Ine ter Borch, Archispecials.comDe eerste digitale bioscoopfilm draait binnenkort in denieuwe bioscoop van Hengelo. Op verschillende terreinenschrijft Bioscoop Space geschiedenis. Het sculpturale ont-werp in beton van architect Maarten Douwe Brederodoet zijn naam eer aan, want deze betonsculptuur tartde zwaartekracht. De bijzondere constructie en de onor-thodoxe uitvoeringsmethode leiden tot een spannendesynergie tussen constructiemateriaal en architectuur.`Een sculptuur die in de lucht zweeft', is compact sa-mengevat het architectonische beeld dat architectMaarten Douwe Bredero voor ogen stond voor denieuwe bioscoop in Hengelo (foto 1). Het terrein inhet centrum van Hengelo was te krap om het pro-gramma van vijf bioscoopzalen plus caf? en foyer opde begane grond te plaatsen. Bredero ontwikkeldeeen praktische oplossing, waarbij de zalen van ver-schillende afmetingen als een ingenieuze, ruimte-lijke puzzel precies naast elkaar in een doosvormpassen (foto 2). Door de doos in zijn geheel op tetillen komt op het maaiveld ruimte vrij voor deentree, foyer en het caf?. Bovendien is op dezemanier een natuurlijke aansluiting gecre?erd met deomgeving rond de bioscoop, waarbij de openbarebuitenruimte als het ware vloeiend overgaat in deopenbare binnenruimte.S p a n n e n d e s y n e r g i eHet principe van de zwevende sculptuur stelt hogeeisen aan het constructieve concept dat tegelijkertijdde bioscoopzalen in de lucht moet houden en debeganegrondzoveelmogelijkvrijmoetlatenvandra-gendeelementen.Vanuitdekrachtsafdrachtzoueenlichte constructie de voorkeur hebben, maar de akoe-stische eisen die aan bioscoopzalen worden gesteld,maken deze keus praktisch onmogelijk. Immers, deruimtescheidende wanden tussen de zalen moeteneen incidenteel geluidsniveau van 120 dBA kunnenweerstaan en dat is met een buigslappe wandcon-structie alleen haalbaar met een ruimteverslindendeconstructie. Vandaar dat is gekozen voor compactemassa oftewel in het werk gestort beton met eenwanddikte van 400 mm als constructiemateriaal.Door de sculptuur daadwerkelijk in zwaar, steen-achtig materiaal uit te voeren, wordt het onnatuur-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pUtiliteitsbouwBioscoop Space, HengeloBETONGEVELBIOSCOOP SPACE `ZWEEFT'1 | `Een sculptuur die in delucht zweeft'foto's 1, 5,en 7: JurriaanNijkerk, Amsterdam2 | Zalen van verschillende afmetingen die als een ingenieuze, ruimtelijke puzzel precies naastelkaar in een doosvorm passen foto's 2, 4 en 6: Maarten Douwe Brederocement 2004 3 17lijke beeld van de grote, zware doos die rust op eenlichte, transparante en iets kleinere onderbouw,spectaculair versterkt. Zo ontstaat er een spannendesynergie tussen constructiemateriaal en architec-tuur.C o n s t r u c t i e v e c r e a t i v i t e i tDeze synergie ontstaat echter niet vanzelf, want omhet beeld zuiver te houden is constructieve creativiteitnodig. De zware betongevels (300 mm doorsnede) dienergens de grond raken, lijken de wetten van de me-chanica te tarten. Om dit effect te bereiken zijn degevels uitgevoerd als wandliggers die op de hoekenaan elkaar zijn gestort. De gebouwhoeken kunnenhierdoor over een grote lengte (tot tien meter) uitkra-gen.Doorallewandliggersonderlingtekoppelen,ont-staat een vormvast doosvormig geheel, dat omhoogwordt gehouden door een groot aantal pendelkolom-men en enkele stabiliteitsschijven. De pendelkolom-men binnen het gebouw bestaan uit standaard stalenspiraalbuizen ?300 mm volgestort met gewapendbeton.De betongevels worden afgesteund op terugliggende,buiten het gebouw geplaatste stalen buiskolommen?244 mm, die gevuld zijn met ongewapend beton datbij brand warmte