C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 250APart in ApeldoornDe binnenstad van Apeldoorn zaldoor dit gebouw een belangrijkeimpulskrijgen,diedecultureleenopenbare levendigheid aanmer-kelijk zal verhogen. Direct naastde bouwlocatie zijn al een bios-coop, de Bibliotheek en het Huisvan de Schoone Kunsten geves-tigd. Dit laatste complex huisvesteen toneel-, een film- en een pop-zaal en tientallen lokalen voorkunsteducatie. De op de nieuw-bouw aan te sluiten Bibliotheekkan een belangrijk deel van haarwensen qua beheer en exploitatiein APart verwezenlijken. Het inde nieuwbouw onder te brengenVan Reekum-museum, het His-torisch Museum en het Gemeen-tearchief zijn momenteel in nietmeer functionerende panden ge-huisvestenzullendoorditnieuwegebouw weer aan de eisen vandeze tijd kunnen voldoen.Decombinatielevertvoordelenop.Zo kunnen beveiliging, toezicht,entree,balie,caf?,werkruimtenenopslagmetelkaarwordengedeeld.Het museum zal het gebied rondhet Beekpark tot een centrum vancultuur en kunst maken. De Ge-meente Apeldoorn voorziet doordit gebundelde concept van instel-lingeninditgebiedeengrotereuit-straling voor het stadscentrummet een sterkere aantrekkings-kracht op het publiek.In 1998 is een programma vaneisen opgesteld waarin als be-langrijkste aandachtspunten wa-ren vastgelegd een grote toegan-kelijkheid en een heldere aan-sluiting bij de omgeving en hetineenvlechten van de musea en deandere instellingen die in de toe-komst een gezamenlijk gezichtaan het gebouw zullen geven. Eenandere stedenbouwkundige eisaanhetgebouwwasdathet,geziende omgeving waarin het wordtgebouwd,eenU-vormzoumoetenkrijgen: een gebouw met vleugels.M e e r v o u d i g e o p d r a c h tEind 1998 schreef de gemeenteApeldoorn, conform de EG-richt-lijnen, een meervoudige opdrachtuit. Zevenentwintig architectenreageerden hierop. Zes werdenaandehandvanobjectievecriteriageselecteerd, twee hiervan vie-len door tijdsgebrek af. De vierovergebleven architecten kregentwee maanden de tijd om eenschetsontwerpintedienen.Op16april 1999 maakte de voorzittervan de commissie de winnaar be-kend: architectuurstudio HermanHertzberger.Uit het jury rapport: `Het plan vanTwee bijzondere musea in aanbouwAPart in Apeldoorn enHet NederlandsWatermuseum in Arnhemir. R. Nijsse, ing. C.H.M. Winkels, ir G.A. Lebbink, ABT Velp/DelftIn respectievelijk november 2001 en januari 2002 is de bouw gestart van hetculturele museum APart in Apeldoorn en het thematische Watermuseum inArnhem.APart, een ontwerp van Architectuurstudio Herman Hertzberger uitAmsterdam, komt te liggen in het centrum van Apeldoorn en heeft een viertalhoofdgebruikers: het museum Van Reekum voor moderne kunst, hetHistorisch Museum, het Gemeentearchief en de Bibliotheek als uitbreiding vande direct naast de nieuwbouw gelegen bestaande Bibliotheek.Het Nederlands Watermuseum, ontworpen door Van Hillo Verschaeren archi-tekten uit 's-Hertogenbosch, komt aan de rand van het direct naast het cen-trum van Arnhem gelegen Sonsbeekpark te liggen en zal het element watercentraal stellen in alle exposities en activiteiten.Beide musea tonen het gebruik van beton als bouw- en architectuurmateriaalin de ruimste zin van het woord.1 | Ontwerpmaquette APart,ApeldoornC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 2 51Hertzberger geeft alle gestelderelaties en voorzieningen weer.Het is publieksvriendelijk en