cement 2002 192Het symposium werd gehoudenin het `House of World Cultures',deberoemdeschaalconstructiediein 1956/57 als cadeau van Ame-rika is gebouwd en een symboolvormt van de Duits-Amerikaansevriendschap (foto 1). Het cadeaustortte in 1980 gedeeltelijk in alsgevolg van corrosie van het voor-spanstaal,maarisherbouwdeninBerlijn is men trots op het gere-noveerde Haus der Kulturen.Enkele gegevens: aantal deelne-mers: een kleine 300 uit 40 lan-den. Veel Duitsers en Japanners.Nederland en Belgi? samen wa-ren door zo'n tien personen ver-tegenwoordigd. Prof. Walraven,voorzitter van de fib, was, gezienhet onderwerp, tevreden over dedeelname. Hij zei: `Als je het sym-posium over twee jaar opnieuwzou houden, komen er 600 men-sen. Het milieuprobleem (bouw-cyclus en emissie) zal in toene-mende mate een rol spelen'.D i p l o m a ' s v o o r j o n g e r ei n g e n i e u r sVoorafgaand aan het symposiumwerden op 2 oktober `Diplomasto Younger Engineers' uitgereikt.Jeannette Bouwmeester (HBG)ontving een diploma voor haarwerkzaamheden aan de koelkist.Hierbijzittendekoelkanalenwaarkoud water doorheenstroomt, inde stalen bekisting (zie Betoniek11/28). Een Japanner werd meteen diploma vereerd voor eenverdere uitwerking van het Dura-crete-model en er waren nog tweeeervolle vermeldingen voor eenPortugees en een Zwitser.O p e n i n g s z i t t i n gTijdens de openingszitting legdeprof. Walraven de nadruk op hetwerk aan de nieuwe Model Codevoorbetonconstructieswaarinhetontwerpen op duurzaamheid eenbelangrijke plaats inneemt. Hetwerk gebeurt binnen FIB-com-missie 5, onder voorzitterschapvan de Deen Rostam, promotorvan het Duracrete-programma.The joy of structural engineeringJ?rg Schlaig (Stuttgart) hield eenaantrekkelijke voordracht en liettalvanaansprekendeparadepaard-jesaanbetonconstructiesderevuepasseren.Over milieu en energie-opwek-king gesproken kwam opnieuwhet ontwerp voor zonne-energie-opwekking in de woestijn aan deorde. Onder een glazen dak vanenkele kilometers in doorsnedewordt de lucht door de zon ver-warmd. Door een centraal ge-plaatste,1000mhogeschoorsteenwordt de opgewarmde lucht afge-voerd. De opwaartse luchtstroomdrijft turbines aan. Uit milieu-opzicht een leuke vondst die aleerder werd gelanceerd. Tijdenshet FIP-congres in Hamburg in1990 sprak Leonhardt al van een20 jaar oud idee, ontwikkeld inzijn bureau in Duitsland. Verderliet Schlaig werk zien van bijzon-dere constructeurs als Heinz Isler(schaalconstructies) en Pier LuigiNervi, onder meer bekend van hetstadion in Rome met de gevorkteschuine kolommen. Het had alleste maken met zijn pleidooi tot in-tegratie van architectuur en con-structie.Prof. Van Breugel hield eenvoordracht over het opstellen vanprestatiecriteria voor betonnenfib-symposium, Berlijn 3 ? 5 oktober 2001Beton en MilieuHet bewust zijn van het belang van duurzaamheid voor de betonbouw, in deverschillende betekenissen van het woord, is nog betrekkelijk jong. Het is welzo dat een gemeenschappelijk gevoel ontstaat dat de beide betekenissen vanduurzaamheid, in het Engels onderscheiden in durability en sustainability,in de nabije toekomst een belangrijker rol gaan spelen. Het zal consequentieshebben voor de richting waarin ontwerpprocessen zich ontwikkelen. Vandaardit symposium. Binnen de fib-organisatie is het werken aan een nieuwe ModelCode over betonconstructies gestart. Daarin zal de duurzaamheid eenbelangrijk onderwerp zijn. De Duitse fib-afdeling organiseerde vanuit dieinvalshoek de