ing.B.P.J. VerkerkHaskoning BV, Nijmegen Beton in warme landen (V)Hulpstoffen, een hulp in betonNa een onderbreking van enkele maandenwordt hier de artikelenserie 'beton inwarme landen' vervolgd met eenaflevering over de ral die hulpstoffenspelen bij het uitvoeren van betonwerk inwarme landen. In deze serie resteren nogtwee afleveringen, nl. 'Uitvoering' en'Samenvatting en aanbevelingen'. Dezehopen wij in de eerstkomende tweenummers van Cement te publiceren.Red.1Het 3-componentenmengsel dat over dehele wereld wordt toegepastCement XXXVI (1984) nr. 11InleidingBeton of mortel is een mengsel van cement,water en toeslagmateriaal; een drie compo-nentenmengsel dat over de hele wereldwordt toegepast (foto 1). De samenstellingvan de afzonderlijke componenten, alsmedede onderlinge verhoudingen in het mengsel,zijn in belangrijke mate bepalend voor dekwaliteit van het mengsel c.q. het beton.In bepaalde gevallen kan de gewenste ver-werkbaarheid en/of duurzaamheid niet wor-den bereikt met de beschikbare materialen.Dit kan worden veroorzaakt doordat de sa"menstelling of kwaliteit van ??n of meerderecomponenten niet optimaal is of door deaard van de constructie, expositie en klima-tologische omstandigheden.Dit heeft er v??r onze jaartelling reeds toegeleid dat men het gedrag van de specie wil-de be?vloeden door er een extra materiaalaan toe te voegen. Zo werden tijdens het Ro-meinse tijdperk bloed en eiwit gebruikt alsplastificeermiddel, terwijl veel later, bijvoor-beeldin de vorige eeuw, gebruik werd ge-maakt van zeewater om de bindtijd te rege-len.Rond 1930 begon in Amerika de luchtbelvor-mer opgang te maken; in Nederland duurdehet tot het eind van de zestiger jaren voordatmen serieus aan hulpstoffen begon te den-ken. Onbekendheid met de produkten, be-zorgdheid ten aanzien van het lange-duuref"fect, vermeende voordelen en een amateu-ristische marketing waren hieraan onder"meer debet.Echter, met het verschijnen van het conceptvan de VB '74 met de daarin toegestane vrij-heden, de uitvoering van een aantal grotewerken (metro's, tunnels, offshore) alsmedede introductie van de superplastificeermid-delen, kwam het gebruik van hulpstoffen ineen stroomversnelling. Ook het verschijnenvan CUR-rapport 31 'Toevoegingen aan be-tonspecie' , eind 1970, vormde een belangrij-ke bijdrage.Deze in eigen land opgedane kennis kwamgoed van pas om bij de uitvoering van eenaantal grote projecten in het Midden-Oos-ten, het gebruik van hulpstoffen te bevorden.Het uiterst complexe gedrag van hulpstoffenin het systeem van cement, water en toeslag-materiaal leent zich, in het kader van dezeserie, niet zo voor een theoretische verhan-deling (zie hiervoor de literatuuropgaven7381 tlm 6). Als keuze voor een praktische bena-dering zullen in deze aflevering een aantalsituaties worden besproken waarbij de toe-passing van een hulpstof als vanzelfspre-kend kan worden gezien.Internationale voorschriften enaanbevelingenE?n van de meest gebruikte, internationalevoorschriftenseries, uitgegeven door deAmerican Society for Testing and Materiais,geeft in ASTM C494-81 [7] 'Standard Speci-fication for Chemical Admixtures for Concre-te' een classificatie van hulpstoffen, nl:type A- plastificeerderstype B- vertragerstype C-versnellerstype D-plastificeerders met vertragendewerkingtype E- plastificeerders met versnellendewerkingtype F- superplastificeerderstype