laag-drempelig. De algemene centralevoorzieningen zijn goed gesitu-eerd. Er is een grote vrijheid omexposities in te richten. De twee-deling van de studiezaal is welis-waar in strijd met het programmavaneisen,maarhetgeeftdemoge-lijkheid tot een stiltegebied en eeninformatief gebied. De voorge-stelde invulling van het binnen-plein geeft een onverwacht rijketoevoegingaandeoorspronkelijkestedenbouwkundige opzet. Hetintroduceren van een `landschap-pelijk' plein is een verrassendgebaar naar de stad Apeldoorn'.De jury sloot af met de wens dathet nieuwe gebouw straks evenberoemd mag worden als datandere gebouw van Hertzbergerin Apeldoorn: Centraal Beheer,datinmiddelseenplaatsheeftver-worven in de top 1000 van debelangrijkste gebouwen van dewereld.In grote lijnen ziet het winnendeontwerp er als volgt uit (fig. 1).Aangezien de archieven in eendichte doos, zonder daglicht en120 minuten brandwerend moes-ten worden opgeborgen, is eenbetonnen doos met wanden, vloe-ren en daken van 300 mm diktehet voor de hand liggende bouw-kundige antwoord. Op de beganegrond moest de eis van transpa-rantie en toegankelijkheid geres-pecteerd worden. De architectbeslootdaaromdearchief-'dozen'op kolommen te zetten en de restvan de functies eronder aan tehangen. De balkwerking van dewanden van het archief maakt hetvrij gemakkelijk grote overspan-ningen te realiseren. Op zich eenheldere gedachte, waarbij nooitvergeten mag worden dat de uit-voeringskosten hoger zullen zijndoordat de stempels langer moe-ten blijven staan. Immers pas na-dat de dozen zijn uitgehard kun-nenzijdevloereneronderdragen.De grote expositiezaal werd zon-der tussenkolommen op het bin-nenterrein geprojecteerd (fig. 2),op het gekromde dak werd eenbeloopbaar dak aangebracht, alsuitbreiding van het binnenplein.C o n s t r u c t i e v a r i a n t e nDe eerste studies van ABT richtenzich op de combinatie betondo-zen in de lucht en een eronderhangend gebouw. Tezamen metde architect werden een viertalmogelijke varianten geselecteerd(fig. 3):? variant A, doorgaande beton-kolommen ? 450 mm, h.o.h.13,5 m, waartussen drie stalenhangstaven, massief ? 55 mm,brandwerend geschilderd;? variant B, doorgaande kolom-men ? 450 mm, h.o.h. 13,5 m,waartussen drie stalenhangstaven, massief ? 40 mm,voor de bovenste verdieping;de eerste verdieping onder-steund door tussenkolommenh.o.h. 6,75 m;? variant C, als A, echter metscheefgeplaatste hangstavenvoor de bovenste verdiepingom een meer dynamisch aan-zicht aan het gebouw te geven;? variant D, een variant op Cmet een brandwerend bekleedstalen vakwerk als alternatiefvoor de betonwand van dearchiefdoos.spant 51 2 367504 5 76 86750 6750spant 4spant 3spant 2spant 1139 10 11 12 15CA14B675067506750DEFHGJbestaandebibliotheekKL2 | Plattegrond eerste entweede verdieping endoorsnede over expositie-zaal1 2 3 64 567507 86750 6750139 10 11 12 15A14B675067506750CDEFHGJbibliotheekbestaandeKLC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 252Deze vier varianten werden opkostentechnische, functionele enarchitectonische eisen gewogen.Variant A kwam als beste uit debus, waarbij vooral de `leegheid'op de onderste laag, de publiek-toegankelijke begane grond, eenbelangrijke overweging was. In-middels bleek een stramienmaatvan 16,5 m een betere construc-tieve keuze te zijn.De architectonische wens allebetonvloeren vlak uit te voeren ende onderzijde in het zicht