C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou w26 cement 2007 1De Rijksgebouwendienst is eenbijzondere opdrachtgever in debouw (zie kader). De dienst isniet alleen eigenaar, maar ookadviseur, projectmanager en be-heerder voor haar klanten, derijksoverheidsdiensten. Jaarlijksgeeft de Rgd opdracht voor hetbouwen van zo'n tien tot twintignieuwbouwprojecten. Voor debouwprojecten stelt de Rgd innauwe samenwerking met haarklanten (de eindgebruikers,Rijksoverheidsdiensten) Pro-gramma's van Eisen op, of dedienst beoordeelt deze. Voor ie-dere project ligt er dus een speci-fieke gebruikersvraag. `We bou-wen nooit zomaar', vertelt JanMimpen, raadgevend ingenieurklimaattechniek bij de Rgd.Een aantal van de recente nieuw-bouwprojecten, waaronder hetnieuwe hoofdkantoor voor Rijks-waterstaat Directie Zeeland inMiddelburg en de nieuwe recht-bank voor het Kantongerecht inBergen op Zoom is uitgevoerdmet betonkernactivering, in com-binatie met warmte-/koudeop-slag en een warmtepompsys-teem. Ook het nieuwe pand vanhet Openbaar Ministerie in Lely-stad zal worden voorzien van be-tonkernactivering.V o o r b e e l d f u n c t i eHet Rijk stelt dat het een voor-beeldfunctie heeft bij het gevenvan bouwopdrachten, onder meerop het gebied van milieu, gezond-heid en duurzaamheid. Ren? Koe-slag, collega van Mimpen en even-eens raadgevend ingenieurklimaattechniek: "We hebben alstaak het rijksbeleid zo goed mo-gelijk te vertalen in gebouwen."De Rijksoverheid heeft zich on-der meer ten doel gesteld uiter-lijk in 2012 `klimaatneutraal`(CO2-neutraal) te zijn wat betrefthaar energieverbruik. Dit doorenergie duurzaam in te kopen ende toepassing van duurzameenergie en energiebesparing testimuleren. Deze ambitie heeftop verschillende manieren in-vloed op de bouwactiviteiten vande Rgd. In de Rgd-PVE's is stan-daard opgenomen dat onder-zocht moet worden wat de moge-lijkheden zijn voor duurzameinstallaties, dus moeten voor- ennadelen van systemen op een rij-tje worden gezet en de financi?lehaalbaarheid ervan worden aan-getoond.Omdat alle Rijksdiensten zich aande overheidsambities hebben ge-conformeerd, staat het nemen vanmaatregelen die bijdragen aan hethalen van de klimaatdoelstellingenbij de meeste klanten van de Rgdhoog op het wensenlijstje. IedereRijksdienst afzonderlijk formu-leert eigen ambities op het gebiedvan energie en milieu; onder meerwat betreft het reduceren van deEPC en duurzame installaties. Tenaanzien van kantoorfunctiesschrijft het Bouwbesluit een EPCvoor van 1,5, terwijl veel klantenvoor de Rgd voor hun eigen pro-jecten streven naar een EPC die op50% tot 75% ligt van de huidigenorm."Er is een beweging waar te ne-men naar een steeds hoger ambi-tieniveau," stelt Koeslag, "ook alsgevolg van afspraken die nu op"Een van de aantrekkelijkste concepten van dit moment"Betonkernactivering past inhoge ambitie RijkSteeds meer opdrachtgevers laten betonkernactivering aanbrengen in hungebouwen. De Rijksgebouwendienst (Rgd) is er daar een van. Waarom?Cement vroeg het twee raadgevend ingenieurs van de Rgd.R g d b i j z o n d e r e o p d r a c h t g e v e rDe Rijksgebouwendienst (Rgd) zorgt voor huisvesting aan rijksdiensten,zelfstandige bestuursorganen en internationale organisaties. De vastgoed-portefeuille van Rgd bestaat uit bijna 2000 (rijks)gebouwen in Nederland.De dienst heeft zo'n 7 miljoen m2in beheer, waarvan ruim de helft kantoor-ruimte, maar daarnaast bijvoorbeeld ook gevangenissen en monumentalegebouwen zoals paleizen en musea. Jaarlijks geeft de dienst opdracht voorhet bouwen van circa tien tot twintig projecten, vari?rend van kleine poort-gebouwtjes tot kantoorgebouwen van vele tientallen duizenden vierkantemeters. Een deel hiervan is een PPS-project (publiek-private samenwer-king). Tegenwoordig vinden steeds vaker grootschalige renovatieprojectenplaats.