G-superplastificeerders met vertragen-dewerkingDe typen A tlm E worden aangeduid als con-ventionele hulpstoffen die ontwikkeld zijnv??r het midden van de zestiger jaren. Desuperplastificeerders worden gedefinieerdals hulpstoffen die 12% of meer water redu-ceren bij een gelijkblijvende consistentie.De al genoemde eerst ontwikkelde hulpstof,de luchtbelvormer, heeft haar eigen specifi-catie: 'Standard Specification for Air-Entrai"ning Admixtures for Concrete' ASTM C260-77, waarvan de eerste editie in 1950 is ver-schenen.Tabel 1 geeft de fysisch-mechanische eisenwaaraan beton met hulpstof moet voldoenten opzichte van het blanco beton.De belangrijkste componenten van de hulp-stof worden vastgelegd via infraroodanaly-se, gehalte onoplosbaar en soortelijk ge-wicht.De procedure voor een geschiktheidsonder-zoek wordt in de norm uitgebreid omschre-ven. Indien de te onderzoeken betonsamen-stelling niet is afgestemd op het werk, dankan men gebruik maken van een referentie-mengsel van voorgeschreven materialen enmengverhoudingen. Bepaald worden de zet-maat, het luchtgehalte, begin en einde vande binding (penetratiemethode) en de water-cementfactor.TypeG.Type D. Type E. Type F. WaterType A.Type B.TypeC, Water Water Water Reduc-WaterRetardingAcceler- Reducing Reducing Reduc- ing. HighReducing ating and Re- and Ac- ing.Hi~ Rangetarding celerating Range and Re-tardingA'Water content, max, % 95 95 95 88 88of control .Time of setting, allowa-bie devialion fromcontrol, h:min:Initia!: at least . 1:00 later I:OOearlier 1:00 later 1:00 earlier 1:00 laternot more than 1:00 earlier 3:30 later 3:30 earlier 3:30 later 3:30 earlier 1:00 earlier 3:30 laternor 1:30 nor 1:30later laterFinal: at least . I:OOearlier 1:00 earliernot moreilian . 1:00 earlier 3:30later 3:30 later 1:00 earlier 3:30 laternor 1:30 nor 1:30later laterCompressive strength,min, % ofcontrol:BI day . 140 1253 days . 110 90 125 IlO 125 125 1257 days . IlO 90 100 110 IlO liS 11528 days . IlO 90 100 110 110 110 1106 monlhs 100 90 90 100 100 100 100I year 100 90 90 100 100 100 100FlexuIa! st~lh, min,%control:3 days . 100 90 110 100 110 IlO 1107 days . 100 90 100 100 100 100 10028 days . 100 90 90 100 100 100 100Lenglh change, maxshrinkage (alterna"live lCquire-ments):cPercent of control . 135 135 135 135 135 135 135Increase over control 0.010 0.010 0.010 0.010 0.010 0.010 0.010Relative durability 80 80 80 80 80 80 80factor, min.DTabel 1Fysisch-mechanische eisen aan beton methulpstof, volgens ASTM C 494De temperatuur van de materialen en deruimte waarin de proeven worden uitge-voerd, dient 23,0 +/- 1,7 ?C te zijn. Om deeigenschappen van het verharde beton tetesten worden proefstukken gemaakt ter be-paling van druksterkte, buigtreksterkte,vorstbestandheid en krimp.Het American Concrete Institute, ACI, publi-ceert in het 5-delige 'Manualof ConcretePractice' actuele ACI-standards en Commit-tee Reports. Zo wordt inACI212-2R-81 'Gui-de for Use of Admixtures in Concrete' ge-sproken over het oogmerk en de overwegin-gen die beschouwd moeten worden bij hetgebruik van hulpstoffen, terwijl ACI 212-1 R-81 'Admixtures for Concrete' verder ingaatop de beoogde effecten en voorzorgsmaat-regelen.