A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wencement 2005 610Schoonbeton is geen ruwbouw ook niet ondergrondsBETON ALSDECORSTUK1 |Uitbreiding van deArnhemse kunst-academieA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nderg ronds bou wencement 2005 6 112 |Kunstonderwijs vraagtcreativiteit(foto: Thea van den Heuvel)ir H. van Laarhoven, Henket en partnersEen aantal jaar geleden werd ondergronds bouwen alleennog gezien als een bruikbare oplossing voor infrastructu-ren, parkeergarages of opslagruimten. Met de opleveringvanheteersteondergrondseverblijfsgebouwinNederlandis dat voorgoed verleden tijd. De faculteit voor dans entheater in Arnhem heeft de A.M. Schreuderprijs 2003voor ondergronds bouwen nog voor de ingebruiknamein de wacht gesleept. De faculteit is neergezet als eenuitbreiding van de Arnhemse kunstacademie. Deze is in1958 door Gerrit Rietveld ontworpen en Hubert-JanHenket architecten renoveerde het 1997.De Arnhemse kunstacademie bevindt zich in eenvan de mooiste landschappen van Nederland, hetterras tussen de Rijn en de overblijfselen van destuwwallen uit de voorlaatste ijstijd die tot 130.000jaar geleden in ons land heerste.Het feit dat Rietveld de academie als paviljoen ineen parkruimte heeft ontworpen plus haar cultuur-historische waarde en het laatste vrije zicht op destuwwal, die verder helemaal is volgebouwd, heeftertoe geleid dat voor ondergrondse nieuwbouw isgekozen.Bij kunstonderwijs gaat het primair om de ontwik-keling van de individuele vaardigheid en creativiteitvan de student. Dit vraagt van het gebouw een hel-dere opzet en een tijdloze, inspirerende uitstraling.Gedurende het ontwerpproces hebben we dan ookveel tijd besteed aan het uitvinden van de mogelijk-heden om honderdvijfig studenten en hun docen-ten acht tot tien uur per dag op een plezierigemanier onder de grond te huisvesten.W a a r o m b e t o n ?De specifieke constructievoorzieningen die onder-gronds bouwen met zich meebrengen, met name dediepwand en de opvang van de horizontale grond-druk maakt beton als constructiemateriaal voor dehand liggend.Voor de constructie in het atrium, dat wil zeggen deglaskap en stempelconstructie, is echter staal geko-zen vanwege de slankere doorsnede, de groterevormvrijheid en de optimale transparantie. Geziende snelle ontwikkeling in dit materiaal hopen we eeneventueel volgend project met een dergelijke con-structie in hoge sterkte beton te kunnen maken.Net zo als het hoofdgebouw van Rietveld's kunst-academie is de hoofddraagconstructie in schoonbe-ton uitgevoerd. Dit associeert het best met de basaleen niet-expressieve materialen die in een studio-omgeving voor dans en theater gewenst zijn.De keuze van prefab beton, waarbij een hogereconsistentie in kleur en structuur toch beter gega-randeerd zou zijn, was niet mogelijk door de kortevoorbereidingstijd en de geringe repetitie van ele-menten. Bovendien zouden de verbindingen, metbijbehorende naden, aangietingen en dergelijkevooral in de grote vlakken tot ongewenste ritmeringleiden.L e i d r a a dAl langere tijd staat in onze boekenkast het boekje`Schoon beton mooi ... werk' [1]. De auteurs daag-den ons uit deze leidraad in de praktijk te toetsen.ABT speelde als constructeur een belangrijke rol inhet ontwerp en de uitwerking van de kunstacade-mie, dit was dus het uitgelezen moment te toetsenof de theorie werkelijkheid kon worden. Het opne-men van de leidraad - evenals een aantal anderepublicaties - in het bestek was dus vanzelfspre-kend.