bijeenkomst. Enkele bijzonderheden.1 | De congreshal kort na deopening, eind jaren '50congrescement 2002 1 93beschermingsconstructies. In hetbijzonder wees hij op de nood-zaak van consistentie van calami-teitenscenario's.Zonderdezecon-sistentie blijken oplossingen voorhet beschermen van mens enmilieu achteraf vaak niet ofslechts voor een zeer beperkt deelaan de verwachtingen te beant-woorden.D u u r z a a m h e i d e n L C AProf. Reinhardt, universiteit vanStuttgart, vroeger TU Delft Ste-vinlaboratorium, sprak over eenuitgebreide benadering van de le-venscyclusanalyse van construc-tiematerialen en gebouwen. Hijbracht verslag uit van een onder-zoeksproject naar de opzet vaneen methodologie voor LCA vangebouwen op basis van gebouw-componenten alsmede een simu-latie van de gebruiksfase. Het on-derzoek, waaraan meer dan 40fabrikanten en koepels van on-dernemingenvanbouwmaterialenen bouwsystemen alsmede bouw-ondernemingen hebben deelge-nomen, was in 1994 begonnen enin 1999 afgerond.Hij bracht een perfect overzichtvandeonderzoeksresultaten.Indeeindfase is een verificatie van deontwikkelde methode uitgevoerdaan de hand van enkele voorbeel-den. De resultaten toonden aandat een LCA bruikbaar is, maardat meer gegevens nodig zijn omeen afgewogen oordeel te kunnengeven.Een Deense presentatie droeg detitel Green concrete (Centre forResource Saving Concrete Struc-tures). Bij groen beton moeten wevooral denken aan beton met eenminimale hoeveelheid portland-cementklinker. Dan te bedenkendat we in Nederland al meer dan50 jaar hoogovencement produ-ceren... Hoe trots men in Dene-marken op het groene beton is,echt nieuws was het niet. Dat goldeveneens voor maatregelen alsmeer vliegas toevoegen aan ce-ment. De Nederlandse situatiegeeft een gunstig beeld: jaarlijkswordt 1 miljoen ton vliegas ge-produceerd waarvan circa 65%wordtverwerktincementenbeton.M i l i e u a s p e c t e n v a nb o u w m a t e r i a l e n i n h e tl i c h t v a n s u s t a i n a b i l i t yMartin Schneider (D) refereerdeaan de Cembureau IntegratedProduct Policy, een belangrijkestellingname in ontwikkeling diebinnenkort voor het voetlicht zalworden gebracht. Als voorbeeldnoemdehijdeafwegingbijdwars-liggers voor spoorwegen: betonversus hout en creosootolie. Wiemaakt de juiste keuze? Toepas-sing van eco-labels en certificatenaan bouwmaterialen zou meerhelderheid moeten brengen.De Deen Steen Rostam is ??n vande leidende mannen van hetDuracrete-project. Hij stelde datomgaan met duurzaamheid vanbetonconstructies een steeds be-langrijker werkgebied van de con-structeurzalwordenindekomen-de 10 tot 20 jaar. Ontwerpen opduurzaamheid moet ontwikkeldworden op basis van probabilis-tische analyses. Daarbij zijn devariaties in omgeving en de con-structieve prestatie in de tijd be-palend. Het verschil tussen deter-ministische en probabilistischelevensduur wordt toegelicht aande hand van een constructie inzee. Twee omgevingen wordenbeschouwd: de een met een ge-middelde temperatuur van 10 ?Cen de ander 30 ?C. De ontwerple-vensduur is 50 jaar en wordt ge-definieerd als de duur van deinitiatiefase. Figuur 2 toont de be-tondekkingen voor de beide om-standigheden op deterministischebasis. Figuur 3 benadrukt het feitdat de deterministische benade-ring slechts voorziet in 50% waar-schijnlijkheid om de vereiste 50jaar corrosievrije levensduur tebereiken. Als we de kans op aan-tasting willen terugbrengen tot10%, zijn grotere dekkingen no-dig, of we moeten het beton be-schermen (coating) danwel maat-regelen nemen voor een beter(dichter) beton, het galvaniserenvan de wapening e.d.Dit bracht Rostam tot de conclu-sie dat de materiaaleigenschap-pen van beton in de definitievefase, moeten worden vastgelegdin de ontwerpfase. In de uitvoe-ring moet dat worden verzekerddoor het afgeven van een `geboor-tecertificaat',aangeziendelevens-duur van beton in de eerste urenendagenwordtbepaald.Omgoedbeton te verkrijgen, is toezicht opde bouw nodig, wat sneller zalleiden tot een positief geboorte-certificaat.TotslotzeiRostamdatwemoetenoppassen voor het beschadigenvan de reputatie van het materiaalbeton, waarmee tegelijkertijd hetberoepvanbetonconstructeurnaar00.10.20.30.40.50.60.70.80.910 20 40 60 80 10034.1 68.2northern europemiddle eastcritical concentrationchlorideconcentration[%]distance from surface [mm]01020304050607080901000 20 40 60 80 10048.6 91.034.1 68.2Northern EuropeMiddle EastCritical concentrationprobabilityofcorrosion[%]cover thickness [mm]3 | Probabilistische benadering: als na 50 jaar 10% kans op het optreden vanwapeningscorrosie wordt aangenomen, leidt dit tot aanzienlijk groteredekkingen2 | Deterministische benadering van de vereiste betondekking uitgaandevan een levensduur van 50 jaar en een maximumchloridegehalte van0,1% van de betonmassacongrescement 2002 194beneden wordt getrokken. Het isnu tijd strategie?n te ontwikkelendie een verdergaande afbreukvoorkomen. Daarnaast moet debetonconstructeur als `ontwer-per' streven naar integratie vanconstructieve- en milieu-eisen.Volgens H?rdtl, HeidelbergerCementGroup, wordt wereldwijdjaarlijks 2000 miljoen ton cementgeproduceerd en verbruikt. De ce-mentproductie zorgt voor circa7% van de totale CO2uitstoot.Vandaar dat de nodige onderzoe-ken uitgaan naar andere cement-en betonsamenstellingen in detoekomst, bijvoorbeeld een verde-re ontwikkeling van hogesterkte-beton, waarmee constructies metminimaal materiaalgebruik gere-aliseerd kunnen worden.VanuitHeidelbergerZementwerdeen lezing gehouden over de po-sitie van hoogovencement wereld-wijd, in het licht van het leverenvan een bijdrage aan duurzameontwikkeling in de bouwnijver-heid. De grootste groeimarktenvoor CEM III liggen in Europa,Oceani?, de USA en Japan +Korea. CEM III is nog lang nietoveral `doorgedrongen'.Over de toepassing van vliegas incement sprak J.W. van den Bergvan de Vliegasunie. Door het bij-stoken van reststoffen zoals GFT,ontstaat een `andere' poederkool-vliegas. Wat betreft het toepassenvan vliegas in cement, moet hetmateriaal voldoen aan de eisenvan NEN 3550 en EN 197-1. Ditzijn waarborgen voor de materi-aalkwaliteit.R e c y c l i n gIn het kader van hergebruik vanbouwmaterialen en constructieshield Ole Olsen (N) een voor-dracht over de recycling van off-shore constructies. De huidigeregels zijn dat de stalen platformsna gebruik verwijderd moetenworden. Van betonnen construc-ties moet alleen de stalen opbouwgedemonteerd worden. Olsen wilniettemin ook de betonnen on-derbouw weghalen. Hij ontwierpeen drijvende betonconstructiedie om een booreiland wordtgelegd (fig. 4). Grote armen pak-ken de constructie vast en doorwater uit het U-vormige ponton tepompen, komt het platform om-hoog. De constructie lijkt op dievan het hefvaartuig dat de pijlersvan de Oosterschelde stormvloed-kering op hun plaats bracht, deOstrea.Uit Japan kwam een bijdrage overcomputable recycable concrete,het warmteproc?d? waarmee be-ton in z'n geheel kan worden te-ruggewonnen (zie ook Cement2000 nr. 