IUTILITEITSBOUW IALGEMEENONTWERP I IBANKGEBOUW BRUSSELVOORBEELD VAN INTEGRALEPROJECTBEGELEIDINGF.Canfyn, architect; Groep Planning, BruggeiBrusselDe invloed van de architect op de heslissingsprocessen in de bouw is regehnatigonderwerp van discussie. Het Belgische bureau Groep Planning heeft haar intemeorganisatie afgestemd op integrale begeleiding van projecten, zowel grote als kleine.Het ontwerp van het nieuwe BAC-kantoor te Brussel kon dankzij een flexibelhouwproces tot aan de oplev~ringdoor de architect worden he?nvloed.ln dit artikeleen toelichting op het concept voor dit project. Extra aandacht is hesteed aan deuitvoering van de ondergrondse bouwdelen.1 II~IIa-b Situatiea. Algemene situering in het Brusselsezakencentrum1 = Koninklijk park2 = Jubelpark3 = Europees kwartier4 = BAC-kantoorb. Inpassing in de omgevingIneersteinstantiewerdGroepPlanning,een collectief van architecten, inge-nieurs en stedebouwkundigen, ge?nga-geerd voor de totaliteit van het project.Het uitbestedenvan het ontwerp envande globale co?rdinatie aan ??n bureaumaakte het mogelijk dat een tijdwinst,een consequente opbouwen een con- 1---'------------------1stante kwaliteit werden gerealiseerd.*In dejaren '50 zijn in dit stadsdeel belangrijkepercelen aangekocht door diverse bouwbedrij-ven. Deze situatie legt een zeker stempel op deverhouding aannemer-bouwheer, zo ook inhet hier beschreven project. (Redactie)D. e Belgische Arbeiders Co?pe-ratie (BAC), sinds enkele jarengepromoveerd van privatespaarkas tot spaarbank, onderkende inhet begin van dejaren tachtig de gevol-gen van een aanzienlijke en snelle ex-pansie. De groei van de activiteiten enhet aantal medewerkers was tot dan toesteeds opgelost door de hoofdzetel aande Wetstraat te Brussel met een groteredensiteit te vullen ofdoor departemen-ten te plaatsen op beschikbare kantoor-ruimten in de buurt. Omdat deze ont-wikkeling niet langer houdbaar was,werd besloten tot de bouw van eennieuwhoofdkantoor. Voorkeurbestondvoor realisatie in de directe omgevingvan de bestaande hoofdzetel, in hetBrusselse zakencentrum.Aannemingsmaatschappij MauriceDe-lens bood een perceel aan, op de hoekvan de prestigieuze Belliardsrraat en deTriersrraat (fig. la), dat eenadequate res-pons gafaan de aspiraties van 'nabijheid'en'status'vande geplandehoofdzetelendat dan ook werd aangekocht*.42 Cement 1987 nr. 10Groep Planning fungeerde dan ook alsarchitect, constructeur, binnenhuisar-chitect en als co?rdinator van de ont-werpers van de technische installaties(bureau Vyncke & Leye).Intweede instantiewerd een bouwteamgevormd. Dit overlegorgaan, samenge-steld uit de bouwheer (BAC), deaanne-mer (tijdelijke vereniging Maurice De-lens- Antwerpse Bouwwerken Ver-beeck), het controlebureau (Seco) en ui-teraard de ontwerper (Groep Planning),had diverse taken: systematisch het pro-ject begeleiden en 'opbouwen', de kost-prijs bewaken en continu het ontwerpaan flexibiliteit onderwerpen, teneindede bouwput reeds te kunnen gravenvoordat de uitvoeringstekeningen, be-steksteksten en ruimtelijke invullingendefinitiefwaren.In april 1982 werd een bouwaanvraagingediend.Echter, de hieropgebaseerdeofferte van de aannemermaakte eenge-wijzigd ontwerp Guni 1982) noodzake-lijk; eind oktober van datjaar werd deherziene offerte goedgekeurd. Op 2 no-vember 1982 ging de bouw van start,terwijl een definitieve bouwaanvraagwerd ingediend in april 1983. Na ver~schillende tussentijdse kostprijscontro-les, werd beginjanuari 1985 een defini-tieve prijsafspraak tussen bouwheer enaannemer bereikt. Het bouwteam heeftaldus bijna driejaar aan het project ge-sleuteld, terwijl daarna het gebouw nogslechts moest worden afgewerkt.Het conceptDe basis van hetontwerp werd gevormddoor het samenspel van:- de vigerende stedebouwkundigevoorschriften,Cement 1987 nr. 102 Aanpassing aan de bestaandestedebonwkundige situatie dooropdeling van het globale bonwvolumein drie delen: