Architectonisch verantwoorde afwerkingvan betonoppervlakken*)door architect J. Gilchrist Wilson, F.R.I.B.A.1)De foto's zijn op halve ware groottebehalve de nummers I, 2, 3,4, 15 en 16.Wanneer een architect besluit in beton te bouwen en toestaatde gekozen constructievorm in de gevels van het bouwwerk totuiting te doen brengen, dan zal hij moeten bepalen, op welkewijze de verschillende betonoppervlakken worden afgewerkt.In dit artikel wordt beknopt een aantal betonafwerkingen be-schreven en worden opmerkingen gemaakt, die er toe kunnenbijdragen de keuze te vergemakkelijken voor elk bepaald doel.I. Glad en onbewerkt betonNog niet alle architecten en aannemers zijn het er over eens, watprecies wordt bedoeld met 'glad en onbewerkt beton'. Gewoon-lijk wordt hier echter onder verstaan: beton dat uit een bekledeof geschaafde bekisting komt, er mooi en glad uitziet en niet voorverdere afwerking in aanmerking komt. Indien, n? het ontkisten,het beton onregelmatigheden vertoont (afdrukken van het be-kistingsmateriaal, 'putjes' veroorzaakt door opgesloten lucht-belletjes, enz.), dan houdt dit begrip ook nog in: het afschuren enbijwerken van deze gebreken overeenkomstig de wensen van dearchitect.Om goede resultaten te kunnen bereiken is het beslist nood-zakelijk, dat bekistingen worden gebruikt van prima kwaliteit.Tevens moet een hoogwaardige betonspecie worden verwerkt,waardoor de grootst mogelijke dichtheid wordt verkregen enverkleuringen aan het oppervlak worden voorkomen.Opmerkingen. Betonvlakken, die op deze wijze zijn gevormd,bezitten een verharde cementrijke huid, die in ons land op eenminder prettige manier de invloeden van het weer kan ondergaan.Hoe meer er nu bijgepleisterd en bijgewerkt is, des te sterkerzullen de door weersinvloeden veroorzaakte verkleuringen op-treden.Deze afwerking wordt vooral toegepast bij kolommen en balken.2. Beton,'waarvan de bekisting kan worden afgelezen'Aan de Westkust van Amerika en in Zwitserland zijn er architec-ten, die de bekistingen in een of andere regelmatige vormdetailleren, zodat er in het beton een aardig patroon wordt af-gedrukt. De op deze wijze verkregen resultaten zien er, onder de*) overgenomen uit Building Materials Digest, Maart 19551) lid van het Koninkl ijk Instituut van Britse Architectenveelal in bovengenoemde streken voorkomende heldere luchten,meestal zeer goed uit, vooral wanneer het beton in een lichtekleur is geverfd.Opmerkingen. Het dikwijls ontbreken van geschikt bekistingshouten de afwezigheid van helder zonlicht vormen in ons land bezwa-ren tegen deze methode; niettemin zou er veel meer betonwerkop deze wijze kunnen worden uitgevoerd. Om goede resultatente bereiken is het noodzakelijk, de bekisting te detailleren opnagenoeg dezelfde manier als voor elke andere architectonischevormgeving wordt gedaan.Deze werkmethode is geschikt voor muren, borstweringen envoor elk groot ononderbroken betonvlak.3. Beton uit een bekisting met speciale bekledingTer verkrijging van een glad betonoppervlak kunnen de bekis-tingen worden bekleed met betontriplex of speciaal hardboard.Op dezelfde manier kunnen in dichte bekistingen rubbervellen,met textuur, worden aangebracht, waardoor in het beton-oppervlak een bepaald patroon ontstaat.Ook houtvezel- en asbest-cementplaten zijn als bekleding van debekisting te gebruiken.Opmerkingen. Indien men een volledige schaduwwerking van hetverkregen betonoppervlak wil bereiken, is het --evenals bij deonder 2 genoemde methode-- noodzakelijk het beton te verven.De sub I gemaakte opmerkingen betreffende de weersinvloedenzijn ook hier van toepassing.4. Betonoppervlakken, waarvan de toeslag m.b.v.de bekisting wordt aangebrachtEen interessante afwerkingsmethode, die vele mogelijkhedenbiedt, is ontwikkeld door The Portland Cement Association inAmerika en staat bekend als de 'aggregate transfer'-methode.Volgens deze werkwijze wordt het geselecteerde toeslagmateriaalgekit aan het triplex of aan andere daarvoor geschikte bekledings-materialen van de bekisting. De aanhechting geschiedt zodanig,dat, na het storten van de betonspecie, het toeslagmateriaal over-gaat op het oppervlak van het beton. Het kitmiddel wordt latermet behulp van staaldraadborstels verwijderd.foto I. kleine hoeveelheden mortel, in de naden van degeschaafde bekisting doorgedrongen, vormensmalle ruggetjes met aardig effect op het beton-oppervlakfoto 2. fraaie betonnen kolomkop verkregen door goeduitgevoerde