA-Norm 162) alsbasis gebruikt. Er is geen infor-matie over de toegepaste wape-ning verstrekt. Hier zal nog watnader speurwerk worden verrichtdoor auteur dezes.5 | Volta School Basel,kopgevel6 | BrandweerkazerneAbtwil7 | Schulhaus AuC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwte chniekcement 2003 2 43In de buitenbladen is een vorst-bestendige beton met een maxi-male korrel van 16 mm en eencementgehaltevan325kg/m3 toe-gepast. Om de krimp te beperkenwerd een kleine water-cementfac-tor nagestreefd. Dit werd bereiktdoor toepassing van een plastifi-ceerder.Voor de buitenbekisting werdengrote panelen gebruikt. De nadendaartussen werden afgedicht. Inverband met het uiterlijk en denabehandeling werd de bekistingpas na 4 dagen verwijderd.Voor het schoolgebouw in zijngeheel kan worden geconstateerddatdeuitdrukking`perfectemate-rialisatie van een eenvoudigevorm'bewaarheidis.Ditgeldtookvoor de binnenconstructie, foto's14 en 15 geven hiervan een im-pressie. Wel moet worden opge-merkt dat het gebouw nog jong is.Dit geldt overigens ook voordiverse andere bezochte projec-ten. Het is interessant om in deloop van de tijd het gedrag van degevels in de gaten te houden. Nogniet alle vragen die een construc-teur zich kan stellen zijn met hetbovenstaande beantwoord. Het iswel duidelijk in welke richting deoplossing voor een betonnen bui-tenblad zonder dilataties kan wor-den gezocht. Een deskundig con-structeur kan zijn weg hiermeeverder vinden.V e r a n t w o o r d e l i j k h e d e ne n a a n s p r a k e l i j k h e d e nOok in Cement 7 van 2002 werdingegaan op verantwoordelijkhe-den en aansprakelijkheden. Erva-ringsdeskundigen geven ener-zijds aan dat het in Zwitserlandniet gebruikelijk is een hoofd-aannemer in te schakelen. Dearchitect doet veelal zelf de aan-besteding rechtstreeks aan alleonderaannemers op basis vangedetailleerde bestekken. Ander-zijds blijkt bij het Kunstmuseumin Vadez w?l een hoofdaannemeringeschakeld te zijn en wel opbasis van kennelijk onduidelijkeen summiere omschrijvingen.Zowel hoofd- als onderaannemerhebben in Zwitserland een rela-tief zwakke positie en moetenveelal de volledige verantwoorde-lijkheidvoordeuitvoeringnemen,zelfs als deze door de opdrachtge-ver in detail wordt gedicteerd.Zo niet in Nederland. Gebruike-lijk is dat we in Nederland eenbestek maken dat zich idealiteralleen uitlaat over resultaten ofprestaties. De aannemer bepaaltde uitvoeringswijze en neemtdaarmee de verantwoordelijkheidvoor de uitvoering op zich. Decultuur is echter dat een aanne-mer ? wanneer hij maar evenkans ziet ? zal proberen iets vanzich af te schuiven, bijvoorbeeldonder de noemer van `voorge-schreven uitvoeringsmethodiek'of een `ontwerpfout'. Bij voorkeurdoet hij dit n? gunning van het8 | Kunstmuseum Vadez9 | Kunstmuseum Vadez10 | Schoolgebouw PaspelsC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwtechniekcement 2003 244werk. Dit risico loop je zekerwanneer je een ongedilateerd be-tonnen buitenblad introduceert.Een aannemer zal waarschijnlijkdirect het mes op tafel zetten omde verdeling van verantwoorde-lijkheden en aansprakelijkhedenin zijn voordeel uit te vechten.Er zijn twee opties. De ene is datje de aannemer zelf laat aangevenonder welke condities hij de ver-antwoordelijkheid wil nemen.Het risico is dan wel dat je eindigtmet een in stukken geknipt bui-tenblad, dat in slechts kleinedelen gestort gaat worden. Deandere is dat je met kennis vanzaken z?lf de volledige detaille-ring en uitvoeringstechniek vast-stelt, daarover met de aannemeroverlegt en ? v??r de totstandko-ming van het aannemingscon-tract ? een verdeling van de ver-antwoordelijkheden en aanspra-kelijkheden vastlegt. Dit lijkt ookbij het Kunstmuseum in Vadez tezijn gebeurd. De opdrachtgeverheeftdaarbijdeaansprakelijkheidvoor het ontstaan van haarscheu-ren en