A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wencement 2005 64prof.ir. J.W. Bosch, TU-Delft, fac. CITGBeton wordt bij het ondergronds bouwen veelvuldig toe-gepast. Dan denken we al snel aan het gebruik van betonin tunnels ten behoeve van infrastructuur, maar de laat-ste decennia komen ook ondergrondse parkeergarages,kelders en constructies voor afvalinzameling en bunde-ling van kabels en leidingen in toenemende mate voor.Zeker in stedelijk gebied is dat herkenbaar. Nieuwe wonin-gen of kantoren zonder dat er op eigen terrein en dusvaak onder het gebouw, een parkeervoorziening is opge-nomen, zijn eerder uitzondering dan regel. Kwaliteit vande leefomgeving speelt daarbij zeker een rol, maar hetkostenaspect is van doorslaggevende betekenis. Gratisparkeren in de openbare ruimte is een zeldzaam feno-meen aan het worden.Ook het aantal ondergrondse afvalinzamelpunten instedelijk gebied neemt snel toe. Waren dat in eersteinstantie de containers voor glasinzameling die in degrond verdwenen, inmiddels wordt ook op een aantalplaatsen de inzameling van huishoudelijk afval op dezewijze verzorgd.Het materiaal beton speelt een prominente rol bijal deze ondergrondse constructies. Ter illustratie;bij de nieuwe metro in Amsterdam zal ongeveereen half miljoen kubieke meter beton worden toe-gepast ten behoeve van diepwanden, de inwendigeconstructies van de stations en de wanden van debaanvaktunnels. Echter het toepassen van beton inondergronds bouwen verschilt op een belangrijkaantal punten van het bovengrondse gebruik.O n z e k e r h e i dTen eerste gaat het om beton dat letterlijk in degrond wordt toegepast. Die omstandigheid zorgtvaak voor onzekerheid ten aanzien van belasting enheeft tevens tot gevolg dat de inspecteerbaarheidbeperkt is. Deze onzekerheid ten aanzien van belas-tingen maakt het noodzakelijk dat veel aandachtmoet worden gegeven aan de interactie tussen con-structie en de grond. Geavanceerde rekentechnie-ken moeten hiervoor worden ingezet. Specifiekover inspecteerbaarheid; in de grond gemaakte con-structies zoals diepwanden en boorpalen zijn alleenmaar over het ontgraven deel eenzijdig te controle-ren. Andere constructietypen zoals caissons enzinktunnels kunnen tijdens de bouw weliswaargrotendeels worden bekeken, maar na plaatsing isook dan slechts eenzijdige inspectie mogelijk. Scha-des die mogelijk zijn ontstaan bij het plaatsingspro-ces zijn dan niet altijd zichtbaar.G r o n d w a t e rTen tweede is in diezelfde grond, zeker in ons land,vrijwel altijd grondwater aanwezig. Waterdichtheidis bij toepassing van beton in de grond daarom eenbelangrijke randvoorwaarde. Ook dat stelt eisen aande betonconstructie, zowel aan het materiaal alsookaan wapening en detaillering. In sommige situatiesmoet soms zelfs rekening worden gehouden meteen zekere mate van agressiviteit van dit water. Ineen aantal gevallen wordt daarom gekozen voor eendubbele constructie bijvoorbeeld een binnen liningbij boortunnels, een waterdichte bekleding aan deBETONIN DEONDERGRONDA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nderg ronds bou wencement 2005 6 51 |Het caisson Damrak inaanbouwbuitenzijde bij de eerste zinktunnels en voorzet-wanden bij bouwputten die met behulp van diep-wanden zijn gemaakt. In het laatste geval wordt dande waterkerende functie volledig toegerekend aande voorzetwand en blijft de functie van de diep-wand beperkt tot die van grondkering en het leve-ren van een bijdrage aan het verticale evenwicht.N a u w e l i j k s t e v e r a n d e r e nTen derde zijn ondergrondse constructies na reali-satie nauwelijks meer te veranderen. Kan eengebouw worden gestript tot op de draagconstructieen opnieuw worden ingericht, met tunnels enandere ondergrondse constructies is dat nauwelijksmogelijk. Dat gegeven gecombineerd met het feitdat, indien sprake is van een deugdelijk ontwerp eneen goede uitvoering, de levensduur lang is, maaktdat over de functionaliteit goed moet zijn nage-dacht. Tenslotte is het een gegeven dat ondergrond-se constructies zelden meer worden verwijderd; zezijn er om te blijven en te functioneren of, indienover de functionaliteit minder goed is nagedacht, inde weg te liggen. Ook bij combinatie van boven- enondergrondse projecten, zoals ter plaatse van hetOosterdokseiland in Amsterdam waarbij een multi-functionele kelder gecombineerd wordt met ver-schillende gebouwen, is dat een punt van aan-dacht.Al met al is er dus aanleiding genoeg om het themabeton in de ondergrond aandacht te geven. Vanuitde aspecten waterdichtheid en life-cycle manage-ment staan we tijdens de studiemiddag van deBetonvereniging stil bij het gebruik van beton in deondergrond. Met betrekking tot waterdichtheidkomt de theorie aan de orde en worden tunnels enkelderconstructies nader beschouwd. Daarbij wordtveel aandacht aan de verschillen tussen beide con-structies besteed. Eenzelfde opzet is gekozen voorhet life-cycle management. Van de inleidingen dieop deze studiemiddag worden gehouden, treft u indit nummer van Cement de neerslag aan in de vormvan diverse artikelen.Tot slot; de ontwikkelingen staan niet stil en uitvoe-ringsmethoden, nieuwe materialen en techniekendoen hun intrede. Het zijn deze ontwikkelingendie het onderwerp waren van de inleiding vanprof.dr.ir. J. Walraven. 2 |De bouwput Oosterdoks-eiland in Amsterdam