bekisting, juiste samenstelling van hetmengsel en zorgvuldige uitvoering100 Cement 7 (1955) Nr 5-6foto 3.bewerking vanbetonoppervlakmet stokhamerfoto 4.bewerking vanbetonoppervlakmet spitshamerOmdat het aanbrengen van de toeslag voortdurend onder nauw-keurige contr?le staat, is het bij deze methode mogelijk Scha-blonen te gebruiken. Bovendien kunnen, door het toepassen vanverschillend gekleurde materialen, decoratieve patronen wordenverkregen. Omdat er op deze manier niets van het betonopper-vlak wordt weggenomen, behoeft hier geen rekening te wordengehouden met de speciale eisen voor de betondekking, zoals bijhet gebruik van steenhouwersgereedschap.Opmerkingen. Deze methode verkeert nog in een aanvangsstadium,doch de hiermee te bereiken mogelijkheden verdienen alle aan-dacht. Deze werkwijze is doorgaans geschikt voor betondoor-sneden, die door trilnaalden kunnen worden verdicht; door hetgebruik van porlatten kunnen korrels van de toeslag worden los-gestoten.5. Beton behandeld met steenhouwersgereedschapHet verwijderen van de verharde cementhuid met behulp vansteenhouwersgereedschap, met de bedoeling, de samenstellen-de materialen in het gezicht te brengen, is een van de meest dank-bare bewerkingen, die op beton kunnen worden toegepast. Hetresultaat van een dergelijke betonbehandeling is niet zo zeer af-hankelijk van de vakkennis van degene, die het gereedschaphanteert, dan wel van de vervaardiging van een innig gemengd enintensief verdicht hoogwaardig beton. Geen enkele bewerking isin staat om de gebreken in het beton te maskeren, die door on-voldoende controle op het werk tijdens het mengen, storten enverdichten zijn ontstaan.Het gebruik van speciale toeslagmaterialen is dikwijls verant-woord, omdat daarmee bijzondere kleureffecten kunnen wordenbereikt, zoals met gebroken straatklinkers, gebroken gres, enz.Opmerkingen. Er moet op worden gewezen, dat bij bovengenoem-de bewerking een gedeelte (gemiddeld ca 5 mm) van het materiaalwordt weggenomen en een gedeelte van de toeslag wordt ver-brijzeld, waardoor de vochtinwerking groter zou kunnen wordendan bij onbewerkt beton. Daarom dient de dekking van de wape-ning overal tenminste 5 cm te zijn. Deze minimum eis zal het be-werken van de meeste kolommen en balken verhinderen, tenzijbij het ontwerp reeds hiermee rekening is gehouden door eenextra dekking aan de berekende afmetingen toe te voegen.Het aanbrengen van deze verschillende bewerkingen is bijzondergeschikt voor kleine betonvlakken, voor zichtvlakken van balkenen kolommen, enz., mits er rekening is gehouden met de vereisteminimum betondekking. Ook op grote betonvlakken, die ter mas-kering van de stortnaden zijn onderverdeeld, kan de bewerkingop haar plaats zijn.6. Beton voorzien van een pleisterlaagBeton is een van de materialen die de meeste voldoening gevenbij bepleisteren. Bij het aanbrengen van een pleisterlaag op gevelsen buitenmuren zijn de dikwijls voorkomende moeilijkheden toete schrijven aan de eigenschappen van de onderlaag. Indien menbeton wil gaan bepleisteren, zijn de belangrijkste punten, dieoverwogen moeten worden:de voorbehandeling v??r het pleisteren ende bewerking van de afwerklaag, die in overeenstemming moetzijn met het karakter van het ontwerp.De beste methoden om betonvlakken een voorbehandeling tegeven, om de aanhechting van de pleisterlaag te bevorderen, zijn :1. opspuiten van dunne mortel tegen het beton;2. aanbrengen van een speciale vloeistof met hechtende eigen-schappen;3. bestrijken van de bekisting, v??r het storten, met een pre-paraat, dat de verharding vertraagt.Het kiezen van het juiste mengsel voor de eerste pleisterlaag (detussenlaag) is niet zo belangrijk als bij het bepleisteren van metsel-werk. Voor alle normale gevallen geeft een mengsel van I deelcement op 4 delen zand, waarbij ?f metselcement wordt gebruikt?f een plastificeermiddel is toegevoegd, een zeer geschiktepleistermortel.Het kiezen van het juiste mengsel voor de tweede pleisterlaag(de afwerklaag) wordt in belangrijke mate bepaald door architec-tonische overwegingen ten aanzien van de kleur en de textuur.Indien een witte of gekleurde afwerklaag wordt gewenst, moeter wit of gekleurd cement worden gebruikt tezamen met lichtgekleurd zand, in dezelfde verhoudingen als toegepast in detussenlaag.foto 5. glad en onbewerkt beton uit geschaafdebekisting(hoofdzakelijk voor kolommen en balken)foto 6. beton uit geribbelde bekisting en met bewerktestroken(ook