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO ndergronds bou wencement 2005 612In het bestek van de aannemer stond de verplich-ting meerdere proefstukken van vellingkanten,hoekoplossingen, bekistingoppervlak, reparatie-mortel en dergelijke uit te voeren. Met dit laatste isonmiddellijk begonnen, zoals gebruikelijk op plaat-sen waar het in de eindsituatie niet meer zichtbaarzou zijn, in dit geval in de technische vloer onderhet atrium. Daarnaast is van elk zichtvlak een bekis-tingtekening in concept gemaakt, gecorrigeerd,besproken,aangepast en tijdig voor uitvoering goed-gekeurd.M a x i m a a l r e s u l t a a tIn de proeffase ligt, zoals wel meer blijkt bij anderebouwdelen, de basis voor het uiteindelijke succes.Het toont naast een bruikbare referentie, primairde wil en het vermogen van de aannemer het maxi-male resultaat te bereiken. De uitvoering was inhanden van de Nederlands-Duitse aannemerscom-binatie Welling-Z?blin, die ervaring had met destrenge Rijkswaterstaat-normen in betonconstruc-ties. Onder leiding van een zeer ervaren hoofduit-voerder heeft een groep Slowaakse bouwvakkersvan ruwbouwbeton schoonwerk gemaakt.Toch ging het op enkele plaatsen mis. Wij wijten ditaan diverse oorzaken, van een technisch falen tot deveelheid aan verschillende onderaannemers.Als minst storend en misschien zelfs wel passendin de expressie in een ondergronds gebouw is eenaantal horizontale stortlijnen ten gevolge van onder-breking van aanvoer van beton zichtbaar.Veel storender zijn echter de missers bij het instor-ten van de installatieonderdelen, delen die ondanksuitgebreide co?rdinatie niet tijdig bekend werdenof later moesten worden verplaatst of uiteindelijkzelfs helemaal niet werden gebruikt.Bij de installaties en de daarmee samenhangendeengineering, zit namelijk een dynamiek en flexibi-liteit die zich slecht verhoudt tot de rust en aan-dacht die nodig is om het mooie schone beton temaken.Het tijdsaspect van dit probleem is gemakkelijkoplosbaar. Breng een belangrijk deel van de engi-neering terug van de installateur naar de adviseurvan de technische installaties. Bij start bouw kun-nen dan namelijk sparingen en instortingen bekend3 |Optimale transparantiein het atrium4 |De hoofddraagconstruc-tie is uitgevoerd inschoon betonA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pO nderg ronds bou wencement 2005 6 13zijn en worden vastgelegd op papier. Letterlijk enfiguurlijk als basis voor het uitwerken van de instal-laties.Het tweede aspect is om met name voor de elektro-technische installaties ruime voorziening in testorten. Geen plastic doosje met een 5/8stepijpje.Nee, grote mantelbuizen op regelmatige afstandennaar ruime sparingen voor flinke schakelpanelen.Dit vergroot ook de mogelijkheid de installaties inde toekomst te vernieuwen en aan te passen en tevoorkomen dat het schone beton bij de eerste debeste renovatie achter een gipswandje verdwijnt.En voorzie de onderzijde van de betondekken vaningestorte dragers voor alles wat aan het plafondkomt te hangen.Het heeft de aannemer ongelofelijk veel moeitegekost de installateurs te overtuigen dat het instor-ten van montagerails eenvoudiger en vlotter werktdan dat iedereen met een boormachine langskomt.Maar het op papier krijgen van alle installatieonder-delen, hun verbindingen en bevestigingen (ookvanwege het zichtwerk) is iets wat vanwege hetgroot aantal onderaannemers in deze tijd van digi-tale informatie-uitwisseling nog steeds onmogelijkblijkt te zijn.C o n c l u s i eSchoon beton is (nog) het enige ruwbouwelementdat niet in de afbouwfase zijn eindafwerking krijgt.Schoon beton is de enige eindafwerking die al in eenruwbouwfase wordt aangebracht. Dat goed doen,lukt alleen met liefde en liefde kost niks. L i t e r a t u u r1. K?hne, J.H. en H.Oude Kempers, `Schoon beton... mooi werk; Handleiding voor projectspecifica-ties' ENCI, 's-Hertogenbosch, 2001Projectgegevensopdrachtgever:Hogeschool voor de Kunsten Arnhemarchitect:Hubert-Jan Henket architecten bnaprojectmanagement:Reijnders projectmanagementconstructeur/geotechnisch adviseur:ABT adviesbureau voor bouwtechniek BVaannemer:bouwcombinatie Welling-Z?blin vof5 |De faculteit voor dans entheater in Arnhem is heteerste ondergrondse ver-blijfsgebouw in Neder-land