8).M i l i e u e n d e e n e r g i e -b e h o e f t e v a n g e b o u w e nDe CO2-uitstoot wordt algemeenalseenprobleembeschouwd.Eentoename ervan in de ons omrin-gende lucht is waarneembaar.Maar, ??n vulkaan produceert peruitstoot evenveel als de totalemensheidineenjaar.Elkeeruptieveroorzaakt een warmtetoenameen de effecten daarvan zijn merk-baar, in de vorm van hevige re-gens, mislukte oogsten enz.Over het wonen gesproken, be-staande huizen in Europa ver-bruiken 300 tot 400 kWh/m2/jaar,nieuwe huizen 150 tot 200. Wewillen naar `low energy housing'met 20 tot 40 kWh/m2/jaar en...energyselfsufficienthouses(Zeroenergy). Overigens betekent 30kWh/m2/jaar circa 3 liter brand-stof per m2 per jaar.Er is nogal eens verwarring overLCA, eco-labels, de normen daar-over enz. In Nederland zijn erde beide boeken van prof. Ch.Hendriks die het standaardwerkvormen om op terug te vallen.C o n s t r u c t i e p r a k t i j kDe laatste serie lezingen hadde bouwpraktijk als onderwerp.Opmerkelijk was een onderzoeknaar het losmaken van gips vanbeton door middel van micro-waves. Het blijkt goed te lukken,zelfs tegelwerk kan van betonworden gescheiden.Opnieuw kwam de Japansepraktijk van het terugwinnen vanbouwmaterialen aan de orde:sloopmateriaal verwarmen tot3000Cenhetgeheelvaltuitelkaar.Een (nog) dure methode. De Ja-panner die het verhaal hield zeidat zijn baas de voordracht hadvoorbereid, maar gezien de aan-slag van 11-9-01 mag de top vanhet bedrijf niet meer vliegen endus was hij er. Invaller zijn valt4 | Principe hefwerktuigvoor boorplatformacongrescement 2002 1 95niet mee; gaandeweg raakte deman het spoor bijster en zijnverhaal hield domweg op.Vanuit de TU Darmstadt brachtGraubner een praktisch verhaalover demonteerbaar bouwen. Hetgaat zijns inziens niet alleen omde verbindingen (nat of droog),maar ook om het uit elkaar kun-nen halen van de bouwelementenzelf.S l o t b i j e e n k o m s tAls afsluiting van het symposiumwerdeenpaneldiscussiegehoudenmet vooraf ingediende vragen.Die discussie heeft geen nieuwegezichtspunten of zaken opgele-verd. Vandaar als laatste de op-merking van Rostam dat de duur-zaamheid van beton voor eenbelangrijk deel op de bouwplaatsgerealiseerd moet worden en datvraagtomeducatie,vakmanschapen een beloning die daarmee cor-respondeert of werknemers extrastimuleert. `Verhoog het loon meteen factor 2 of 3 en de kwaliteitgaat aanzienlijk omhoog'.Het lijkt er meer en meer naar toete gaan dat, wat de grondstoffenrondom beton betreft, de cement-industrie?n met een duidelijkeopstellingmoetenkomen.Cementishetbelangrijkstedeelvanbeton,het duurste en het vergt bij de pro-ductie de meeste energie.Belangrijk element in een verant-woordeproductieentoepassingisketenbeheer. Daarbij gaat het omhergebruik van bouw- en sloopaf-val. In Nederland wordt circa 90%hergebruikt. Ook de laatste 10%verdient aandacht. Mondiaal ge-zien zal het ontwikkelen van klin-kerarme cementen een groei-markt zijn. In Nederland lopenwe daarin voorop met hoogoven-cement en vliegas in cement.Het `geboortebewijs' is een sug-gestie om de uitvoering van be-tonwerken op een hoger peil tebrengen. Nu de opzichter uitbeeld is geraakt, moeten we alter-natievenbedenken,liefstgeenpa-pieren, maar praktische. We heb-ben het vaker geschreven: `goedbouwen doe je met goed beton' Pieter Spits5 | E?n van de nieuwebijzondere gebouwen inBerlijn is de ambassadevan Mexico, uitgevoerdin wit betonarchitecten: Teodoro deGonz?lez de L?on enFrancisco Serranocongres