hoofdvolume.overgangsvolome enaansluitingsvolume- de oppervlaktebehoefte (30 000 m2),~ het progranuna van eisen,- de voorkeur van de bouwheer voorlandschapskantoren,- de noodzaakvan eenkwalitatiefhoogwerkcomfort en- de optie van de ontwerper om allebouwkundige componenten tevisua-liseren in het gebouw.Stedebouwkundige voorschriftenHetbouwterreinwordtomrand doordeBelliard-,deTrier- endeToulousestraaten aan de achterzijde door de verdieptebedding van de spoorweg Brussel-Na-men (fig. 1b). De stedebouwkundige be-palingen defini?ren de Belliard- en deTrierstraat als kantoorzones met eenmaximale bouwhoogte van acht tot ne-gen niveaus en de Toulousestraatals eenwoonzone met drie niveaus en een dak.Tevens werd voorgeschreven dat de ga-lerij van de overbuurindeBelliardstraatzou worden overgenomen en dat niethet volledige oppervlak van het perceelzou worden bebouwd.Concreet werden deze opties gereali-seerd door hetsamenstellenvan hetglo-bale bouwvolume met een hoofdvolu-me van zes bouwlagen plus dak (dakop-bouw over twee bouwlagen), een over-gangsvolume van vier bouwlagen plusdak en een aansluitin~!volumevan driebouwlagen plus dak (foto 2).Aan de achterzijdevanhetgebouwwerdeen open ruimte gecre?erd door het si-tueren van een parkeerdak en een tuin.OppervlaktequotaOmaan de gevraagde oppervlaktequotate voldoen, werden de 8 bovengrondseniveaus uitgebreid met drie onder-grondse bouwlagen (fig. 3).o 0.~ .?? O.O~3 Plattegrond kantoorverdiepingfoto's (1. 2 en 7): Ch.Bastin &j.Evrard,BrusselLandschapskantorenDe voorkeur van de opdrachtgevervoorlandschapskantoren, en dus voor maxi-male openheid enflexibiliteit, lag aandebasis van diverse constructieprincipes.In de eerste plaats werd gedacht om hethoofdvolume volgens een paddestoel-opbouw op te trekken. Daar de kolom-plaatsing eveneens de indeling van deondergrondse parkeerniveaus bepaalt,werdgeopteerd voor een rastermaatvan9,60 m in beide richtingen.Het paddestoelprincipe werd ook ge~motiveerd door de beperkte bouw-hoogte en de noodzaak van verhoogdevloeren en verlaagde plafonds, om alletechnische installaties te integreren, zo-dat vlakke vloeren konden worden toe-gepast, zonderhoogte- ofdoorgangsbe.,.perkingen omwille van balken.In de tweede plaats werd voorgenomenom al hetverticale transport (trappen enliften), alle nutsvoorzieningen (sanitair,berging) en alle kleinschalige functies(vergaderlokalen, afgesloten bureau-ruimten) te concentreren, om daardoorde open restoppervlakte van de land-schapskantoren optimaal tekunnen be-nutten (fig. 4).Resultanten waren twee kernen, zijde-lings in het hoofdvolume gesitueerd,beide met een centrale betonnenschacht als technische koker.Volgens een analoge logica werd eenderde kern voorzien, gelokaliseerd tus-sen het overgangs- en het aansluitings-volume.Visualering van de componentenTenslotte woog de benadering van deontwerper, met zijn wens tot visualise-ring van de componenten van het con-cept, zwaar door op de uiteindelijke re-sultante. De planindeling, de volu-43IUTILITEITSBOUW IUITVOERINGSTECHNIEK!BOUWPUTTENmeopbouw, de ruimtelijke relaties,maar ookde draagconstructie zelftot inde details van de constructie, moestenhun essentie en functie eerlijk in vormvertalen.Draagconstructie en uitvoeringHetmeest interessanteonderdeelvandeuitvoering van de draagconstructievindtmen inde ondergrondse bouwde-len (fig. 5J. De bedoeling was een bouw-put tot eendiepte van 11,10 m uit te gra-ven binnen grond- en waterkerendediepwanden van 80 cm dikte. De diep-wanden zijn aangebracht tot een dieptevan 18 m; het grondwaterpeil bedraagt8 m - peil.Tijdens de ontgraving bleekdatzichon-der de te maken funderingsvloer eenweinig draagkrachtige laag bevond, be-staande uit leemachtige zand met wei-nig samenhang, met een dikte van 5 m.Daaronder bevond zich een zandlaagmet een aanzienlijk betere cohesie; eengrondverbetering ofeen paalfunderingwaS noodzakelijk.GrindzuilenGekozen is voor