horizontaal mogelijk)Cement 7 ;19S5) Nr 5-6 101foto 7. beton uit bekisting bekleedmet rubbermatten voor-zien van vierkant patroonfoto 8. beton uit bekisting bekleed metrubber voorzien van textuur(bij voorkeur schilderen)foto 9. beton uit bekisting bekleedmet cr?perubber(het fraaist bij schilderen)foto 10. beton bewerkt met spitshamer voor fraaiblijvend uiterlijkfoto II. beton met gewassen pleisterlaag, door degelijkeindruk passend bij betonconstructiesfoto 12. geprefabriceerd bekledings-eiement, met forse struc-tuur(met graniet, 38-25 mm, als toeslag)foto 13. geprefabriceerd bekledingselement,ca 4 uur n? het storten met wateruitgewassenfoto 14. beton volgens de 'aggregatetransfer'-methodemet spaatsteen(goed mengsel en nauwkeurigstorten noodzakelijk)foto 15. Franse toepassing van bewerkte betonelementenfoto 16. geprefabriceerde kolomelementen, van wit cement met wit marmer als toeslag(als verloren bekisting)Een andere mogelijkheid is gelegen in de verwerking van eenspeciaal mengsel van cement en toeslag, dat in een groot aantalkleuren verkrijgbaar is.Als bewerking van de pleisterlaag zijn voor betonconstructieshet meest geschikt, het gebruik van het houten schuurbord enhet --in Noorwegen veel toegepaste-- uitwassen.Opmerkingen. De goede resultaten, die met iedere pleisterlaagzijn te bereiken, zijn in belangrijke mate afhankelijk van de aan-dacht, die er reeds bij het ontwerp is besteed aan het verhinderenvan vochtinwerking aan de achterzijde van de bepleistering endaardoor aan het voork?men van streperige verkleuringen vanhet pleisteroppervlak. Een pleisterlaag, waarvan het oppervlakgrotendeels wordt gevormd door de korrels van het toeslag-materiaal, zal beter bestand zijn tegen de weersinvloeden dan eenoppervlak dat in hoofdzaak uit bindmiddel bestaat.Deze methode is dan ook bijzonder geschikt voor alle beton-vlakken, die aan de bovenkant met voeglood of op een anderemanier waterdicht zijn afgedekt.7. Geprefabriceerde betonelementen alsbetonbekledingIn plaats van hout of staal kunnen geprefabriceerde betonelemen-ten als 'verloren bekisting' worden gebruikt. Zij kunnen ooknaderhand als betonbekleding worden aangebracht (zie ookConcrete Facing Slabs, Cement and Concrete Association,Engeland).Opmerkingen. Deze methode van afwerken van beton heeft hetvoordeel, dat de elementen in de fabriek onder controle wordenvervaardigd en dus de risico's op het bouwwerk worden ver-meden. Bovendien heeft de architect thans gelegenheid om deelementen, voordat zij naar het werkterrein worden vervoerd,te bekijken en op kwaliteit te onderzoeken. Daarom is dit eenzeer geschikte methode bij betonafwerkingen, die aan specialeeisen moeten voldoen. De toepassing van geprefabriceerde beton-elementen geeft een grote uitbreiding aan het aantal afwerkings-foto 17. 'aggregate transfer'-methode met spaatsteenen grof grindmethoden, omdat zij kunnen worden vervaardigd in verschillendekleuren en met oppervlakken die kunnen vari?ren tussen glad enzeer grof. Deze methode leent zich zeer voor gevelmuren, enz.,doch de meeste toepassingen komen voor als verloren bekistingbij balken en kolommen.8. Beton voorzien van een verflaagHet verven van beton geeft geen bijzondere moeilijkheden, mitser een alkalibestendige verf wordt gebruikt of eerst een alkali-bestendige grondlaag (primer) wordt aangebracht. Verven opcement-basis zijn hier logisch, daar tussen deze verven en betoneen reedsvan nature bestaande affiniteitvoorkomt.Het aantal kleu-ren, dat bij deze muurverven voor buitenwerk is te verkrijgen, isenigszins beperkt. Om deze reden en ook omdat zij een matoppervlak geven is de toepassing niet voor alle gevallen geschikt.Een van de meest doeltreffende muurverven voor beton, waarkrachtige kleuren en een glanzend oppervlak worden verlangd,is de verf op basis van chloorrubber.Behalve de bovengenoemde producten brengen de meeste be-kende verffabrieken een speciaal vervaardigde betonverf in dehandel. In alle gevallen zal moeten worden nagegaan, of zij ge-schikt zijn voor de toepassing die men beoogt.Opmerkingen. Geverfde oppervlakken vereisen een regelmatigonderhoud en zijn daarom op de lange duur vrij kostbaar. Daartegenover staat echter het argument, dat het om de ca 5 jaar op-nieuw in de verf zetten betekent, dat het gebouw er altijd ver-zorgd uitziet; hiervoor valt veel te zeggen.Digest - Sommaire - Zusammenfassung p. 124foto 18. gepolijst geprefabriceerd bekledingselement