[8].Een directe bijdrage tot de praktische toe-passing omtrent het gebruik van hulpstoffenin warme landen geven beide rapporten niet;daarvoor zijn ze te algemeen en nergens toe-gespitst op deze specifieke problematiek.De Engelse 'Code of Practice for The Struc-tural Use of Concrete' CP 110, een uitgavevan het Britisch Standards Institutions, be-perkt het gebruik van hulpstoffen tot 'specialstructural concrete'. Voor 'ordinary structu?ral concretes' mogen hulpstoffen niet wor-den voorgeschreven of gebruikt.Uitgaande van het feit dat voorschriften enaanbevelingen enigszins achterlopen op devoortsnellende ontwikkelingen in de (beton)techniek en gelet op de aanwezige dis-crepanties en leemten in de internationalecementkwaliteit2Kwaliteit van beton, als 3-eenheid vanfactorenCement XXXVI (1984) nr. 11voorschriftenwereld is het duidelijk dat eenexacte omschrijving in de specificaties vaneen project essentieel is, opdat geen misver-standen kunnen ontstaan. Een duidelijk taakvoor bestekschrijvers en adviseurs!Aan de andere kant dient gezegd te wordendat de kennis omtrent de hulpstoffen de laat-ste jaren sterk is toegenomen ondermeerdoor het organiseren van symposia door dehulpstoffenleveranciers/-producenten_Betonsamenstelling en hulpstoffenHet heterogene karakter van beton en debe-toncomponenten cre?eren tal van variabelendie de eigenschappen van de verse beton-specie en het verharde beton be?nvloeden.Onderzoekers hebben in het verleden inge?wikkelde theorie?n ontwikkeld, gebaseerdop het wiskundig gebruik van laboratorium-resultaten en de fysische eigenschappen vanhet beton. Dit leidde tot een waas van ge-heimzinnigheid rond het samenstellen vanbeton. De grote truc van de meester, de ma-gische formule voor het samenstellen vanbeton is door iedereen gezocht. Tal van me-thoden werden ontwikkeld en weer verwor-pen.Voordat Duff Abrams in 1920 de water-ce-mentfactor introduceerde, was de algemeengeaccepteerde theorie dat de hoogste be-tonsterkte en ondoorlatendheid verkregenwerd met een mengsel van maximale dicht-heid. Veel tijd werd besteed aan het vindenvan de ideale korrelopbouw en het voorko-men van holle ruimten.De theorie omtrent de water-cementfactorbenadrukte eerder de belangrijkheid van dekwaliteit van de cementsteen dan de dicht-heid van het beton. Weer anderen beweer-den dat het cementgehalte het meest be-langrijk was. Recente theorie?n hechten739minder waarde aan de sterkte en richten zichvooral op het verkrijgen van een hoge dicht-heid.Concluderend kan worden gesteld dat ergeen magische formule bestaat voor het sa-menstellen van beton. Hetbetonmengsel datde gewenste eigenschappen levert met debeschikbare materialen tegen de laagstekosten is het uiterste dat kan worden bereikt.Bovendien kan dit !Slechts worden vastge-steld met een geschiktheidsonderzoek op debouwplaats, waarbij alle variabelen wordeningevoerd.De kwaliteit van het beton kan bij bestude-ring van het voorafgaande beschouwd wor-den als een 3-eenheid van factoren: cement?kwaliteit, water-cementfactor en dichtheid(fig. 2).De relatie tot de betonkubussterkte kan be-naderd worden met de volgende formule:B =O,BN + 25/W - 45waarin:B =kubusdruksterkte(N/mm2)(volgens DIN 1045)N = normsterkte cement (N/mm2)(volgens DIN1164)W = water-cementfactorIn hun bijdrage tot de optimaal haalbare be-tonkwaliteit hebben deze drie factoren elkhun beperkingen, die bovendien doorbijzon-dere omstandigheden kunnen worden ver-groot.Beperkingen, die evenwel teniet gedaankunnen worden door het toepassen van eenge?igende