het aanbrengen vanzgn. grindzuilen, vanaf 11,0 m - tot16,0 m - peil. Met deze methode moes-ten de zettingsverschillen tussen de fun-dering op slibwanden en de algemene44funderingsplaat minimaal zijn. Grind~zuilen worden gerealiseerd door eenstalen buis inde grond te drijven die aande onderzijde door een klep is geslotenen is gevuld met grind. Eenmaal opdiepte gebracht wordt de buis over eenlengte van circa 1 meter omhoog ge-haald, waarbij de ontstane ruimtewordtgevuld met grind. Vervolgens wordt debuis opnieuw enkele malen naar bene-den gedreven en weer opgehaald, waar-bij over een bepaalde zone vermengingvan zand en grind optreedt.Door trapsgewijs dit schema overstap-pen van circ? 1 meter uit te voeren, ont-staat een ruwe grindpaal met een dia-meter van circa 80 cm.FaseringConcreet kunnen 7 uitvoeringsfasenvan de ondergrondse bouw worden be-schreven.Fase 1Ineeneerstefase zijnde diepwandenge-stort; na verharding kon de grond bin-nen deze ringmuur worden uitgegra-ven, tot een diepte van circa 6,80 m.Vanafdat peil werden de grindzuilen inde bodem gemaakt.Voor de plaatsing zijn drie schema's ge-hanteerd met verschillende r?steraf-standen, berekend volgens de verschil-lende te verwachten spanningen onder4 Dwarsdoorsnede; 3 bouwlagenondergronds en 8 bovengrondsCement 1987 nr. 10LuchtbehandelingHet systeem van luchtbehandeling, delen, gescheiden door een doorlopendedilatatievoeg. Beide delen zijn elkopge-bouwd rond een stabiliteitskern (trap-en liftschachten en een technische ko-ker) in ter plaatse gestort beton. Dedraagconstructie bestaat uit betonnenkolommen, 98 x 98 cm, volgens eenraster van 9,60 x9,60 m en doorgaandevloerplaten van 30 cm dikte.De vloerplaat van de hoogste bouwlaag(die zich boven de kroonlijst bevindt enterugspringt ten opzichte van de gevel-lijn) wordt gedragen door een balken-frame.Daarop zijn de technische ruimtengesi-tueerd. Deze moesten tijdigbeschikbaarzijn ten behoeve van het intensieve in-stallatiewerk. Ten einde tijdwinst te be-reiken zijn de wanden, kolommen, bal-ken en dakplatenvan 7een8e bouwlaag(de kap) geprefabriceerd.Technische installatiesVan de verschillende technische instal-laties wordt het systeem van luchtbe-handeling hier afzonderlijk besproken,omdat het ontwerp daarvan het archi-tectonische en constructieve ontwerpmede heeft be?nvloed.Natuursteen en beton in degevelOegevelszijn opgebouwd metterplaat-se gestorte wanden en bekleed met na-tuursteen platen. De belasting uit de ge-vels wordt overgedragen naar kolom-men op begane-grondniveau, waar degevel terugspringt. Deze kolommen,met een hoogte van 6 m, zijn geprefa-briceerd en niet bekleed, om een vol-doende slanke kolom te behouden.Vanwege de eisen omtrent de estheti-sche kwaliteiten van het betonopper-vlak, is uitgebreid ge?xperimenteerd'met mengselsamenstellingen en bekis-tingsmaterialen. De strenge keurings-criteria hebben van de betonfabrikant(CBR) een uiterste inspanning gevergd.Uiteindelijk is een perfect resultaat be-reikt.De kolommen zijn twee niveaus hoogen vormen een galerij aan de Belliard-en de Trierstraat. Daar springt de gevel3m terug.Hangende vloerOpmerkelijk is de wijze waarop in dezeterugliggendegevel de vloervan de eer-ste verdieping is ondervangen: deze isnamelijk via een voorgespannen beton-wand opgehangen aan de vloer van detweede verdieping. Devloervande tweede verdieping is daartoe plaatselijk ver-zwaardBovengrondse bouwdelenDe structurering van de bovengrondseniveaus situeren we in het volgende be-knopt aan de hand van de belangrijksteprincipes.De hoogbouw (het hoofd- en over-gangsvolume) werd gesplitstin twee de-de funderingsplaat als gevolgvan dezet-tingsverschillen; het kleinste raster be-draagt 1,4 x 1,4 m.Vervolgens zijn op het peil - 5,80 mgrondankers in de diepwanden ge-maakt; de toegepaste ankers zijnvan eenherwinbaar type.Fase 2In een tweede fase werden de grondan-kers aangespannen tot een eerste