te latenleidde tot de integratie van stalendeuvelstrips in de vloer boven dekolommen om een kolomplaat tevermijden. Een ingewikkeld be-stek met een zware eis aan de des-kundigheid van de uitvoering wasnodig om de visuele kwaliteit vanhet zichtbeton te garanderen.D e f i n i t i e f o n t w e r pIn principe is de uiteindelijkeopzetvanhetgebouwalsvolgt.Opcirca 12 m boven de begane grondzweeft een betonnen doos metwanden van 300 mm, gesteunddoorkolommen?500mm,h.o.h.16,75mindegevelzonesenh.o.h.6,75 m in de middenzone. Aandeze betonnen doos hangen detwee onderliggende vloeren aanstalen hangstaven ? 55 mm,h.o.h. 3,50 m, brandwerend ge-schilderd. Op de begane grond isde grote expositiezaal gedacht,transparantmetkolommenh.o.h.16,75 m.Buiten het in plattegrond U-vormige gebouw met de archief-dozen als bovenste verdiepingwordt het dak van de expositie-ruimte gevormd door een sys-teem van stalen spanten waarineenrechthoekigeruimtealsterrasis opgenomen. Het terras is be-reikbaar via een loopbrug door despanten (fig. 2).De primaire betonconstructie zalbekleed worden met een com-pleet glazen huid, waarbij ook de4 | Binnenplaats met beloop-baar dak expositiezaal.Links de aansluiting metde Bibliotheekvariant Dvariant Bhangstang massief ?55mm + buis ?100mm13,5mvariant Cbeton kolom ?450mm13,5mbetonwand d=300mmhangstang massief ?55mm + buis ?100mm13,5mvariant Abeton kolom ?450mm13,5mbetonwand d=300mmhangstang massief ?55mm + buis ?100mmbeton kolom ?450mmindien stalen vakwerk + brandwerende voorz.dan extra kosten .150 euro/m213,5m 13,5mbetonwand d=300mmbeton kolom ?450mmbetonwand d=300mmhangstang massief ?40mm13,5m 13,5m3 | ConstructievariantenA t.m. DC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 2 53windstijlen uit glas vervaardigdzullen worden. Door met de glas-kleur en de detaillering van devoegdichting te vari?ren bereiktde architect een levendigheid inhet vlak en een eigen uitstralingvoor de diverse instellingen in hetgebouw (fig. 4). De monoliete be-tonnen doos voor de archievenhoog in de lucht wordt bekleedmetprefabbetonnenplaten,waar-in een patroon van kleine indruk-kingen voor een subtiel architec-tonisch accent zorgt.ProjectgegevensAPart, kunst-en cultuurkwartierBeekpark te Apeldoornopdrachtgever:Gemeente Apeldoorn, Dienst samen-levingarchitect:Architectuurstudio HermanHertzberger, Amsterdamconstructeur:ABT, Velp/Delftinstallatieadviseur:Huisman en van Muijen, Eindhoven/'s-Hertogenboschbouwfysisch adviseur:DGMR, Arnhemaannemer:BAM NBM, ArnhemHet NederlandsWatermuseum in ArnhemDe Verenigde Naties heeft de 21eeeuw uitgeroepen tot de eeuw vanhet waterprobleem. Waterover-last, watersnoodrampen, waterte-kort,waterzuivering,waterbeheer-sing... Water is een mondiaalprobleem. Kennis en ervaringover de waterproblematiek zijndan ook van onschatbare waarde.Nederland heeft in dit opzicht eenlange en rijke traditie. Op dat fun-damentwilhetNederlandsWater-museum een plek cre?ren waarmen kennis kan nemen vanons watermanagement. Met eenkennis- en documentatiecentrumwaar onderwijs en waterprofes-sionals informatie vinden overalle zoetwaterthema's en waarhistorisch materiaal wordt be-heerd. Een plaats waar ook ruimteis voor de discussie over mondi-aal waterbeheer en waar jong enoud, via interactieve multimedia-shows en mechanische bouwselskunnenspelenmetwaterenlerenover water.Het initiatief voor het museum isgenomen door