Beton in de Boerderijenbouwdoor H. de Boer, boerderijen-deskundigeToepassingen in 'Friese Stallen'Boerderijen zijn zowel door de aard van het boerenbedrijf alsdoor de aard van de bewoners sterk gebonden aan traditie. Dit isbegrijpelijk; landbouw en veeteelt worden al vele eeuwen be-dreven en de gebouwen worden vaak 100 a 150 jaren oud. Demensen hechten zich aan de van ouds bekende en, door hun af-gelegen woonplaatsen, niet door anderen verstoorde levenswijze.Het bouwen van boerderijen was hierdoor zo sterk aan de traditiegekoppeld, dat generaties lang alleen werd gebouwd, zoals knappevoorgangers het hadden geleerd. De bouwmaterialen waren hoofd-zakelijk: hout, baksteen, riet en pannen.Moderne bouwmaterialen hebben veel veranderd in het bouwvaken hoewel het bij boerderijen wel lang heeft geduurd, toch zijnook hier veel van de traditionele constructies en materialen op deachtergrond geraakt.Geen materiaal heeft zoveel doen veranderen in de constructiesen ook in het aanzien van de boerderijen als 'beton'. Als we onseven indenken het verschil van een oude boerderij (met murenvan metselbaksteen, rieten daken, gietijzeren stalramen, houtenstalzolders en vloeren van aangestampt leem) met een nieuweboerderij in de Noordoostpolder (met wanden, vloeren en ramenvan beton, stalzolders van holle baksteen of beton en daken vanpannen of asbestgolfplaten), dan is het bovenstaande niet te veelgezegd.De toepassingsmogelijkheden van beton in de boerderijenbouwzijn legio. Het is onmogelijk om in een artikel van bescheidenomvang alles te bezien; dit zou ook weinig zin hebben. In een vorigartikel is al eens behandeld de toepassing van beton bij de bouwvan hooi- en graanbergen en landbouwhangars.1).In dit artikel wordt iets verteld over de toepassing in Frieslandvan beton in 'Friese stallen', waarbij voor een gedeelte het accentgelegd is op de boerderij-technische zijde.Voor de niet-ingewijden in de boerderijenbouw is het goed in hetkort uit te leggen, wat wordt bedoeld met Friese stallen.Wij kennen twee typen stallen, nl. de 'Hollandse stal' en de'Friese stal.' Bij eerstgenoemde staat het vee in rijen, met er voor-langs een voergang en er achterlangs een mestgang. Het Friesestaltype kent niet de voergang voor de koeien langs. De koeienstaan hier met de koppen tegen de buitenmuur; er is alleen eenmestgang achter de dieren langs. Het hooi wordt hierbij vanaf destalzolder, door hooiluiken, voor de koeien geworpen. Dit stal-type komt voor in: Noord-Holland, Friesland en Groningen. Opde zuivere weidebedrijven heeft dit type vele voordelen, zowel ingebruik als in bouwkosten. Op de gemengde bedrijven gaat menmeer en meer over naar de 'Hollandse stal', in verband met hetvoeren van andere producten dan hooi.In de zomer van 1954 zijn een paar nieuwe Friese boerderijengebouwd, gefundeerd op boorpalen. De vaste zandplaat onder eenlaag van veen, waarop een dunne laag klei, lag hier ongeveer 2 monder het maaiveld. De oorspronkelijke opzet voor de funderingvan geheide betonpalen bleek duurder uit te komen dan het ma-ken van boorpalen, daar het mogelijk bleek de ongeveer 2 mdiepe gaten te boren met een handboor. De veenlaag bleef goedstaan en er kwam geen water in het gat.Hoewel een dikte van 0,25 m diameter voldoende zou zijn, is eenboor van 0,30 m gebruikt. Onder in het gat werd een laagje betongestampt, de wapening werd hierop gezet en het gat werd vol-gegoten met een n|et te slappe betonspecie (foto 2). De onderzijdevan de randbalk kwam 0,30 a 0,40 m boven het maaiveld; hieromwerd eerst een opzetstuk op de tot maaiveldhoogte gestorte paalaangebracht (foto 3). Nu werd het zand in en om de