Ine ter Borch, archispecials.com, AmsterdamDe inmiddels traditionele tweejaarlijkse ENCI-architec-tuurstudiereis*) voerde in juni van dit jaar naarZwitserland. Een gem?leerd gezelschap van architecten,constructeurs en journalisten deed in een ontdekkings-reis van vijf dagen langs vele bijzondere projecten eenschat aan indrukken op. Aan alle deelnemers is gevraagdbeeld en tekst te sturen van het meest verrassende ofboeiende detail. Het begrip detail mocht vrij wordenopgevat. Het resultaat was een reeks inspirerende beel-den van technische perfectie en adembenemende, somsraadselachtige schoonheid.Hoewel het accent van de reis lag op het bezoekenvan projecten waarbij beton een prominente rolspeelt in het architectonisch ontwerp, bood het pro-gramma een grote vari?teit aan gebouwen die ookom andere redenen het bekijken waard zijn. Bijzon-dere architectonische vormgeving, ruimtelijk ofarchitectonisch concept, materiaaltoepassing, con-structie of Zwitserse precisie in detaillering en somsal deze kwaliteiten samen in ??n project maakten hetde deelnemers niet makkelijk antwoord te geven opde vraag welk `detail' men nu het mooiste of indruk-wekkendste vond. Bovendien is het ook vaak de wis-selwerking met de omgeving die de vormgeving ofhet materiaalgebruik zo bijzonder maakt. De bete-kenis van het woord `detail' moet dan ook ruimworden opgevat, immers een uitsnede uit een land-schappelijk panorama is ook een detail. Sommigedeelnemers raakten ge?nspireerd tot po?zie, waar-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7 19Reisimpressies ZwitserlandBEELDSCHOON IN DEBERGEN*) De ENCI-architectuurstudiereizen zijn een initiatief van ENCIMarketing, `s-Hertogenbosch en worden georganiseerd in samen-werking met architectenbureau Van Dam & Partners, Groningen.1 | Schoolgebouw tePaspels, architectValerio Olgiati, 1998;ingezonden door JoJanssen"Helder: de precieze plaatsing vanhet gebouw in het landschap c.q.omgeving; eenvoudige tweedimen-sionale plattegrond, welke een drie-dimensionale complexiteit bevat.Monoliet: een gebouwde monolietin het landschap, waarbij beton alsmateriaal ingezet wordt om tussende natuur c.q. bergen te bouwen,het bouwen van een abstracte,kunstmatige rots; een streven naarexactheid met minimaal ogendemiddelen"onder Jeanne Dekkers die in haar versregels de con-clusie trekt dat het mooiste detail `detailloos' is.Inderdaad zijn Zwitserse architecten meesters in dekunst van het `weg-detailleren', zodat materialennaadloos in elkaar over lijken te gaan en er een ab-stracte, puur esthetische vorm overblijft.De veronderstelling dat verschillende manieren vankijken, ieder vanuit zijn eigen achtergrond, ont-werpopvatting of vakgebied, vanzelfsprekend leidentot een gevarieerde beeldselectie, blijkt maar ten delewaar. Opvallend eensgezind stuurden deelnemersnagenoeg identieke beelden in. Zo heeft het veeldeelnemers getroffen hoe fraai een sober, monoli-thisch betonnen gebouw als het schooltje te Paspelsvan architect Valerio Olgiati (foto 1) in het berg-landschap is geplaatst. Ook veel bewonderingoogstte de perfecte detaillering van de gekromdeglasgevel in het woningbouwproject te Z?rich vanhet architectenduo Camenzind & Gr?fensteiner(foto 2). Glazen schubben volgen moeiteloos deronde contour van de gevel, sluiten op de hoek mooiaan en snijden loepzuiver langs de strakke lijnen vande metalen kozijnen.Unaniem was de verbazing over de vele gedaantenwaarin het betonoppervlak zich kan voordoen. Bij-zondere bewerkingen en samenstellingen gevenbeton de uitstraling van natuursteen: glad gepolijstals zwart marmer (foto's 3-4), ruw gestraald als rots-steen met groene