het WaterschapRijn en IJssel, waarbij het Water-schap Gelderland en de NUONzich hebben aangesloten. De dek-king van de bouwkosten komt uiteengezamenlijkeinspanningvande overheden ( EG, rijk, provincieen gemeente), waterschappen enwaterbedrijven, fondsen, bankenen sponsors.B o u w l o c a t i eAlsbouwplaatsiseenvandemeestschitterende locaties van Neder-land gekozen: aan de rand vanhet monumentale Sonsbeekparkin Arnhem. Vanuit de historischwaardevolle Begijnemolen, gele-5 | Ondergrondse uitbrei-ding BegijnemolenWatermuseum6 | Plattegrond kelder;omtrek Begijnemolengestippeld aangegevenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 254gen aan de Sonsbeek, komt eennieuw, grotendeels ondergrondsgebouw met een totale oppervlakvan 2500 m2(fig. 5). Daarin bevin-den zich grote expositiezalen metpermanente en wisselende ten-toonstellingen en een conferentie-annex filmzaal (fig. 6). In de te ver-bouwen Begijnemolen komeneveneensexpositiezalen,eenhoog-waardig kennis- en documentatie-centrum en een Grand Caf?. Maarer is ook een waterspeelplaats voorde kinderen en er zijn spectacu-laire waterwerken en watersculp-turen. Uit onderzoek blijkt dat er75 000 bezoekers per jaar te ver-wachten zijn.De eis voor een ondergronds ge-bouw komt voort uit de locatieSonsbeek, een park met een mo-numentale status. Ondergrondsbouwen is een oplossing in eendergelijkegevoeligeomgeving;nade bouw zie je er bovengrondsimmers niet veel meer van. Dearchitect Cor van Hillo verwoordthet als volgt:`Aankomend vanaf de weg zie jeeen oud gebouw, de Begijnemo-len, waarvan de eerste aanlegteruggaat naar de 14de eeuw.Daarin bevindt zich slechts eendeel van het Watermuseum, hetondergrondse deel is bijna driekeer zo groot. Om dat aan debezoeker duidelijk te maken,laten we op het voorterrein al eenaantal objecten zien. Wanneer debezoekers naar het pand toelo-pen, komen ze voorbij een glazendeksel. Ze kijken dan direct inde tentoonstellingsruimte. Vervol-gens komen ze langs de waterpa-tio, die ook onderdeel uitmaaktvan het ondergrondse gedeelte.Omgekeerd zorgen deze tweearchitectonische ingrepen ookvoor daglicht in het ondergrondsemuseum. In de Begijnemolenkun je via een trap of lift afdalennaar het Watermuseum. Vervol-gens lopen de bezoekers via eenhellend vlak, langzaam en gelei-delijk verder naar beneden totruim7mondermaaiveld.Aanheteinde van het vlak heeft een video-presentatie plaats en daar bevindtzich ook de conferentie- annexfilmzaal. Via een hoger gelegenloopbrug worden de bezoekersweer naar de entree terug geleid.'B o u w p u tDe keuze voor ondergrondsbouwen houdt echter ook be-paalde consequenties in. De be-langrijkste consequentie is datondergronds bouwen een enor-me bouwput vereist, die ook hogekosten met zich meebrengt. Juistop deze locatie lag alles nog com-2x ?273x6.3dilatatie-profielCBA5843DEliftFG12x ?273x6.361005002 3 4tentoonstellingsniveaus:?5,60 en ?5,20 realiseren mbv. vulbetonop constructieve laag (400 mm resp. 800 mm)Xdilatatie-profiel5 6 7CBEGDF7 | Keldervloer (foto boven)8 | Kelderdekprefab beton B55staalkwaliteit S355 J2 G3 buizenbeton B35A400400st.kolomX400 peilAFED5843ACBprefab betonbalk86vide500765~~ ~500H4patio~~~ ~321Gst.kolomP=770-FGCDEBC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2002 2 55plexer omdat de ondergrond on-Nederlands ingewikkeld van op-bouw is. Bij het grondonderzoekbleek dat op een bepaalde