A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r e ncement 2002 710Architect en Constructeur concretiseren het ontwerpprocesOOGVOOR DETAILHetontwerpproceskentverschillendefasen:hetspelvan de grote lijnen, het uitwerken tot vorm- en con-structietekeningen en vervolgens de detaillering. Bijdie constructieve uitwerking is oog hebben voor demaakbaarheid eigenlijk een vereiste. Verheijen enSpangenberg beginnen hun discussie in het eind-traject van het ontwerp.D e t a i l l e r e nKun je in beton beter detailleren dan in staal? Ieder-een die van scherpe belijningen en prachtig rechtekanten houdt, vindt in staal een prima expressie-middel."Maar",zegtSpangenberg,"onderschatzelf-verdichtendbetonniet!Zovloeibaar,zodichtaanhetoppervlak, vlak en strak, kijk maar naar de HaagseSchouwburg, of ander werk van architect CharlesVandenhove". Er valt met beton te spelen. Spangen-berg:"Constructieveonderdelendiedemogelijkheidbieden tot expressie zijn beperkt. Bij veel architectenis een betonnen balk niet populair, ze zien het alseen inflexibel obstakel. In de moderne bouw met devele leidingen lijkt de stalen balk, opgenomen in hetvloerpakket als een ge?ntegreerde ligger, in het voor-deel. De botsing tussen constructie en leidingenwordt zo vermeden. Maar ook doorvoeren doorbalken moeten voldoende mogelijkheden bieden"."Weet je wat leuk is", zegt Verheijen, "in het Groot-handelsgebouw heeft Maaskant tijdens de bouw talvan sparingen in de balken gemaakt en die komennu bij de renovatie prachtig van pas". Gelijk zittenwe bij de installatiedetails. Nog te vaak is de wereldvan de installatieadviseurs gescheiden van de bou-wers. Uit ervaring is bekend dat als er geen goedeco?rdinatie is met de `installatieboys', er een hoopnarigheid tijdens de uitvoering ontstaat.Spangenberg: "De afgelopen periode zat ook de ko-lom in het verdomhoekje". Verheijen: "Maar je hebtin eerste instantie bij het ontwerpen de ruimtelijk-heid nodig en daarin zijn de kolommen zo belang-rijk. De kolomstelling maakt ruimte, daarna komt deconstructie".Als voorbeeld van een vormgegeven ondersteuningkomt het gebouw van museum Naturalis in Leidenter sprake. Een ter plaatse gestorte voet, daarop eenruimtelijk prefab element en daarop rust het ge-bouw. De trekschoor is van staal. Sculptuur in beton.D & DNaast de constructieve elementen spelen de facettenDuurzaamheidenDemonteerbaarheidintoenemen-de mate een rol. Bij de keuze voor natte knopen isde duurzaamheid in het licht van kunnen demonte-ren en hergebruiken, ver te zoeken. Bij elementen-bouw ligt dat anders. Maar wil de opdrachtgever datwel?Staalheeftwatditbetreftvoordelen.Hetdenkenin hybride constructies begint op dit punt vooruit-gang te boeken.Alvorens we ons in deze uitgave met echte details van gebouwen en con-structies gaan bezighouden, hebben we architect Fons Verheijen en construc-teur Walter Spangenberg (ABT) gevraagd om met elkaar te discussi?ren overde kaders van het ontwerpproces zoals zij die in hun praktijk tegenkomen.Twee hoofdelementen kwamen boven het maaiveld: sculptuur en textuur. Deweg daar naar toe en de gedachtenwisseling tussen beiden boden tal vanopmerkelijke gezichtspunten. Tussen ernst en vrolijkheid zit heel wat creativi-teit. Ontwerpen is verkennen en vormgevers moeten geprikkeld worden omop onderzoek uit te gaan.Kapel in Graub?nden (CH)contrast tussen gebouw enomgeving ? architecten:Mario Campi en FrancoPessinaA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r e ncement 2002 7 11OndersteuningsconstructieMuseum Naturalis Leiden,combinatie van ter plaatsegestort en geprefabriceerdbeton ? architecten:Verheijen, Verkoren,Knappers, De Haanfoto: Ger van der VlugtVaak is de voorkeur van de opdrachtgever bepalend.Kijk naar de