`Klanten' van de dienst zijn Rijksoverheidsdiensten zoals ministeries en debelastingdienst. De Rijksgebouwendienst is voor zijn klanten adviseur, pro-jectmanager en beheerder. Hij adviseert en verzorgt huur, bouw, ontwerp enonderhoud van panden.Bij het beheer voert de dienst het beleid van de overheid waarin veel aan-dacht is voor zaken als milieu, gezondheid en duurzaamheid. Denk hierbijbijvoorbeeld aan energie- en kostenbesparende maatregelen en aan het ver-wijderen van asbest en het bestrijden van legionella. Om het gebruik van in-novatieve (en CO2-reducerende) technieken extra te stimuleren heeft deRijksgebouwendienst het Programma Innovatieve Technieken (PIT).Info: www.rgd.nl.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2007 1 27centraal niveau worden genomenom aan de klimaatdoelstellingente voldoen. Als dat eenmaal is ge-beurd, is het ook niet meer aan deafzonderlijke klant welke ambitiewordt nagestreefd, maar kunnenwij als Rgd het afgesproken niveauuitvoeren."A r g u m e n t e n v o o r B K AHet toepassen van betonkernacti-vering in combinatie met warmte-/koudeopslag en een warmte-pompsysteem levert eenaanzienlijke bijdrage aan het om-laagbrengen van de EPC en hetterugdringen van het energiege-bruik ? en dus van de CO2-uit-stoot. "Volgens onze berekeningenkan met dit systeem op de energie-kosten voor verwarmen en koelensamen 30 tot 50% worden be-spaard ten opzichte van een con-ventioneel concept," vertelt JanMimpen. "Die 50% is haalbaar alsHet nieuwe gebouw van Rijkswaterstaat in Middel-burg, opgeleverd in 2005, is ontworpen door architec-tenbureau Paul de Ruiter. Het gebouw is onder meervoorzien van betonkernactivering en warmte-/kou-deopslag in de bodem. Energiebesparing is bovendiengerealiseerd doordat het ventilatievoud kon worden ge-halveerd. De bruto verdiepingshoogte is 3,4 m, netto3,1 m. Mede dankzij de ruime verdiepingshoogte kandaglicht ver het gebouw binnentreden. Ook zijn atriain het gebouw opgenomen. In de constructie zijnWingvloeren toegepast, waarin de installaties zijnge?ntegreerd. Het gebouw is helder en transparant,publieksvriendelijk en toegankelijk. De ruimten zijnflexibel indeelbaar. De Rgd voert momenteel comfort-metingen uit in dit pand.Foto's: Peter Kers, Amsterdam (www.beeld.nu)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou w28 cement 2007 1we de proceskoeling van de gebou-wen erop aansluiten." Koeslag:"Bijkomend voordeel is dat het sys-teem draait op elektriciteit. Daar-door kun je het systeem vrij sim-pel CO2-neutraal maken, doorGroene Stroom in te kopen. Wezullen in 2012 als Rijksoverheid100% Groene Stroom inkopen."Er zijn echter meer overwegingendie een rol spelen bij besluitvor-ming over het toepassen van be-tonkernactivering in bouwprojec-ten van de Rgd. Aangezien deklantvraag bij het ontwikkelen vande Rijksgebouwen in hoge matecentraal staat (Mimpen: "We bou-wen nooit een algemeen gebouw")is het niet verwonderlijk dat hetcomfortaspect een belangrijke rolspeelt. Betonkernactivering heeftonder meer als effect dat weinigluchtverplaatsing plaatsvindt, watgunstig is voor het comfort.Een derde belangrijk argument isde beperking van het benodigdekoelvermogen bij betonkernactive-ring, wat leidt tot lagere investe-ringen ten behoeve van koeling.Het koelend vermogen van demassa leidt bovendien tot een gro-tere `bedrijfszekerheid'.De wens van de klant ? de Rijks-dienst met een huisvestingsbe-hoefte ? speelt bij het realiserenvan Rijksgebouwen dus een groterol. Samen met de klant maakt deRgd een afweging tussen(milieu)ambities en mogelijkhe-den, zowel bouwkundig als finan-cieringstechnisch. Het belangvan de eindgebruiker op het ge-bied van energielasten en com-fort weegt zwaar mee. In de bere-keningen worden naast deinvesteringskosten ook de exploi-tatielasten meegenomen en lan-getermijnberekeningen gemaakt? iets wat bij commerci?le pro-jectontwikkeling veel minder hetgeval is. Op grond van al dezeoverwegingen samen komt mentot de keuze voor een energiesys-teem. De Rgd toetst de plannenonder meer door deze te onder-werpen aan een EPC-berekening.O n d e r z o e k n a a re r v a r i n g e nDe Rgd hecht groot belang aanevaluatie en monitoring; logisch,gezien de combinatie van takenvan de dienst en ook gezien delangdurige relatie die zij heeftmet haar