ge-bruiksbelasting. Decentralezonevandebouwput werd verder uitgegraven toteen diepte van 11,10 m - peil, waarbijbermen(grondbanketten) tot eenhoog-te van 8,0 m - peil tegen de diepwandenbleven staan. Zo konworden begonnenmet het gefaseerd storten van de alge-mene funderingsplaat, met een gemid-delde dikte van 80 cm.Fase 5In een vijfde fase werden de kernen,wanden en kolommen van de onderstebouwlaag(niveau -3) gestort (fOto's 6a-b).Hierna kon in ??n keer de vloer van devolgende bouwlaag (niveau -2) wordengerealiseerd tot tegen de diepwanden.Na voldoende verharding konden deresterende schoren alsmede de grond-ankers worden verwijderd.Fase 4In eenvierde fase zijn develden rondomhet centrale deel van de algemene fun-deringsplaat tot tegen de diepwandengestort. Na de nodigeverhardingsperio-de kon maximaal 50% van de schorenworden weggenomen.Fase 3In een derde fase zijn de grondankersverder aangespannen tot hun definitie-ve gebruiksbelasting. De bermen wer-den nu afgegraven tot op de diepte vande funderingsplaat. Ditis gerealiseerdinstappen van l,S tot 2 m, onmiddellijkgevolgd door de plaatsing van eenschoor tussen diepwand en het centraledeel van de funderingsplaat.16.00':"fase 1-2-1-1fase 5fase 6+ fase 7.fase 3fase 4Mpn~iviliea~u,;;-3__~?,t10-fase 2verwijderen groutankers.enschorenfase 6fase 7.U--""""Il"'l+r--..,..--~3 ""-s.8Ir verwijderen gedeelte van'::::..::::.~_ de schoren-~'"'":::::.~.::::-l1--.-oII""f''''---''''''!~diepwandenFase 6-7In een zesde fase zijn de kernen, wandenen kolommen van het niveau -2 gestorten vervolgens de vloer van de volgendebouwlaag, niveau -1.In een zevende en analoge fase is niveau-----'--~-----------__l -1 opgebouwd, tot en met de begane-5 Uitvoering van de ondergrondse grondvloer.bouwdelen in fasen6 a-b (links) Uitvoering van fase 5,opbouw onderstekelderverdieping. De wanden van debouwput worden nog gesteund doorschoren op het centrale deel van defunderingsplaat. Deze zullen na hetgereedkomen van de tweedekeldervloer worden verwijderdCement 1987 nr. 10 45IUTILITEITSBOUW IALGEMEENONTWERPcontrole over temperatuur en vochtig-heid, is voorwaarde engarantievoor eencomfortabel functioneren van hetbankbedrijf. Ter beperking van hetenergieverbruik is het ontwerp geba-seerd op recuperatie en meervoudig ge-bruik van de afgewerkte lucht.Het systeem begint en eindigt op detechnische verdieping en op het dakni-vau daarboven. Op de technische ver-dieping bevinden zichdeverwarmings-en ventilatie-apparatuur, terwijl op hetdakniveau de koelmachines en demengkamers zijn gesitueerd. Met dezeinstallatie wordt de op de vereiste tem-peratuur en vochtigheidsgraad ge-brachte lucht samengesteld uit driecomponenten: buitenlucht, verwarmdebuitenlucht en gezuiverdelucht die ge-recupereerd wordt na het doorlopenvan de kringloop.De belangrijkste en meest uitgebreidekringloop (met een uurdebiet van ruim160 000 m3) bedient de landschapskan~toren. De luchttoevoer voor de centraledelen van de verdiepingen vindt plaatsvia de technische kokers in de kernen;luchttoevoer naar de gevelzone van dekantorenvindt plaats via degevelkokers(foto 7). Het geconsumeerde luchtvolu-me wordt voor een deel naar de meng-kamer gevoerd, om opnieuw in dekringloop opgenomen te worden.Een ander deel wordtvia roosters in detoegangsdeuren naar de sanitaire cellengevoerd en kan van daar dankzij de si-tuering van deze ruimten in de kernenrechtstreeks via de kokers worden afge-voerd.De luchttoevoer naar de parkeergaragewordt volledig gewonnen uit de afge-voerde lucht uit de kantoorruimten(38000 m3/uur).ArchitectuurIn de visie van de ontwerpbureau dientde architectuur niet te fungeren als es-thetiserende kracht of corrigerendevormgever, maar veeleer de relaties teleggen en te vormen tussen de diversegebouwelementen. In het voorgaandewerden al enkele aspecten van de archi-tectuur als discipline belicht: het ruim-telijk concept, de horizontale opbouwen de optie