C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB eh e ercement 2003 8 45Goed beheer van de buitenruimteis een cyclisch proces. Na de in-richting volgt een vaak langeperiode van onderhoud, tot hetmoment waarop wordt geconsta-teerd dat het destijds gekozenontwerp niet meer voldoet aan de? onvermijdelijk veranderde ?eisen van de tijd. Dan is het mo-ment aangebroken om over eenhernieuwde inrichting te gaannadenken, waarna een proces vaninitiatief, programma van eisen,ontwerp, voorbereiding en uit-voering van start gaat.Beheer van de buitenruimte isdus veel omvangrijker dan onder-houd en is samen te vatten als: depermanente zorg en inspanningom de buitenruimte zo goed mo-gelijk te laten functioneren vooralle gebruikers. Variabele af-schrijvingstermijnen van de veleelementen in de buitenruimte ende continue en geleidelijke ver-schuiving van gebruikerswensenen -eisen maken goed beheer toteen bijzondere opgave (foto 1).De beheerder behoort daarom tebeschikken over kennis van enervaring met het onderhoud vande openbare ruimte, moet wetenhoe lang zijn financi?le polsstokis, moet kunnen aangeven wat demogelijkheden en onmogelijkhe-den zijn, en moet in het ontwerp-proces goed kunnen inschattenwat de onderhoudsconsequentieszijn van het voorgestelde ont-werp. "Wij worden door ontwer-pers wel eens beschouwd als deremmende factor bij hun idee?n-vorming", vertelt Wim van derLeij, als werfmanager verant-woordelijk voor het beheer van deopenbare ruimte in de deelge-meente Rotterdam-Noord, "om-dat wij hen wijzen op de moge-lijke (beheer)aspecten van hunontwerp, die niet alleen direct naoplevering optreden, maar ooksoms pas na jaren (foto 2).Kortom: een project moet er nietalleen fraai uitzien tot en met dedag van de oplevering, maar ookgedurende de rest van zijn func-tionele levensduur."Daarom is inbreng van beheeras-pecten in het stadium van hetopstellen van het programma vaneisen zo belangrijk.O r g a n i s a t i e B u i t e n r u i m t eAllesbijelkaaropgeteldheeftRot-terdam 5000 ha buitenruimte,waarin 600 000 Rotterdammerszich elke dag verplaatsen enrecre?ren. Dit komt neer op 83 m2per persoon. Tegen het licht vandeze getallen is de organisatie vanhet beheer een heel belangrijk as-pect om mee te nemen in de reali-sering van projecten. Verschil-lende gemeentelijke instantieshebben hierin een verantwoorde-lijkheid. Honderden ambtenarenvanhetOntwikkelingsbedrijfRot-terdam (OBR), de dienst Stede-bouwenVolkshuisvesting(dS+V)en Gemeentewerken Rotterdam(GW) zijn bij de organisatie `Bui-tenruimte' betrokken. Deze orga-nisatie bestaat uit een goed door-dacht bouwwerk van overleggen,alsmede een grondige beschrij-ving van het ontwerpproces.Per deelgemeente is minimaal??n ontwerpteam ingesteld. Eenontwerpteam begeleidt een her-inrichtingsplan vanaf het initia-tief tot en met de realisering ervanen wordt voorgezeten door dedeelgemeente. Het OBR neemthierin deel voor de financiering,om de exploitatie voor het ge-meentebestuurtebewakenenomde deelgemeente met advies ter-zijde te staan. De dS+V staat voorhet inhoudelijke ontwerp en na-mens GW participeren de werf eneen projectleider van het Ingeni-eursbureau voor de technischerealisering en de beheeraspecten.M?llerpier bijvoorbeeldVoorbeeld van de gevolgde werk-wijze is het `Sport- en Evenemen-tenterrein', waarmee het gebiedrondom de bekende M?llerpierwordt bedoeld. Aanleiding voordit plan zijn de in vergevorderdstadium geraakte idee?n voor de-len van het zogenoemde Lloyd-kwartier, ??n van de rivieroever-locaties die worden bebouwd inhet kader van de binnenstedelijkewoningbouwopgave.Al vroeg in de planfase zijn, opbasis van een voorlopig inrich-tingsplan (IP) voor het `Sport- enEvenemententerrein'doordeWerfDelfshaven in het rapport aan dehand van kwaliteitsomschrijvin-gen (zie tabel 1 en 2) de onder-houdsconsequentiesbenoemdenbecijferd. Deze