absorbeert. Door de buitenkolom-men achter het gevelvlak te plaatsen en uit te voerenmet een stalen huid, wordt het `opgetilde sculptuur-effect'versterkt(fig.3).Dezaalvloerenzijnuitgevoerdmet breedplaten, die onder hellingshoeken van 15 en20gradenzijnopgelegdopeenversterktebetonstrook(foto4).Nietvanuitconstructievevoordelen,maaromeen relatie te cre?ren tussen de boven- en onderbouwstaandekolommenbijdeknikkenindehellendezaal-vloeren onder een hoek van 5 graden. Door de scheef-stand van de kolommen ontstaan weliswaar extra, re-latief kleine, horizontale krachten, maar die kunnengemakkelijk door de constructie worden opgenomen,vanwege de als schijf werkende zaalvloeren en stijvefunderingsbalken. Ook in de gevel keert de hellings-hoek terug in de vorm van een verticale verdieptestrook die het orthogonale patroon van het gevelop-pervlak doorsnijdt.T w e e z i j d i g s c h o o n w e r kArchitect Bredero koos voor schoon beton, omdat derobuuste uitstraling en het monoliete karakter nauwA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU til iteitsbouwcement 2004 318250500250300 900var.250250230300 300707005006001003931875300207kopplaat met opgelaste ankersgevuld met betonpui?244,5/varstekankers in hart van de balksponning t.b.v. h.w.a.4?1210?12hrsp ?10-150?11-100?10-150?10-150 + ?12-150?12-150stalen kolom therm. verz. ?244,51010'HR++glas, u=1,2 W/m Kmetal stud profielen 75mmbetonnen rib 500x1200mmUltraWall isolatie c = 3,0m K/Wwandopbouw voorzetwandin het werk gest. beton d=300mmcempanel d=18mmtot 2400+ vloerverhoogde vloerconstructie (stalen jukken h.o.h.550mm)geluidisolerende plaat d=10mmunderlayment d=19mmdampremmende laagbreedplaatvloer d=250mmUltraWall isolatie c=3,0 m K/Wdampremmende laagunderlayment d=19mmvloeropbouw zaalmetal stud profielen 75mmmeranti kozijn, afm. vlgns. leverancierklossendampremmende laagWBP-meranti multiplex d=18mmsteenwol, c=3,0 m K/Wdampdoorlatende foliedampremmende laagmeranti multiplex d=18mmUltraWall isolatie c=3,0 m K/WRRR2222R2var4 |De zaalvloer is uitge-voerd met breedplaten,die onder hellingshoekenvan 15 en 20 graden zijnopgelegd op een ver-sterkte betonstrook3 | Verticale doorsnede vande gevelwand met aan-sluitdetailsa. ontwerptekeningb. constructiedetaila baansluiten bij het beoogde sculpturale beeld. Omdatoorspronkelijk ook de zaalscheidende wanden ge-deeltelijk in schoon beton waren gedacht, zijn allewanden in tweezijdig schoon werk uitgevoerd. Ineenlaterstadiumzijndezaalscheidendewandenomakoestische redenen plaatselijk alsnog bekleed. Be-tonnen constructiedelen die zonder onderbrekingvan buiten naar binnen doorlopen zijn over eendieptevan??nmetervoorzienvaneenthermischiso-lerende bekleding. In het interieur van de onder-bouw is deze anti-koudebrugvoorziening zichtbaarals een zwarte multiplexstrook.De keus voor tweezijdig in het werk gestort schoonbeton stelt, naast bijzondere eisen aan bouwfysischevoorzieningen, ook hoge kwaliteitseisen aan de uit-voering. Voor een hoogwaardig esthetisch resultaatiseennauwesamenwerkingtussenconstructeur,ar-chitect en uitvoerende partijen essentieel. Vooraf iseen uitgebreid werkplan schoon beton opgesteldwaarin de kwaliteitseisen en de kwaliteitsbeheersingin gedetailleerde werkomschrijvingen zijn vastge-legd. Ook is in het werkplan bepaald dat de proef-stort die in het bestek is omschreven als referentiedient voor de kwaliteit van de schoon-betonwanden.Aan de hand van de resultaten van de proefstort zijnde tolerantiemarges vastgelegd voor afwijkingen inhet betonoppervlak. De mate van aftekening van deplaatnaden, de uitvoering en afwerking van de cen-terpenconussen zijn eveneens met de proefstortvastgelegd. Ten