voor constructieve klaar-heid. Deze duidelijkheid, aangevuldmet de zorg voor de specificiteitvan hetgebouwen met het streven naar schaal-verkleinende effecten, wordt hier ver-der ge?llustreerd met informatie overdeordening in het plan, de bijzondere ele-menten, de principes van de detaille-ring, het materiaal- en kleurgebruik ende geve1compositie.Ordening van de ruimteDe twee basisgegevens van de organisa-46tie ofordening in het ruimteplan kun-nen als volgt worden samengevat1. het opsplitsen van de niveaus in eenhoofdoppervlak voor grootschaligefuncties en in een nevenoppervlakvoor kleinschalige functies;2. het structureren van elk niveau dooren rond de technische koker, zodatderesterende ruimte maximaal open enflexibel is.Bijzondere elementenBinnen het hiervoor geschetste kadervan de ruimtelijke organisatie, zijn doorbijzondere elementen accenten ge-plaatst. Ruime aandacht is besteed aande traditionele beeldbepalende compo-nenten van een bankgebouw, zoals de10kettenhal,de conferentiezaalende di~rectiekantoren. Met evenveel zorgvul-digheid werden .andere bijzondere ele-menten ontworpen, tot op het niveauvan het meubilair toe.Principes van de detailleringen materiaalge-bruikDe detaillering van alle elementen inhetgebouw, zowelde grote als de kleine,wordt beheerst door drie principes:1. Alle aansluitingen tussenverschillen-de materialenofvlakken zijn gereali-seerd met terugliggendevoegen. Mo~tieven hiervoorzijn:inde eersteplaatseen pragmatische, omdat aansluitin-gen toch niet perfect uitvoerbaar zijnen zich negatief gedragen naarmatehet gebouw ouder wordt; in de twee-de plaatseenvormgevende,omdatte-rugliggende aansluitingen het beeldvan gebouwelementen zowel ge-nuanceerder als lichter en onafhan-kelijker maken.2. De detaillering diende deconstruc-tieve opbouw Te verduidelijken. Ditprincipe is toegepast voor alle com-ponenten, zowel de grootschalige(bijv. de kolommen in het interieur)als de kleinschalige (bijv. het meubi-lair, waarin het dragende deel is uit-gevoerd in metaal en het afwerkendedeel in hout).3. De detaillering diende ook de ge-bruikte materialen te laten zien. Demeest consequente uitwerking vandit principe vinden we terug in hetzichtbaarlatenvan de kopse kant, dusvan de gelaagdheid, van de multi-plexpanelen.Wat het materiaalgebruik betreft, over-heerst de Franse witsteen het buiten-beeld en essenhout het binnenbeeld.Deze materiaalaspecten worden aange-vuld door een uitgebreid maar homo-geen kleurenpalet dat zowel in de af-bouwmaterialen als het schilderwerkterug is te vinden.7 De kanalen voor toevoer vangeconditioneerde lncht naar deverschillende verdiepingen bevindenzich aan de bnitenzijde van de gevelsen bepalen mede het architectonischekarakter van het gebouwGeve/compositieDe rastermaat van 9,60 m uit de draag-constructie is overgenomen in het ge-velritme: travee?n die duidelijk zijn ge-definieerd door de verticale kokers vande luchtbehandeling over de volledigehoogte van het gebouw.De sokkel van het gebouw in blauwehardsteen, is de basis van de galerij, diezich uitstrekt over tweeverdiepingenenwaarin de traveemaat met tussenko-lommen is gehalveerd.BesluitHet hier besproken bankgebouw is hetresultaatvan eenlangdurigeinspanningvanvelenineentotheteinde toeflexibelbouwproces. Groep Planning heeft deintegrale projectbegeleiding verzorgden letterlijk elk detail en elke vierkantemeter geconcipieerd engetekend. Hier-door kon een harmonieus geheel ont-staan en blijven bestaan ondanks de in-grependiegaandeweghetprocesonver-mijdelijk waren.BouwkostenDe totale bouwkosten (incl. beveiliging,prijsherzieningen, honoraria en verze-keringen) bedroegen BF 1,6 miljard,waarvan 440 miljoen voor de ruwbouwincl.schoon beton, 350 miljoenvoor deafbouwen 290 miljoen voor de techni-sche installaties.Het vloeroppervlak (in g~bruik, d.w.z.inclusief het dak ten behoeve van detechnische installaties) bedraagt30000 m2.Cement 1987 nr. 10