hulpstof, waarbij het accent meerligt op de duurzaamheid dan de sterkte.3Sterkteontwikkeling van Nederlands enIrakees cement4a-bTemperatuurontwikkeling vanhoogovencementpasta's ondersemi-adiabatische omstandigheden, vanhetzelfde fabrikaat cement, vanverschillende produktiedataa. blanco pastab. pasta met 0,4% vertrager (opfosfaatbasis)Variaties in water-cementfactorDe duurzaamheid van beton is direct te kop-pelen aan de water-cementfactor. ACI211.3-81 'Standard Practice for SelectingProportions for No-Slump Concrete' geeftaanbevelingen voor de maximale water-ce-mentfactorvoor beton in agressieve omstan~digheden (tabel 2).etc). ACI305R-77 'Hot Weather Concreting',uitgave 1982, geeft een goed beeld van dete verwachten problemen en te nemen maat-regelen. Voor wat betreft de toepassing vanhulpstoffen beperkt de aanbeveling zich totde typen B en D.Hulpstof, een hulp in betonDit artikel begon met de verklaring dat betonwordt gemaakt van cement, water en toe-slagmateriaal. Vervolgens is besproken dattal van materiaalvariabelenen externe facto-ren de eindkwaliteit bepalen. Zolang dezeeindkwaliteit acceptabel is, blijven we bij onsuitgangspunt.Het is raadzaam om een geschiktheidson-derzoek, dat zoals gezegd uitgevoerd moet'worden bijeen constante temperatuur van23?C (wat niet altijd te realiseren is), uit tebreiden met een serie proefnemingen methogere temperaturen, teneinde de invloedvan hogere temperaturen tijdig te onderken-nen.Een bepaalde dosering hulpstofresulteert bijeen zekere temperatuur in een bepaalde ef-fect; wijzigt de temperatuur, dan wordt ookhet effect anders. De effectieve vertragings-tijd bijvoorbeeld van een bepaalde doseringvertrager, wordt duidelijk minder als de tem-peraturen oplopen. Ook het effect van eenluchtbelvormer zal teruglopen bij hogeretemperaturen. Van bijzonder belang is de in-vloed van de temperatuur op de verwerk-baarheid. Deze zal sterk teruglopen bij hogetemperaturen.AI dit soort bijverschijnselen moeten, voor-dat men overgaat tot het gebruik van hulp-stoffen, worden bestudeerd.De kwaliteit van de cementsteen wordt vooreen belangrijk deel bepaald door de ce-mentsoort. In vorige afleveringen is hier aluitvoerig op ingegaan. Resumerend kan wor-den gezegd dat ieder soort en fabrikaat ce~ment zijn eigen karakteristieke samenstel-lingen gedrag in een systeem met waterheeft.Begin en einde van de binding van cementzijn genormaliseerd door middel van de Vi-cat-test, en wel n? 1 uur (begin) en v??r 7 ?12 uur (einde); ASTM geeft 7 uur, BS 10 uuren DIN 12 uur.Normaliter liggen de bindtijden, zoals we diein Nederland gewend zijn, na circa 4 uur (be-gin) en voor 5 uur (einde). Onderzoek naarbindtijden van een groot aantal cementen,afkomstig van bouwwerken uit het Midden-Oosten, varieerden voor het begin van bin-ding van 4 tot 8 uur en voor het einde van debinding van 51/2 tot 91/2 uur [9].Hetmoeten voldoen aan eisen omtrent zowelnormsterkte als bindtijd leidt er toe dat decementproducenten het fabricageprocesconstant moeten volgen en bijsturen. Van-zelfsprekend gaat dit bijsturen gepaard metwijzigingen in de chemisch/mineralogischesamenstelling van het cement, wat o.a. totuiting komt in de temperatuurontwikkeling(fig. 3-4).Kwaliteitvariaties en verschillen incementCementkwaliteit wordt gedefinieerd doormiddel van een normsterkte die tussen tweeabsolute onder- en bovengrenzen moet