glaskristallen (foto's 8-9), of doorde toevoeging van ijzerhoudend pigment, onregel-matig gekleurd als `roestrood' gesteente (foto 10).Maar toch vooral overheerste de bewondering voorde hoogwaardige kwaliteit van de projecten, die inonslandalleinspanningentenspijt,nauwelijkshaal-baar lijkt. De perfecte betonkwaliteit, de verfijndedetaillering, de constructief onmogelijk lijkende,scherp gepunte overstekken, betonwanden of gevelszonder ontsierende dilatatievoegen kunnen alleenontstaan door de samenwerking van alle betrokke-nen met maar ??n doel voor ogen: een perfect esthe-tisch resultaat.Voor velen vormde het bezoek aan de projecten vanarchitect Peter Zumthor een hoogtepunt in het reis-programma, al zijn deze `ervaringen en ruimtelijkebelevingen' aldus Ria Smit "niet in details of beeldente vatten." Het Kunsthaus Bregenz, waar construc-tie en ruimtelijke concept een synthese aangaan, debijzondere sfeer in de ruimten als gevolg van denatuurlijke lichtinval, zijn alleen te ervaren door lij-felijke aanwezigheid. Dit geldt in nog extremeremate voor het Thermal Bad in Vals. Gelaagd natuur-steen dat overal zacht aanvoelt aan de blote huid, dezuivere vormgeving, het spannende ruimtelijkeconcept, de verlichting, weerkaatsing van geluid, destilte, de invloeden van geuren en de louterendewerking van water doen een beroep op alle zintui-gen. Het uitvergroten van een enkel onderdeel zoude bijzondere totaalervaring van Zumthors archi-tectuur veel te kort doen.Uit een selectie van de inzendingen is een beeldcol-lage samengesteld; de bijbehorende teksten van deinzenders zijn niet consistent in aard en omvang.Beelden en tekst geven een impressie van de ant-woorden op de eigenlijk nauwelijks te beantwoordenvraag naar de mooiste detailbeelden van deze inspi-rerende reis. A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7202 | Woningbouwprojectte Z?rich, architectCamenzind & Gr?fen-steiner; ingezondendoor Hans Wagner"Glaspanelen volgen moeiteloos deronde gevelcontour en snijden loep-zuiver langs de strakke lijnen van demetalen kozijnen"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7 213 | Kunstmuseum Vaduz, Liechtenstein, architect Morger, Degelo& Kerez, 2000; ingezonden door Hans Wagner"Taatsdeur `detailloos' in het gevelvlak"5 | Kunstmuseum Vaduz, Liechtenstein, architect Morger, Degelo & Kerez, 2000; ingezonden doorFrans van Herwijnen"Dit museum heeft met zijn gebouwlengte van ruim 60 meter geen dilataties. Zorgvuldige beschouwing leert dat in de huidvan gepolijst zwart beton zelfs niet de fijnste haarscheurtjes zijn te ontdekken. En dit voor een in buitenconditie met wisselendetemperaturen verkerende betonnen gevel! Gelden de wetten van de betonmechanica niet in het vorstendom Liechtenstein?Het geheim zit in de detaillering van de betongevel: maak de betonwanden dikker (voor ingewijden: met een kleinere waardevan khen kj, dus minder krimp) en laat ze vooral ongehinderd ten opzichte van de binnenwanden en fundering vervormen.Hierdoor vervalt de noodzaak tot preventieve sneden in de wand, en ontstaan prachtig vlakke en gladde, scheurvrije gevels"4 | Kunstmuseum Vaduz, Liechtenstein, architect Morger, Degelo& Kerez, 2000; ingezonden door Ine ter Borch"Arbeidsintensief schuren maakt van het `zwarte' betonoppervlak glad gepolijstmarmer"6-7 | Constructiedetails MilitairOpleidingscentrum in Luzern,architect Enzmann + Fischer,1999; ingezonden door Frans vanHerwijnen"Wanneer dilataties niet oordeelkundig wordenaangebracht vormen zij een visuele aantasting vanhet gebouw: een litteken op het ontwerp. De metzorg vormgegeven vouten aan het einde van dekinderbalken van de verdiepingsvloeren