klanten. Ervaringen metbouwprojecten worden zo veelmogelijk teruggekoppeld naar deontwerpers. Een van de onderzoe-ken die de Rgd laat uitvoeren be-treft de ervaringen met beton-kernactivering.Uit de voorlopige onderzoeksre-Het nieuwe pand van het Openbaar Ministerie in Lelystad, ontwikkelddoor de architect van de Rijksgebouwendienst Rob Hootsmans, is een cascovan vijf verdiepingen (en een kelder) van 18 x 43 m. De gevels bestaan uiteen grid van geperforeerde zwarte stalen roosters, h.o.h. 3600 mm. Achterdeze roosters bevinden zich luiken voor natuurlijke ventilatie, zonwering,luchtkanalen, constructie, data/elektra etc. Het grid wordt aan de voorzijdeverstoord door de entree en aan de achterzijde door de deuren naar trafo- enbergingruimten en het balkon op de vijfde verdieping. Het ultieme cascoheeft geen verlaagd plafond. Akoestiek wordt opgelost in de binnenwanden.Ten opzichte van een traditioneel kantoor wordt 45% energie bespaard doortoepassing van betonkernactivering, warmte- en koudeopslag in de bodemen een klimaatgevel. Het gebouw wordt naar verwachting in 2008 opgele-verd.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU tiliteitsbou wcement 2007 1 29In 2003 nam de rechtbank Breda een nieuw onderkomen in gebruik voorde sector kanton, naar ontwerp van Rgd-architect Hans Wijffels. Boven dedonkere bakstenen plint is de gevel bekleed met gele keramische tegels. Degrote zittingzaal op de begane grond steekt schuin uit de constructie. Viaeen glazen entreepui stapt de bezoeker in een gebouw met veel vides endoorzichtige vloeren, wat een speciaal lichteffect geeft aan het interieur. Hetklimaat wordt gereguleerd met betonkernactivering en warmte-/koudeop-slag in de bodem. Alle leidingen voor warmte en koeling zijn in de vloerengestort. Hierdoor is de inrichting vrij sober: alleen schoon beton, glas enstaal.Foto's: Norbert van Onnasultaten blijkt dat het comfortvan de gebouwen met betonkern-activering in de zomer over hetalgemeen als goed wordt beoor-deeld, ook in de afgelopen hetejulimaand. In de winter en in detussenseizoenen wordt de tempe-ratuur soms als te koud en somsals te warm ervaren. In gebou-wen zonder goede zonweringblijkt zoninstraling in deze perio-de soms voor te warme binnen-temperaturen te zorgen; het sys-teem is dermate traag datplotselinge temperatuurwisselin-gen niet snel kunnen worden op-gevangen. Verder zijn er somsproblemen met het afregelen vande installatie.Mimpen en Koeslag concluderendat de geconstateerde problemengrotendeels oplosbaar zijn mid-dels het standaard aanbrengenvan goede zonwering en extraaandacht voor de regelstrategievan het systeem. Wat betreft dewarmte- en koudeklachten in dekoudere maanden die zich somsvoordoen, adviseren de klimaat-adviseurs de capaciteit van hetsysteem van te voren goed doorte rekenen middels een simula-tiemodel. Een kleine aanvullendeinstallatie is nodig om snel engoed te kunnen regelen en zo-doende het hele jaar door een op-timaal comfort te kunnen garan-deren. Meestal wordt ditgerealiseerd middels aanvullendeverwarming in de vloer of kleineaanvullende verwarmingsele-menten onder het glasvlak.De Rgd zelf heeft tijdens de engi-neeringsfase van het gebouw voorhet OM in Lelystad intensief hetdynamische gedrag van de vloerdoorgerekend en besloot in dit ge-bouw kleine extra radiatoren op tenemen bij het glasvlak.Wat betreft Mimpen en Koeslag isbetonkernactivering het experi-mentenstadium inmiddels zekervoorbij, maar kan nog wel het eenen ander worden geoptimaliseerd.Het blijft zinvol de gebouwen temonitoren en de ervaringen terugte koppelen naar de ontwerpers.De klimaatadviseurs zijn echtervan mening dat betonkernactive-ring op dit moment ? in combina-tie met wamte-/koudeopslag eneen warmtepompsysteem ? als ge-volg van de gunstige kwaliteitenop verschillende aspecten (duur-zaamheid, energie, comfort) zeergoede papieren heeft wat betrefthet realiseren van de algemeneambities van de Rgd en haar klan-ten. Mimpen: "In ieder geval is heteen van de aantrekkelijkste con-cepten van dit moment." nAnne Marij Postel