lig-gen. Voor een 'ordinairy cement' bedragendeze grenzen 35 N/mm2 respectievelijk 55N/mm2. In de betonsterkte kunnen er dusschommelingen optreden van maximaal 16N/mm2 bij het gebruik van een cement datvoldoet aan de norm. Bij cement van con-stante kwaliteit (standaardafwijking 2,5N/mm2} kan men alsnog te maken hebbenmet een relatief lage of een relatief hogenormsterkte. Figuur 2 toont de sterkteont-wikkeling van Nederlands en Irakees ce-ment, waarbij zowel het verloop als de abso-lute waarde van de sterkte duidelijkafwijken.28 tiJd {dagen)...,.14L.-A--'-----I-Br ".-/ /r;-A-nederlands hoogoven cementB-irakees portland cement --1 I..01 3 7j60-50N~ 40-.z- 30~i: 20JE~ 10:::>L.."0E...ocuo5040 ,......-~..."D[~ BA20 -F~?:-.-"""-"""-"""---'=-r---6 12 18 uren~TemperatuurvariatiesNaast de mogelijke kwaliteitsvariaties van debetoncomponenten dient iets gezegd teworden over de aanvangstemperatuur vande betonspecie ten gevolge van de heersen-de klimatologische omstandigheden waar-onder gebouwd moet worden.Het is bekend welke hinderlijke verschijnse-len zich bij betonspecie voordoen als de tem-peratuur stijgt (opstijven, plastische krimpTabel 2Maximum water-cementfactor voor betononder bijzondere omstandigheden,gebaseerd op rapport van ACI Committee201 'Durability of Concrete in Service'constructie vochtig milieu blootgesteldof blootgesteld aan zeewateraan vorst/dooi of sulfaten 2}cyclus '}0,450,40overige 0,50constructiesdunwandig, 0,45alsmedeminderdan25 mm beton-dekking'} luchtbelvormer als hulpstof noodzakelijk2) Bij gebruik van sulfaatbestand cement isverhoging van de wcf met 0,05 toegestaanuren~36241812A6uoci.EQl....6050403020 +.....,---r....::::::,r-r--r-"""T""--rO::::::;~,--r-.::;::-.....,----r~r--.-.....-Cement XXXVI (1984) nr. 11 740plastificeerder vertrager versneller superplastificeerder luchtbelvormerprimaire werkingpraktisch effectverlaging van deaantrekkingskrachttussen de cement-deeitjesen/of opper-vlaktespanningvan het waterverhoging plasticiteit;reductiewcf< 10%;15% verhogingsterkte; mogelijkheidtot reductie cement-gehalte 1)vertraging van dehydratatiesnelheidvan cementverlenging van termijnvan verwerkbaarheid;voorkomen vanstortnadenverhoging van dehydratatiesnelheid,versnellen van debinding en eerstesterkteontwikkelingsneller ontkisten,in bijzonderin prefab-industrie;bij lagetemperaturencompensatie voorlage hydratatie-snelheidextreme verlagingvan deaantrekkings-krachttussen decementdeeltjesextreme verhogingverwerkbaarheid ?freductie watergehaltemet20-30%;verhoging 1- en28-daagse sterktemet50%vorming van fijnverdeelde stabieleluchtbelletjes(10-100 !-tm)verhoging van verwerk"baarheid en duurzaam-heid; vorstbestandbij5%luchtmogelijke neveneffecten verhoging luchtgehalte uitdroging moet calciumchloride(ligninesulfonaten), worden voorkomen houdend=corrosie-verhoging bleeding gevoelig(zouten en polymeren)overdosering vertraging (hoeft niet excessieve vertraging, zeersnelle bindingdesastreus te zijn) die het verhardings-excessievehoeveelheid proces kanlucht; vermindering verhinderensterkte (5% per1% lucht)beperkte werkings-duurvertraging, bleeding,ontmengingvermindering van sterkte(ca. 5% per 1% lucht);temperatuuren meng-tijd gevoeligverhoging hoeveelheidlucht, vermindering vande sterktedosering (% t.o.v.0,2-0,4 0,5-1,5 1-2 0,6-2 0,1cementgehalteindicatie kosten(% t.o.v.betonprijs 2,3 7,5 4,5 8,5 