onderhoudscon-sequenties zijn per productgroepuitgewerkt in onderhoudsinspan-ningen algemeen en concretehandelingen voor verharding,groen, spelen/recreatie, kunst-werken en schoon. De uitwerkingBeheren = VooruitzienDe openbare ruimte vormt voor veel plaatselijke politici h?t schouwtoneelwaarop zij door hun kiezers worden beoordeeld. Bijgevolg worden niet zeldenkosten noch moeite gespaard om gerenommeerde architectenbureaus plan-nen te laten ontwikkelen die de betreffende gemeente in de vaart der volkerenmoeten opstuwen. Het is vervolgens aan het ambtelijk beheerapparaat omdie plannen technisch ?n duurzaam te krijgen en te houden.1 | Tegengaan van parkerenop groen door middelvan hoge band2 | Opdrukken door boom-wortels en overbodigeboomringC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB eh e ercement 2003 846betreft naast kwesties als hand-haafbaarheid en technisch beheerook de financi?le consequenties.De optelling van deze kosten leidttot een behoorlijk compleet beeldvan de kosten van het technischbeheer en onderhoud. Deze kos-ten kunnen vervolgens wordenvergeleken met het budget datvoor het beheer en onderhoudredelijkerwijs voor het gebied zoumoeten worden gehanteerd enworden meegenomen bij de be-stuurlijke besluitvorming van hetproject.O r g a n i s a t i eG e m e e n t e w e r k e nWerf Noord is ??n van de elfwerven van Gemeentewerken.Binnen het circa 2200 medewer-kers tellende GW vormt `Buiten-ruimte' samen met `Milieu', `In-genieursbureau' en `BijzondereDiensten' de vier sectoren. Eenwerf maakt deel uit van de sectorBuitenruimte en is in feite devoorpost van Gemeentewerken.De grenzen van de werven vallensamen met die van de deelge-meenten, maar de werven makener organisatorisch geen deel vanuit. De werf is het aanspreekpuntvoor de deelgemeente en andereplaatselijke opdrachtgevers en re-laties en werkt nauw samen metde afdelingen van het centralekantoor van GW. Elke werf steltautonoombeheer-enonderhouds-plannen op in opdracht van dedeelgemeentebesturen.Het systeem met de verschillendewerven is ruim tien jaar geledenopgezet. De werven zijn alle opeen gelijke manier georgani-seerd. De werkzaamheden zijnondergebracht in drie clusters:`Bedrijfsvoering', `Beheer en Uit-voering' en `Dagelijkse Zorg'. Hetcluster `Beheer en Uitvoering'vormt het hart van de werkzaam-heden van de werf. Zij is verant-woordelijk voor het planmatigbeheer van wegen, groen, water,speelplaatsen e.d.Onderhetcluster`DagelijkseZorg'vallen de alom bekende WijkOn-derhoudsPloegen. Zij handelenop jaarbasis duizenden meldin-gen af die via het gratis klach-tennummer kunnen worden aan-gemeld.G e b i e d s g e r i c h t b e h e e rVolgens de in Rotterdam gevolg-de procedure Buitenruimte moetals een inrichtingsplan (IP) terbeoordeling aan het deelgemeen-tebestuur wordt aangeboden, ookeen beheerparagraaf worden bij-gevoegd. Het IP komt voort uitambities die ten aanzien van deinrichting zijn geformuleerd. Dieinrichtingsambities, die meer in-houden dan beeldkwaliteit ofmaterialisering van verhardingalleen, leiden tot beheerambitiesen die weer tot onderhoudscon-sequenties.De beheercyclus start meteen na-dat de buitenruimte is ingericht.In principe worden alle objectenindebuitenruimte?wegen,kunst-werken, water, groen, bomen enspeelplaatsen ? geschouwd en zo-wel grafisch als administratiefvastgelegd in het daarvoor ont-wikkelde Beheersysteem Buiten-ruimte. Inspecteurs zijn hiervoordagelijks op pad. Op basis vandeze voortdurende inventarisatieen op basis van beheerambitieswordt voor elke deelgemeenteeenmeerjarenonderhoudsplange-maakt (fig. 3)."Beheren komt neer op het goedorganiseren van de prioritering",aldus Van der Leij. "Een straat valtbinnen het totaal te beherenareaal, dat in Noord bijvoorbeeldbijna1,5miljoenm2beslaat.Daar-mee wordt beslag gelegd op eenbepaald percentage van het bud-get. Op