worden terplaatse van de gebouwdilatatie wreed aangetastdoor een doorgaande voeg dwars door het lijf vande balken en de vouten"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7228-9 | Swiss Re Centre for Global Dialogue, R?schlikon, architect Meili & Peter, 2000; ingezonden door Guru Boparai"Glasscherfjes in beton hebben een vervreemdend effect op het oppervlak"10 | Schakelstationsgebouw teZ?rich, architect Gigon &Guyer, 1999; ingezonden doorHans K?hne"Het raadsel: geprogrammeerde verouderingdoor oxidatie van ijzerdeeltjes in beton ofgewoon gekleurd beton met schoonheids-foutjes? Hoe dan ook, het puur technischeen abstracte gebouwtje is een fantastischereactie op de industri?le omgeving"11 | Supermarkt Migros te Luzern, architect Diener & Diener,2000; ingezonden door Helga Snel (11 t/m 13)12 | Brandweerdepot in Abtwil, architect Beat Consoni, 200013 | Kunsthaus Bregenz, architect Peter Zumthor, 1997"Detaillering maakt datStaal begint te zwevenGlas weer kan stromenBeton je gaat strelen"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7 2314-15 | Reusachtige taatsdeur in bedrijfsgebouw Walch's EventCatering Lustenau, architect Dietrich & Untertrifaller,in samenwerking met kunstenaar Peter Kogler, 2002;ingezonden door Jeanne Dekkers"Het mooiste detailisdetailloosin de opmaat waarin de Zwitserse architectuur zich bevindtis de architectuur van de simpele vormmet het mysterie van het materiaal zonder detailfenomenaalhet detail is materiaalpure materialen zijn tegen elkaar gedetailleerdschijnbaar zonder detailhet materiaal is detailhet materiaal herbergt het vernufthet detail is niet meer zichtbaarmaar verstopt in het materiaaldetailleus ? detaillooshet mooiste detailisdetailloos"16-17 | Detail tuininrichting bij Militair opleidingscentrum (renovatie) in Luzern;ingezonden door Rob Aben"Met enkele vlakken en lijnen hebben de landschapsarchitecten een context geschapen die in evenwicht is met degebouwen. De randen van beton zetten een lijst om de verschillende vlakken. Weinig middelen, groot effect"18 | BrandweerkazerneVitra, Weil am Rhein,architect Zaha Hadid,1992; ingezonden doorBen Vos"Nooit gedacht dat ontwerpen vanZaha Hadid te bouwen zijn"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 72419 | Stationsgebouw te Luzern, architectCalatrava, 1989; ingezonden doorGuru Boparai"Organisch gevormde staalconstructie, met de licht-heid van libellevleugels"20-21 | Schakelstation spoorwegen te Basel, Herzog & de Meuron, 1994;ingezonden door Ben Vos"De kracht van getordeerd koper"22 | Winkel met appartementen, te Basel, architectHerzog & de Meuron, 1993; ingezonden doorGuru Boparai"Luiken van gietijzer maken de gevel half transparant en heelabstract. Het golfpatroon is geleend van putdeksels!"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 7 2523-25 | Kunsthaus Bregenz, architect Peter Zumthor, 1997; inge-zonden door Ben Vos"Gevels zonder ramen en toch volledig van glas. Het ge?tste glas geeft in het interi-eur prachtig diffuus licht. De ruimte tussen glazen bekleding en betonnen construc-tie is vernuftig gebruikt voor trappen en techniek"26 | Kunsthaus Bregenz, architect Peter Zumthor, 1997; ingezonden doorRein van Wylick27 | Thermal Bad te Vals, architect Peter Zumthor, 1997; ingezonden door Guru Boparai"Natuursteen, strak gedetailleerd"A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 72629 | Conferentiecentrum Vitra, Weil am Rhein, architect TadaoAndo, 1993"Natuur versus cultuur, herfstblad in bekisting gewaaid"28 | Thermal Bad te Vals, architect Peter Zumthor, 1997; ingezonden door Rein van Wylick"Spannend spel tussen kunstlicht en daglicht"