aanzien van de nabehandeling ennazorg van het beton is in het werkplan een proto-col opgesteld dat maatregelen bij verschillendeweersomstandigheden omschrijft, de ontkistings-procedure vastlegt en aangeeft hoe de kwaliteit vanhet oppervlak kan worden gewaarborgd.O n o r t h o d o x e u i t v o e r i n g s m e t h o d eOm zowel buiten als binnen een optimaal esthetischresultaat te bereiken, is gekozen voor een onortho-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pUtiliteitsbouwcement 2004 3 195 | Rondom het gebouwloopt, waar nodig, eenversterkte betongevel-strook. Het gevelopper-vlak wordt incidenteeldoorsneden door bredesleuven, waarin afwisse-lend de hemelwateraf-voer of de straatverlich-ting is opgenomen.6 |De zware gevels rakennergens de grond enmoesten daarom tijdensde bouw op hun plaatsworden gehoudendoxe stortvolgorde. Eerst is een deel van de gevelsgestort (tot een hoogte van 7,20 m) en pas daarna isde dragende constructie van binnenwanden, schil-vloeren en kolommen aangebracht. Hierdoor kan degevel ononderbroken voor de vloer langs lopen,zonder zichtbare aftekening van de aanstortnaden.Om het gewicht van de gevel via de zaalvloeren enbuitenkolommen naar de fundering te leiden, is ge-bruikgemaakt van doorgaande stekkenbakken enstekankers (zie fig. 3). De kolomkoppen sluiten opde zaalvloer aan via een, waar nodig, versterktebetongevelstrook die rondom het gehele gebouwloopt (foto 5).De gevels zijn in vier hoekdelen gestort, waarbij elkhoekdeel reikt tot de helft van de gevellengte. Dehoekkist is beurtelings rondom achtmaal overge-plaatst, zowel in de rondgang voor de eerste laag tot7,20 m als voor de tweede laag tot aan de dakrand.B i j z o n d e r e b e k i s t i n gDe combinatie van tal van bijzondere omstandighe-den stelt hoge eisen aan de constructie van de be-kisting. Zo raken de zware gevels nergens de gronden is de gevelcontour aan de onderkant grillig vanvorm. Om te zorgen dat de contour zich extra scherpaftekent tegen de transparante onderbouw en vooreen optimale afwatering, is de onderrand van debetongevel versneden onder een hoek van vijfgraden. Een speciale koppeling met doken aan de tij-delijke stalen onderslagbalk voorkomt afschuivingtijdens de stort. Op de gebouwhoeken gaat de on-derrand in verstek de hoek om. De fabrikant heeftde bekisting volledig uitgetekend, waarbij het plaat-naden- en centerpenpatroon in overleg met de ar-chitect is bepaald. De bekisting bestaat uit een con-structie van stalen spanten en houten dragers metals contactbeplating platen berkenmultiplex (d = 21mm, b = 3000 mm, h = 1500 mm). In verband metde stekkenbakken is de binnenkist stelkist en de bui-tenkist sluitkist en niet andersom, zoals gebruikelijkis. Voor het tijdelijk ondersteunen van de gevel isdoor de stempelbouwer voor de hoofdaannemer eenvooraf getekende constructie van steigerpijpen enschoren gemaakt (foto 6). In de fundering is de rand-balk plaatselijk naar buiten verbreed met een ha-merstuk om de wandkist te ondersteunen.Vanwege de enorme waterdruk op de bekisting, hetrisico van grindontmenging en de stabiliteit van hetgeheel was het niet verantwoord de gevel in ??n keerover de volle hoogte van 12,50 m te storten. Om dezereden is de gevelhoogte in twee keer gestort met eenmaximale stijgsnelheid van 750 mm per uur. Op eenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU til iteitsbouwcement 2004 3207 | In het geveloppervlak iseen aantal scherfvormigeinkassingen gemaakt dielater werden ingeplaktmet gekleurd glas. Debioscoopnaam Space is inverdiepte letters uitge-spaard in het gevelvlak.hoogte van 7,20 m bevindt zich een horizontale stort-naad die is geaccentueerd