basis van ons ten dienstestaande systemen en beheeruit-gangspunten adviseren wij hetdeelgemeentebestuur op een ob-jectieve manier waar het geld hetmeest optimaal kan worden in-gezet."Af en toe is het nodig dat wervenover de grenzen van hun deelge-meente kijken: "Uitvoering vaneen inrichtingsplan kan conse-quenties hebben voor de ver-keerscirculatie in aangrenzendedeelgemeenten. Als doorgaandewegen tijdelijk moeten wordenafgesloten, dan wordt gezamen-lijk naar oplossingen gezocht",vertelt Rob van Eijck, werfma-3 | Voorbeeld van een pro-jectkaart uit het BeheerSysteem Buitenruimte(BSB)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB eh e ercement 2003 8 47nager in de deelgemeente Rotter-dam-Delfshaven.M a t e r i a l e nHet beheer kent vele aspecten,waarvan techniek, gebruik, bele-ving en milieu (duurzaamheid)de belangrijkste zijn. "In Rotter-dam gaat het wat betreft de tech-niek vooral om kleurechtheid enlevensduur", aldus Van Eijck."We werken daarom het liefstmetstandaardproducten;daarvanhoef je namelijk zelf geen grotevoorraad te houden, want ze zijnop afroep beschikbaar. Daarbijhebben wij voor veelvoorkomen-de situaties, zoals trottoirs en par-keerhavens, allerlei standaardde-tails ontwikkeld."Innovaties worden breed onder-zocht en besproken. Bij de beoor-deling van nieuwe materialenwordt gekeken naar technischeaspecten zoals kleurvastheid, le-vensduur, duurzaamheid enz. Dekleur moet bijvoorbeeld goedworden vastgelegd en aanvullingna bijvoorbeeld vijf jaar moetzonder al te grote afwijking kun-nen worden gerealiseerd. Ookvervuiling is een belangrijk as-pect; denk aan afvalbakken enbloembakken: vooral ruwere op-pervlakken worden snel vuil.Elke deelgemeente kan een eigenbeheervisie ontwikkelen, waarinzij aangeeft op welke plaatsenzij het standaardniveau wil na-streven en op welke plaatsen zijhiervan wil afwijken. De eneplaats (bijvoorbeeld het Schouw-burgplein) kent nu eenmaal eenhoger inrichtingsniveau dan deandere plaats (een willekeurigewoonstraat bijvoorbeeld). VanEijck: "Op basis van een beheer-visie stel je bestuurlijk prioritei-ten. Niet alle voorstellen zijnnamelijk te realiseren en wemoeten ook kunnen anticiperenop nieuw beleid (bezuinigen/ver-anderde inzichten)." Met de type-ring van een wijk en de indelingnaar inrichtingsniveaus geeft eendeelgemeente in feite haar ambi-tieniveau weer en worden erfinancieel prioriteiten gesteld. Bijde hoogste categorie worden doorde bestuurders duidelijk anderecriteria gehanteerd: het mag ookiets kosten.Schoon en HeelUiteraard hebben inrichtingsei-sen ook consequenties voor dedagelijkse zorg van de buiten-ruimte. Het is evident dat eenplein met een hoog inrichtings-niveauerdegeheleweekook`spicen span' bij moet liggen. Daartoehanteert men in Rotterdam hetsysteem van productnormering`Schoon & Heel'. Verantwoorde-lijk voor `Schoon' is de ROTEB,de Rotterdamse gemeentelijkereinigingsdienst; Gemeentewer-ken zorgt voor `Heel'. Het pro-gramma kent vijf niveaus; niveau5 is het hoogste niveau (foto 4).Tabel 1 | Areaal ambitieniveaus Delfshaven(wensbeeld) afgezet tegen Rotter-dam (kwantitatief) in percentagesRotterdam Delfshavenstandaard 60-80 26standaard-plus 10-25 49select 7-10 23exclusief 3-5 24 | Voorbeeld Schoon & Heel:kwaliteitsniveaus vanbestrating1 Flinke gaten in wegdek ofmidden op de stoep, veellosliggende tegels/klin-kers, putten steken uit,trottoirbanden zijn kapot.Is direct gevaarlijk:valpartijen of beenbreuk2 Kleinere gaten in wegdekof strak langs de gevel,duidelijke verzakkingen,wat losliggende tegels/klinkers, putten stekeneen beetje uit, krommetrottoirbanden.Geen direct gevaar, optermijn wel3 Bestrating begint wat teverzakken, soms een paarlosse tegels, sommigeputten raken uit verband.Situatie ter plaatse nietgevaarlijk4 Asfalt, tegels en klinkersliggen bijna glad, eenenkel plekje is ontzet,putten en