kantoorgebouwen met spiegelendeglazen gevels uit de jaren '80. Komen er nog nieuwebij? Nee. Architectuur is mode en als de mode opvoortreffelijke wijze wordt gepubliceerd in de vak-tijdschriften, dan blijven die beelden hangen bij deontwerpers. Voor je het weet verrijzen de klonen.A b s t r a h e r e nEen goed beeld krijgen van wat gemaakt moetworden, gebeurt tegenwoordig met de PC. Je krijgtprachtige abstracte beelden van een ontwerp envaakdenktmen"ziezo,datisklaar"(zieCement2002nr. 3, `Vorm en constructie integraal ontwerpen').Een dergelijk ontwerp heeft nog geen materialise-ring. Dan leert de praktijk dat ontwerpen anders inelkaar zit. Er blijkt een tweedeling: het ene architec-tenbureau komt met een volledig uitgedetailleerdontwerp, het andere vindt de grote lijn genoeg. Ver-heijen: "Als je je niet bemoeit met de technische uit-werking doe je jezelf vreselijk tekort, nog afgezienvan het feit dat de houding van dedain voor de tech-niek niet deugt".Detailleren is ook gebruikmaken van de mogelijk-heden die een materiaal biedt. Bijvoorbeeld de opritnaar het parkeerdak van het winkelcentrum Alexan-drium in Rotterdam. De toerit is een spiraal rondomeen kegel als centrale kern. De kegel draagt de prefabelementen, die naar buiten toe uiterst dun eindigen."Daar moet je als architect je best voor doen", aldusVerheijen.Spangenberg: "Is de architect wel kundig genoeg omde vertaling te kunnen maken van zijn ontwerp,ofwel is hij op de hoogte van alle mogelijkheden?"Verheijen: "Hij hoeft niet alles te beheersen, maarhij moet wel onderzoeken, hij moet een schat aanbeeldmateriaal in z'n hoofd hebben. Hij is echt methet totale vak bezig, tot en met de inrichting. In deVPRO-villa lijkt het alsof de vloer zich via een halveboog krult tot plafond van de verdieping erboven.Maar dat is nep, want het voorschrift vereist isolatiein die krul en daardoor worden binnen en buitendoor elkaar gehaald". Spangenberg: "Als de architectzich openstelt en ge?nteresseerd is, kan de con-structeur wel degelijk mogelijkheden aandragen".S c u l p t u u rBinnen de abstractie van een ontwerp ligt beton voorde hand. Dat was al bij Le Corbusier. Het klooster LaTourette in de buurt van Lyon is met een lage graadvan vakmanschap gebouwd. Waren het de klooster-lingen zelf die meehielpen? En al is de uiterlijke ver-schijning voor discussie vatbaar, de architect houdtvan het gebouw. Brevieren op de daktuin, dat is voorhen `uit je bol gaan'!Sculptuur kan verborgen zitten in een ondersteu-ningsconstructie. Waar hoge hoekkolommen de be-lastingsafdracht van vloervelden moeten verzorgen,ontstond bij het ontwerpen van het museum Natu-ralis het gevaar van kolommen die buiten de vloeruitsteken. Dat is visueel niet mooi. Door de kolom-men aan de bovenzijde te verjongen ? bijna tot eenBruijnzeelpotloodpunt, gaat het gebouw zweven. Eris iets gebeurd wat de ontwerper niet had verwacht,met `meerwaarde' als resultaat.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r e ncement 2002 712Oprit parkeergarage win-kelcentrum Alexandrium inRotterdam; constructie:betonnen kegel als centralekern, daaraan bevestigd devoorgespannen balken,waarop de prefab platenworden bevestigd. De randvan de platen is zo dunmogelijk gemaaktfoto: Tom de RooijDetaillering kolomkoppen,museum Naturalisfoto: Ger van der VlugtGalfetti en Antorini bouwden in Lugano een UrbanVilla met vierkante betonnen gevelelementen,daarin ronde vensters en een geraffineerde ribbel-structuur onder 45?. Herzog en de Meuron ontwier-pen het gebouwtje waar het regenwater (roestwater)ongecontroleerd over de dakrand loopt, waardoor debetongevel door roodbruine strepen in de tijd ver-andert. Vervuiling ombuigen tot een beeldbepalendelement getuigt van een