met behulp van een tra-peziumvormige sponninglat. De verticale stortna-den in het midden van de korte en lange gevels zijnuitgevoerdmethetzelfdetypesponninglat,maarma-nifesteren zich minder duidelijk in het plaatnaden-patroon.P a t r o n e n i n d e g e v e lNaast het plaatnaden- en centerpenpatroon wordthet geveloppervlak incidenteel verticaal doorsnedenmetbrede,rechteenschuinesleuven(300x35mm2).In deze sleuven is afwisselend de hemelwaterafvoerof de straatverlichting opgenomen. Opvallend is datde schuine sleuven het orthogonale plaatnadenpa-troon bruut doorkruisen, waarbij de centerpengatende sleufrand soms erg dicht naderen (zie foto 5). Inde langsgevels is een dilatatievoeg opgenomen die isweggewerkt achter de sleuf van de hemelwateraf-voer. Ter plaatse van de dilatatie is de wandwapeningweggelaten, waardoor er zoals voorzien tijdens hetuitharden een schuine scheur ontstond. De rafeligescheur is in een later stadium bijgezaagd.In het geveloppervlak is een aantal scherfvormige in-kassingen gemaakt die later werden ingeplakt metgekleurd glas. De bioscoopnaam Space is in ver-diepte letters uitgespaard in het gevelvlak boven decaf?-entree (foto 7). Bij de eerder genoemde proef-stort is de kwaliteit van de lettermal getest. Uit deproef bleek dat het ontkisten snel leidt tot beschadi-gingen aan de letterranden. De bekistingsplaat dientzoveel mogelijk horizontaal te worden verwijderdomdat de letterranden anders af kunnen brokkelen.R u i m t e l i j k e m a g i eHoewel het gelukt is de synergie tussen architectuuren constructie in het exterieur te bewerkstelligen,geldt dat jammer genoeg minder voor het interieur.De zuiverheid van vorm en materiaal die de buiten-kant kenmerken gaan in het interieur verloren doorde vele toevoegingen in een kakofonie van kleur enmateriaal. De caf?-inrichting die door derden is ont-worpen, wringt met de sobere uitstraling van hetbeton waardoor de ruimtelijke magie ontbreekt.Zonder die toevoegingen zou de combinatie van hetschoon beton van de constructie alsmede het woudvan stalen kolommen en de spectaculaire trap vanverzinkt staal met paarsroze glastreden meer dangenoeg zijn geweest om de foyer ruimtelijk span-nend te maken. Ook de architect heeft enigszinsmeegeholpen de ruimtelijke magie in de foyer te ver-breken. Toevoegingen zoals de terracottakleurige,geluidsabsorberende porisowanden, het donkeremultiplex en de zware, naturel hardhouten puienleiden af van de zuivere ruimtevorm. Wie overigensvia de glastrap de bioscoopzalen zelf binnentreedt,komt in een wereld terecht waarin voor de zuiver-heid van beton helemaal geen plaats meer is. Hierstaat de beleving van de film centraal. Het zaalinte-rieur wordt gekenmerkt door zachte, comfortabelestoelen in combinatie met pluizige vloerbedekkingen wandbekleding waarachter de constructie schuil-gaat. Alleen het zwart gesausde prefab betonnen dakbovendeakoestischeeilandengeeftnogietsprijsvande bouwmethodiek, maar dat is slechts waarneem-baar voor ingewijden.B e t o n s a m e n s t e l l i n gcementsoort: CEM III B 42,5 N LH/HS en25% CEM I 52,5 Rsterkteklasse: B 25milieuklasse: 2consistentiegebied: 2/3 inclusief superplastifi-ceerder Projectgegevens:Bioscoop Space, vijf zalen, 285 zitplaatsen, caf?, foyeropdrachtgever:Bioscooponderneming Bellevue bv, Hengeloarchitect:Maarten Douwe Bredero, Deventerconstructeur:Schreuders Bouwtechniek bv, Hengeloaannemer:Ten Tije Groep bv, Hengelobetonleverancier:Rokramix bv, Enschedeleverancier bekisting:NOE-Bekistingtechniek bv, Arkelleverancier steigers:Matemco Hulpconstructies bv, EdeA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pUtiliteitsbouwcement 2004 3 21
Reacties