dampdiffusieproblemenop zich genomen.C o n c l u s i e sWelke conclusies kunnen nu uithet bovenstaande worden getrok-ken? Deze worden verwoord inhet navolgende advies.In de praktijk van de auteur blijktdat veel architecten in Nederland`beton-minded' zijn. Opdrachtge-vers zijn dat (nog) vaak minder.Alvorens een betonnen gevel teintroduceren is goed overleg metde opdrachtgever nodig, teneindevast te stellen wat wenselijk is.Hierbij is het van belang de op-drachtgever te overtuigen van debelevingswaarde van de gevel. Eris voldoende referentiemateriaalvoorhanden om dit te kunnendoen. Daarnaast is het van belangeen opdrachtgever ervan te over-tuigen dat de gevel ? met kennisvan zaken ? tot goede uitvoeringkan worden gebracht en dat derestrisico's te overzien zijn. Hier-bij is de inbreng van een deskun-dige constructeur van groot be-lang. Het is zaak om deze al vanaf10 511 | Appartementen-gebouwen Bro?lberg12 | DoorsnedeSchulhaus Au13 | Doorsnede gevelSchulhaus AuC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBouwte chniekcement 2003 2 45het begin van het ontwerp in teschakelen. Gezien de ervaring inNederland ligt het voor de handomvoordebovenbeschreventwee-deontwikkeloptietekiezen.Over-wogen kan worden om de gevel inbouwteamverband te ontwikke-len,maarditisslechtszinvolwan-neerereenaannemerkanwordenaangetrokken die ervaring heeftop dit gebied en wanneer de wer-kelijke uitvoeringsdeskundigenaan tafel komen te zitten. Hoeweler wel degelijk goede ervaringenzijn, leert de praktijk helaas dataannemers slechts zelden bereidof in staat zijn om creatief mee tedenken. Veeleer zijn ze bezig omrisico'svoorzichzelfuittesluiten.Voordat je het weet is je gevel danweerinstukkengeknipt.Eengoedalternatief kan zijn om ??n vande Betoncentra van de brancheorganisatie voor de Betonmortel(VOBN) in te schakelen.Architect en constructeur dienende gevel volledig uit te werken,inclusief het patroon dat de bekis-ting mag achterlaten. Het gaatdaarbij niet om alleen principes,maar om een uitwerking waarbijop alle punten kan worden over-zien of er risico's bestaan ten aan-zien van kwaliteit of scheurvor-ming. Ook dient de gevel uit-gebreid te worden omschreven inhet bestek. Hierbij kan de publi-catie `Schoon beton' van de ENCIzeergoedalsleidraaddienen.Ver-volgensishetzinvolomalvasteenrealistische verdeling van verant-woordelijkheden en aansprake-lijkheden te bepalen en deze metde opdrachtgever te overleggen.Het is heilloos om alle risico'snaardeaannemertoeteschuiven.Met name waar het gaat om risi-co'stenaanzienvan(haar)scheur-vorming die worden veroorzaaktdoor het ontwerp, zal de aanne-mer ? wanneer het erop aankomt? kans zien om er onderuit tekomen, tenzij er scheurvormingontstaat als gevolg van uitvoe-ringsfouten. Dit kan bijvoorbeeldhet geval zijn bij niet goed uitge-voerde glijdopleggingen.Voor de uitvoering dient een aan-nemer ingeschakeld te wordendie ervaring en interesse heeft inhet maken van de betonnen gevel.Het is van groot belang om wat ditbetreft de juiste uitvoerder op hetwerktekrijgen.Meteenwerkplanmoet de aannemer aangeven hoehij de uitvoering concreet wil aan-pakken. Dit werkplan moet doorde architect ?n de constructeurworden goedgekeurd. Er moetenvoldoende wachtmomenten inhet uitvoeringsproces worden in-gebouwd, waarop gedetailleerdgecontroleerd kan worden. Dedirectievoering dient plaats tehebben door de architect en deconstructeur zelf. Door directcontact met de vaklieden kan deuitvoering van details het best inde hand worden gehouden.De Zwitserse praktijk leert ons inelk geval dat een dilatatielozebetonnen gevel de esthetischewaarde van een gebouw zeer tengoede kan komen. Zo'n gevelhoeft zeker geen hoogstandje tezijn, mits maar de juiste deskun-digen worden ingeschakeld endeze voldoende ruimte krijgenom hun werk te doen. s14 | Interieur15 | Detail trapleuning