trottoirbandenliggen zoals ze horen5 De wegen en stoepenliggen er heel en gaaf bij,tegels en klinkers zijnnergens ontzet5 | Toegevoegde buitenruimte in DelfshavenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gB eh e ercement 2003 848De doelstelling vanuit het colle-geprogramma is niveau 3 alsminimaal niveau voor geheel Rot-terdam.B e l e i d s p l a n D e l f s h a v e nElke deelgemeente heeft zijn ei-gen mogelijkheden en beperkin-gen.DedeelgemeenteDelfshaven(73 000 inwoners) is een gebiedmet een beperkte hoeveelheidbuitenruimte per inwoner. Om tekomen tot meer en betere buiten-ruimte is het beleidsplan `Buiten-kansen voor Delfshaven' ontwik-keld (tabel 3). Zo'n plan wordtsamenmetdealeerdergenoemdediensten gemaakt. De werf Delfs-haven heeft het technische deelvoorhaarrekeninggenomen.Aande hand van de thema's `Ruimtemaken en benutten', `Technischbeheer' en `Sociaal beheer' wordthierin het beleid uiteengezet voorde inrichting en het beheer van debuitenruimteindedeelgemeente.Ruimte maken (fig. 5) kan bij-voorbeeld door te slopen of ge-bieden om te vormen. Binnenter-reinen bieden kansen door hetgebruik ervan te verbeteren oferboven of eronder nieuwe bin-nenterreinen aan te leggen.Recreatieve en veilige routes zijnbelangrijk om de verschillendegebieden aan elkaar te koppelen.Ook het toepassen van dubbelgrondgebruik met combinatiesvan verschillende functies (bijv.parkeergarages) levert buiten-ruimte op.Technisch beheer behelst het on-derhoudenschoonhoudenvandebuitenruimte. Ontwerp, ambitie-niveau en gebruiksdruk hebbengrote invloed op het beheer. Debudgetten zijn meestal onvol-doende om het technisch beheerop peil te brengen en te houden.Of de buitenruimte schoon is ofniet,heefteengroteinvloedophetoordeel van bewoners over hunwoonomgeving. Maar ook: af-stemming van het tijdstip vansloopwerkzaamheden op de ver-dere ontwikkeling van een locatiebeperkt de braakliggende periodetot een minimum.Met een sociaal beheerprogram-ma ten slotte worden de verschil-lende initiatieven en activiteitenop elkaar afgestemd. Daarbij ko-men wijkveiligheid, normen enwaarden, cultuur, zelfbeheer ensportstimulering aan de orde.D u u r z a a mFabrikanten zijn voortdurendbezig met productverbeteringen,gericht op het vergroten van alleaspecten van de technische le-vensduur. Over die ontwikkelingbehoeven de werfmanagers Vander Leij en Van Eijck zich dusgeen zorgen te maken. Hun taakligt vooral op het beoordelen vande duurzaamheid, die steeds be-langrijker wordt en waarbij steedsmeer partijen betrokken raken.Hun uiteindelijke doel is hetcre?ren en instandhouden vaneen openbare ruimte die heel,schoon en veilig is. Henk WapperomTabel 2 | Kwaliteitsboom buitenruimtetechnische waarde gebruikswaarde belevingswaarde milieuwaardetechnische staat functionaliteit beeldkwaliteit ecologische waardeonderhoudbaarheid flexibiliteit betrokkenheid verbruik/grondstoffentechnische veiligheid handhaafbaarheid sociale veiligheid emissiesverkeersveiligheid netheid (schoon)Tabel 3 | Ambitieniveaus Sport- en Evenemententerreinstandaard standaard- selectplustechnische staat xonderhoudbaarheid xtechnische veiligheid xfunctionaliteit xflexibiliteit xhandhaafbaarheid xverkeersveiligheid xbeeldkwaliteit xbetrokkenheid xsociale veiligheid xnetheid xecologische waarde xgebruik grondstoffen xemissies/vervuiling xHet Utrechtse kunstenaarsduo Berkman en Janssens is er met het kunstwerk `De dame met de Zwaan' in geslaagd een nieuwe toepassingvan betonstenen te introduceren. Voor het viaduct onder de Betuweroute in combinatie met de A15 te Gorinchem zijn, naast keramischetableaus en geschilderde pilaren, op grote schaal MBI-gevelstenen met een natuurstenen toeslag gebruikt als straatstenen. Het resultaatis een kwalitatief goed en verrassend kunstwerk voor de openbare ruimte. Voor meer informatie: Berkman en Janssens: 06 53 396 286.