1,3bij gem. dosering)Tabel 3Karakteristieke eigenschappen vanhulpstoffen (in sterke mate afhankelijk vanhet percentage werkzame bestanddeel)Voor Nederlandse omstandigheden is dit inde meeste gevallen haalbaar; echter in ge-bieden waar het in deze serie over gaat, lig-gen de zaken duidelijk anders. De beschik-bare grondstoffen (lokaal cement verplichtgesteld, chlorides in het zand), extreme ex-positie-omstandigheden (zeewater, woe-stijn winden), uitvoeringsmethoden etc.dwingen ons te zoeken naar middelen om tekort schietende basiseigenschappen te kun-nen dekken. In de rijk gevulde kast van dehulpstoffenindustrie kan dan meestal hetmiddel worden gevonden om het beton dekwaliteit te geven die men wenst.In tabel 3 is een overzicht gegeven van debelangrijkste typen hulpstoffen met hun ka-rakteristieken.Binnen het kader van deze serie zullen eenaantal praktijksituaties worden geschetstwaarin op succesvolle wijze gebruik is ge-maakt van hulpstoffen, waarbij het kernpuntzal liggen bij de toepassing van superplasti-ficeerders al of niet met vertragende wer-king, of gecombineerd met een vertrager.Shatt al Arab Bridge, Irak [10]Ter vervanging van de oude houten brug overde Shatt al Arab in Basrah, Irak, werd eenbetonbrug met een beweegbaar deel ont-worpen. De brug is een 750 m lange, voorge-spannen constructie, waarvan de betonkwa-liteit B 35 diende te zijn. Ten behoeve vanhet bouwtempo en de voorspanning werdeen 3-daagse betondruksterkte vereist vantenminste 24 N/mm2?Het beste in Irak geproduceerde cement, af-komstig uit Urn Qasr, paste niet in de bouw-filosofie, zekervoor wat betreft de aanvangs-sterkte (fig. 2). De eigenschappen van ditportlandcement staan vermeld in tabel 4. Opgrond van deze resultaten werd voor de ver-vaardiging van 11000 m3beton voor de bo-venbouween vergunning aangevraagd omhoogwaardig cement uit Europa te mogenimporteren.Omdat Irak geen importvergunning verstrek-te, was de aannemer genoodzaakt een alter-natieve oplossing te ontwikkelen, gebaseerdop een uitgebreid betononderzoek. Als basisvoor het geschikheidsonderzoek diende eenmaximaal cementgehalte van 380 kg/m3, eenconsistentiegebied K3 (DIN 1045) en eenkorrelverdeling van het toeslagmateriaal inhet gebied AB 32. het toeslagmateriaal wasafkomstig uit een plaatselijk wingebied enwerd in vier fracties geleverd.Uitgaande van een blanco betonsarnenstel-Iing werd een proefmengsel gemaakt met detoevoeging van een superplastificeerder (ge-sulfoneerde melamine formaldehyde con-Tabel 4Karakteristieken van IrakeesportlandcementCementXXXVI (1984) nr. 11Blaine-waarde binding druksterkte(cm2/g) (min) (N/mm2)begin einde 2d 3d 7d 28d3180 130 270 10,5 13,9 20,8 41,8741mengsel hulpstof schudmaat wcf vol. massa bindtijd druksterktenr. type gew.% (cm) (kg/dm3) (uur) (N/mm2)1d 2d 3d 5d 7d 28d1 geen 47 0,55 2,36 2 9,1 11,8 15,8 19,0 22,5 34,12 superplast. 2,544 0,44 2,38 64 22,0 34,6 52,5vertrager 1,0 - - -3 superplast. 3,546 0,45 2,39 9 9,4 23,2 26,9 32,1 37,8 49,4vertragerO,628tijd (dagen) -+72.--r1'111-r"T11111111 WT11T1 IIIIIIJ..J..V'""I I I11J..V'"'"j...J.