bouwplaatstot onderkant randbalk aangebracht en werden deze balken af-gestort (foto 4 en 5); ook de kelder moest in gewapend betonworden uitgevoerd (foto 6).De vloeren van de veestallen moesten vrijdragend worden ge-maakt. Op de figuur (tek. 11) is te zien, dat onder de grup ook eenbetonpaal nodig werd geacht, zodat de overspanning zeer geringwerd. De vloeren zijn gestort op een zandaanvulling, waarovereen dunne werkvloer van stampbeton werd aangebracht.1) ZieJ. Deutekom en H. de Boer,Cement I (1949) Nr 11-12, blz. 211/219.Cemenl 7 (1955) Nr 1-2 25foto. I een moderne Friese kopromp boerderijop de grens van weide- en zandgrond(Opeinde), arch. Arjan Witteveenfoto 2. het storten vanboorpalenDe boor ligt achter dewapening.foto 3. opzetstukken op de boorpalen gestort; links op achter-grond een partij uitgeboord veenfoto 4. bekisting en wapening voor zandbalken gesteld; debalken gestortfoto 5. Randbalken gestort; met het metselwerk begonnen, eenpoer voor een gebintstijl is links te zien.foto 6. de kelder in de bekistingLicht en frisse lucht.zijn voorwaarden in een veestal, zodat hieraanaltijd de nodige aandacht dient te worden besteed. Om tot ten-minste 1/15 gedeelte van de vloeroppervlakte aan glas te komenzijn meestal betonramen van I,l7 ? 0,935m nodig. Voor aanvoervan frisse lucht worden ventilatie-onderdorpels, eveneens vanbeton, onder deze ramen aangebracht. Een doorgaande betonlateiover de ramen geeft een goede stevigheid aan de buitenmuur,terwijl hierin meteen de stalzolder kan dragen en deze er in wordtverankerd (foto 7).De ventilatiedorpels, welke in Hollandse stallen al jaren werdenfoto 7. betonraam met ventilatiedorpel, met latei langs geheledakvoet over muren en ramenfoto 8. betonventilatiedorpel van binnen gezien; plankje ver-stelbaar om luchttoevoer te regelentek. 11. doorsnede over de stal in Friese 'stelpboerderij'(ontw. arch. H. de G root, Joure)toegepast, zijn de laatste twee jaren in toenemende mate en metsucces in Friese stallen gebruikt. Er is wel gebleken, dat een betereaanvoer van frisse lucht bijna niet denkbaar is. De bovenzijde vande ventilatiedorpel, aan de binnenzijde, moet bij voorkeur nietlager zijn dan 1,20 m boven de koestand liggen. De toevoer vanfrisse lucht kan met een plankje worden geregeld (foto 8).Brandvrije stalzolders zijn een vereiste in een moderne boerderij.In Friesland worden de meeste stalzolders van Steno-elementenvervaardigd. Deze holle bouwsteen geeft een brandvrije, iso-lerende zolder. Er worden door de brede veilingkanten aan deonderzijde om de 0,25 m T-balkjes van beton gevormd, waarin defoto 9. gedeelte stalzolder van Steno-elementen uitgelegd opschaarbekisting; omranding van het hooiluik van tril-betonDe te vormen T-balken tussen de elementen zijn te zien,evenals onderrand en aanhechttngsrib van hooiluik-omranding.wapening (op blokjes gesteld) een goede dekking verkrijgt. Demengverhouding voor het storten van deze ribben is I cement,2 zand en 2? fijn grind. Een betonlaag van 2 cm dikte (in dezelfdeverhouding) zorgt voor een goede drukverdeling in de stalzolderen geeft een bescherming van deelementen.Voor het voeren van het vee in Friese stallen worden boven iedere2 koeien een voerluik gemaakt. De Steno-elementen, 0,25 ? 0,25m,hebben randen voor deze voer-(hooi)luiken. Deze luikranden vantrilbeton worden dan gereed in het werk gesteld. Met deze welzeer speciale toepassing voor de Friese stallen wordt deze keer ditartikel besloten.foto 10. gedeelte van de gereedgekomen stalzolder voor een'Friese stal'De druklaag is aangebracht, de muurplaat is bevestigd.De schaduw van het reeds gestelde spant vait over de vloer.