locatiede grondwaterstand 6 m ondermaaiveld lag en een aantal metersverder 1 m onder maaiveld! Deverklaring hiervoor werd dooraanvullende boringen en sonde-ringen langzamerhand duidelijk.In de IJstijd, verantwoordelijkvoor de heuvels van de stuwwalwaarop het Sonsbeekpark ligt, isook een aantal kleilagen golvendopgevouwen en wel zodanig dater in de grond een verticale klei-muur dwars door de bouwlocatieloopt. Boven de kleimuur kan hetgrondwater niet weg, zodat degrondwaterstand daar een hogerewaarde aanneemt. Het onder-grondse gedeelte kon nog ietsworden opgeschoven, maar dekoppeling met de Begijnemolenwas essentieel, waardoor er tochgebouwd moest worden in hetgebied van de hoge waterstand.De bouwput wordt met stalendamwanden als een gesloten kuipuitgevoerd. Helaas bleek de klei-laag dermate verstoord te zijn datde bouwput niet leeg gemalenkon worden zonder in de directeomgeving de grondwaterstandernstig te verlagen en zodoendede begroeiing van het Sonsbeek-park te schaden. Gekozen is daar-omvooreenoplossingmetonder-waterbeton. De benodigde 1 mdikke betonlaag moet, om de circa6 m waterdruk te kunnen weer-staan, met trekankers in een pa-troon van 3 x 3 m2worden veran-kerd. Na het verharden van hetonderwaterbeton kan de put wor-den leeggepompt en kan de bouwvan het echte Nederlands Water-museum beginnen.R u w b o u w m u s e u mIn grote lijnen bestaat het mu-seum uit een betonnen bak metvloer, wanden en dek, uitgevoerdin gewapend beton. De vloer is500 mm dik (fig. 7), de wandenzijn 400 mm dik en het dekbestaat uit een 400 mm dikkebreedplaatvloer op prefab balken,ondersteund door een rij kolom-men (fig. 8). Zodoende overspanthet dek maximaal circa 7 m, zodatde meter grond die op het dekwordt gestort om het museum teverbergen en voor begroeiing,goed kan worden gedragen. Aar-digomtevermeldenisnogdathetlogisch is dat de kolommen doorhet steeds dieper worden van hetmuseum ook steeds langer wor-den. Daarom heeft de architectvoor een Y-vormige kolom geko-zen, zodat eerst alleen een Y-ko-lom te zien is met slechts eenklein pootje en, steeds verder naarbeneden gaande, de kolom staps-gewijs aangroeit naar een langeY-kolom(fig.9).Eenanderearchi-tectonische ingreep is de water-patio. Geheimzinnig glanzend ligtop 6 m onder de grond een water-vijver, belicht door het weinigedaglicht dat door een opening vanboven naar beneden schijnt.Al het beton van de wanden blijftin het zicht, zodat het vele betonherkenbaar blijft. De hoogte vande betonwanden, tot 6 m hoog,stelt bijzondere eisen aan hetbekistingswerk en aan de des-kundigheid van de stortploeg. Inmei 2003 moet het NederlandsWatermuseum zijn poorten ope-nen. Vanaf de straat zal er weinigvan het museum te zien zijn,maar ondergronds des te meer! ProjectgegevensHet Nederlands Watermuseum,Zijpendaalseweg 26, park Sonsbeek teArnhemopdrachtgever:Stichting Nederlands Watermuseum,Arnhemarchitect:Van Hillo Verschaeren architekten,'s-Hertogenboschconstructeur:ABT, Velp / Delftinstallatieadviseur:Valstar Simonis, Apeldoornaannemer:BAM NBM, Arnhembouwput:Midden Betuwe Aannemingsmij.,Opheusdenvoetplaat d=20mmvoetplaat d=20mmbetongevuld B45wapening 4?16 per kolom6100-bgls.107ingestorte staalplaatkopplaat ovaalca. 300x320mm d=20gain~ ~1600-800-800400400400-vastgelast aan kolommenstrip 50x250 dik 20mm2x ?273x6.34 ankers M20 4.6afwerklaag351818oplegblokneopreen900maaiveld9 | Detail Y-kolom