gedurfde aanpak. Antici-perend omgaan met veroudering is alleen mogelijkals er basiskennis aanwezig is van detailleren.Verheijen: "We moeten de grip op het vakmanschapniet verliezen."Verheijen geeft twee dagen per week les aan de TUDelft. Elk jaar worden gevorderde studenten op defaculteitBouwkundegevraagdeendetailoffragmentvan een gebouw of meubel enz. te zoeken waarvanmen vlinders in de buik krijgt, knikkende knie?n ofeen droge keel. Die vlinders worden vastgelegd ineen boek: `Vlinders in de buik ... of het analyserenvan een detail'. Valerie Koppelle viel voor de aan-sluiting gevel op vloer van Galerie Jan van Hoof inDenBosch,ontwerpvanThomasKemme.Haarcom-mentaar: "Een massieve wand die lijkt te zweven.Niets lijkt deze wand te dragen, slechts het glas in degevel die onder de wand doorloopt. Een wonder-baarlijk detail."Als Spangenberg van een onderhanden zijnd projectin de startfase fraaie 3D-visualisaties laat zien alsvoorbeeld van de discrepantie tussen een verbeel-ding (sommige opdrachtgevers denken dat de bouwmorgen al kan beginnen) en de werkelijke mate vanuitwerking, buigt Verheijen dit om tot wat wel enniet kan. Oftewel het evenwicht tussen dromen enrealiseren. "Architecten moeten vrijdenkers zijn enmoeten zich ? bij gevolg ? bezighouden met uitvin-den, maar ze moeten openstaan voor communicatiemet de andere partijen en ze moeten kunnen samen-werken."De mogelijkheden om de sculptuur van beton te ver-hogen, zijn sterk toegenomen dankzij het gebruikvan zelfverdichtend beton. Nieuwe bekistingsmoge-lijkheden kunnen het effect van vrije vormen ver-sterken.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r e ncement 2002 7 13Prefab gevelelement UrbanVilla Lugano ? architectenA. Galfetti en A. Antorini,BellinzonaVlinders in de buik: hoedraagt die wand? ? eencreatie van architectThomas Kemmefoto: Bob de RuiterT e x t u u rDe uiterlijke verschijning van beton berust ondermeer op de eigenschappen en kwaliteit van hetoppervlak. Textuur, kleur, oppervlakafwerking zijnelementen die vandaag de dag veel aandacht krijgenomdat de mogelijkheden sterk zijn toegenomen.Met zelfverdichtend beton kunnen bovendien glad-dere en dichtere betonoppervlakken worden bereiktdan met de traditionele mengsels. Productontwik-kelaars en de branche zelf nemen veelbelovende ini-tiatieven (zie Cement 2002 nr. 6, `Experimenterenmet schoon beton'). De klimwand in het recreatie-gebied Spaarnwoude is een mooi voorbeeld van eenbijzondere oppervlakafwerking. Een afdruk van eennatuurlijk rotsoppervlak is gebruikt in de bekisting.Spangenberg: "Hogere betonsterkten brengen eenlink naar staal met zich mee. Al zijn aannemersnu nog specifiek staal- of betonaannemers, hierinkomt verandering. De prefab-betonleverancierontpopt zich meer en meer als bouwer. Hij levertaan, monteert en werkt af. Aansluitingen storten,montagewerk, geen probleem. De hoofdaannemerco?rdineert" (zie Cement 2002 nr. 6, `Rollenpatronenin prefab beton'). Opvallend is dat prefab-beton-bouwers tevens een `staaldeel' in de montage mee-nemen.Z i j n w e e r ?En net als we denken het `probleem' getackled tehebben, zegt Fons Verheijen: "Weet je wat ik zograag zou zien, doorzichtig ge?soleerd beton, wat jekunt storten en waar je toch doorheen kunt kijken."Verbazing alom! Dan voegt Verheijen eraan toe: "Jemoet het onmogelijke vragen om het meest haalbarete bereiken." Pieter SpitsA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pD e t a i l l e r i n gcement 2002 714Bijzondere textuur van de klimwand Spaarnwoude ? ontwerper:beeldhouwer Frans de Witfoto: Bob de RuiterHet onmogelijke doen om een vraag op te werpen. Geveldetailparkeergarage Neue Staatsgalerie in Stuttgart.James Stirling koos voor deze opvallende gevelopening