>"'"cementgehalte : 380 kg/m2schudmaat : c.a. 53 cmwater- cementfactor :0,43superplastifi ceerder : 3,5 %vertrager : 0,6 %o1020z5Druksterkteontwikkeling van debovenbouw van de Shatt al Arab brugTabel 5Karakteristieken van betonmengsels metverschillende doseringen hulpstoffen i 60NE 50!:325kg705 kg505 kg675kg1-1,3%0,520,5050mm150mmTabel 6Karakteristieken van Japans cementJapans cementmax. min. gem.Blaine-waarde(cm2/g) 4360 3560 3867begin binding (min) 345 134 240einde binding (min) 450 225 380druksterkte (N/mm2)3 dagen 29,6 17,1 23,47dagen 34,1 27,9 30,5densaat) en een vertrager (fosfaat), al danniet gecombineerd. Van de proevenserie ver-meldt tabel 5 de drie meest interessante be-tonmengsels met hun karakteristieken. Fi-guur 5 toont de druksterkteontwikkeling ende gekozen betonsamenstelling voor de bo-venbouw.Wooneenheden, Saudi Arabia [11]Ten gunste van een rationele bouwmethodewerd, als alternatief voor metselwerk,geko-zen voor een gietbouwsysteem om een grootaantal wooneenheden te bouwen. Een stalentunnelkistsysteem gecombineerd met ver-snelde verharding met lage-druk stoom,vormden de basis van een 1-dags cyclus.De vereiste ontkistingssterkte, 14 uur na ein-de stort, bedroeg 17 N/mm2, terwijl de uitein-delijke betonkwaliteit 30 Nlmm2diende tezijn.Door de aannemer werd in Nederland op zeeruitgebreide schaal het alternatief getest. Metname alle gangbare versnelde-verhardings"methoden, het verpompen en het vloeige-drag van beton in een wand van 150 mm meteen dubbel wapeningsnet en de scheurge-voeligheid in verband met de heersende tem-peratuurgradi?nten, werden bestudeerd. Dealdus verkregen kennis werd getoetst en bij-gestuurd in Saudi Arabia, waarbij vooral aan-dacht werd besteed aan de terugloop van deconsistentie. Resultaten van de fysische tes-ten van het gekozen cement zijn vermeld intabel 6.Het toeslagmateriaal was opgebouwd uit ge-broken kalksteen en flint, afkomstig uit eenwadi, in de fracties 5-10 mm en 10-20 mm,terwijl voor de fijne fractie duinzand van 0-1mm werd toegepast.De toegepaste superplastificeerder heeft alsactief bestanddeel een gesulfoneerde mela-mine formaldehyde condensaat en werd ge-doseerd in percentages van 1-1,3% van hetcementgewicht.De basisbetonsamenstelling per m3zag erals volgt uit:cementzandO-1 mmtoeslag 5-1 0 mmtoeslag 10-20 mmsuperplastificeerdertotalewcfvrijewcfzetmaat blanco speciezetmaat incl. hulpstofDe vereiste betonkwaliteit B 30 N/mm2, be"proefd volgens BS 1881 op kubussen 150 x150 x 150 mm3, werd als volgt bereikt:gemiddelde betondruksterkte 39,8 N/mm2standaardafwijking 3,8 N/mmvariatieco?ffici?nt 9,5%Geprefabriceerde gevelelementen,Kassim, Saudi Arabia [12]Voor de produktie van 150 mm dikke, gepre-fabriceerde gevelelementen voor de bouwvan een school en wooncomplex werd eenbetonkwaliteit vereist van 35 N/mm2en eenontkistingssterkte van 15 N/mm2? De ele-menten werden geproduceerd in stalen kan-telmallen in een 1-dags cyclus.Na het ontkisten werden de elementen dooreen stationaire gritstraalinrichting gevoerdom de zichtvlakken van een open structuurte voorzien. Om de gelijkmatigheid van dezestructuur te waarborgen, werd een maximalebetonsterkte voor de 'straalfase' van 20N/mm2gevraagd.Cement XXXVI (1984) nr. 11 742Tabel 7Hydratatiewarmte van enkele Duitsecementen (volgens DIN 1164)cement klasse hydratatiewarmte(J/g)1d 3d 7d 28dZ25,Z35L 60-175 125-250 150-300 200-375Z35F,Z45L 125-200 200-235 275-375 300-425Z45F,Z55 200-275 300-350 325-375 375-4256Terugloop van verwerkbaarheid, voorverschillende doseringensuperplastificeerder7Storten van een kademuur in Iran, met decontractormethode. Diepwanden tot eenmaximale lengte van 30 m-(Tl;!LJ::Et-V)