? waterbouw ? uitvoeringstechniek?H.Jasinski, Reintaucher GmbH, DuisburgC.Barten, duikbedrijf Vriens, Bergen op ZoomC.Raijmakers, duikbedrijf Raijmakers, Haelen (L)De plaats waar ooit de Berlijnsemuur heeft gestaan zal een belangrijk handels- en kanto-rencentrum worden. In opdracht van het Daimler-Benz concern wordt momenteel op dePotsdamer Platz ??n van de grootste kantoorgebouwen gebouwd, met een ondergrondseparkeergarage. De bodem van de bouwkuip ~estaat uit poreuze mergelIagen, waardoorhet grondwater opwelt. Door een Nederlands-Duitse combinatie van duikbedrijven is opeen waterdiepte van ruim 17,5 m een waterdichte laag staalvezelbeton aangebracht,waarbij een nieuw stortsysteem werd ontwikkeld.22 000 M20NDERWATERBETONWATERDICHTE BODEM VOOR PARKEERGARAGE OP POTSDAMER PLATZ IN BERLIJNCEMENT1996/9Onder het Daimler-Benz servicecomplexvan 100 m hoog en 22 verdiepingen is eenparkeerkelder in zes lagen voorzien, meteen oppervlakte van 22 000 m2. De grond-waterspiegel in Berlijn-centrum ligt direct on-der het maaiveld. De vergunningverlenerstelde strenge voorwaarden aan de grond-waterbeheersing. Een grootschalige grond-waterverlaging zou met zekerheid tot scha-de aan de bestaande bebouwing leiden, inhet bijzonder aan de nabijgelegen dieren-tuin.Er werd een grondwaterbeheersplan opge-steld waarin zestig meetpunten waren voor-geschreven en evenveel 'negatiefbronnen',waarmee de grondwaterstand binnen eenspectrum van 1,5 mkon worden gehouden.In verband met de toegestane grondwater-verlaging is een gesloten bouwput gemaakt.De wanden bestaan uit diepwanden, waar-tussen wapening is aangebracht en beton isgestort. De wanden zijn verankerd metDywidag-Litzen spanankers, die terugneem-baar zijn in verband met een later aan te leg-gen buis voor de spoorbaan. De bodem vande bouwput is op een diepte van 17,5 m af-gedicht met een op stalen palen gefundeer-de onderwaterbetonvloer. Door gebruik vanstaalvezelbeton kon de dikte van de vloerworden gereduceerd van 1,5 m naar 1,3 m,hetgeen een besparing opleverde van circa4400 m3beton. Na verhardingvan het betonwordt he~ water afgepompt en kan de af-bouw van de parkeergarage beginnen.Het krappe tijdschema en de omvang vanhet werk vereisten naast ervaring met ditsoort werken, ook de inzet van gespeciali-seerdduikpersoneel. Door de hoofdaanne-mer is uit de tien aanbieders gekozen voorde Nederlands-Duitse combinatie die in deaanhefvan dit artikel is genoemd, met nameop basis van het ingediende kwaliteitsplanwaarin de uitvoeringsmethode, de kwali-teitsborging en veiligheid waren beschre-ven.Voorafgaande werkzaamhedenVoorafgaande aan het aanbrengen van hetonderwaterbeton zijn door de duikcombina-tie devolgendewerkzaamheden uitgevoerd:? het onderverdelen van de bouwput in ne-gentien stortvelden met elk een oppervlakvan circa 1200 m2? Hierbij zijn onder waterdoor duikers 3 m lange damwandplankenover een lengte van circa 1,5 m in de bo-dem getrild. Ook werden injectieslangenaangebracht om na het storten van devloer de eventuele ruimte tussen de dam-wand en de vloer te kunnen injecteren;? het schoonmaken van de wanden terplaatse van het aanhechtingsvlak met dete storten betonvloer. De wanden werdendoor duikers schoongemaakt met een ho-gedruk~waterspuitinstallatie met eenwerkdruk van 500 barvoor de scheidings-wanden en 1000 bar voor de wanden vande bouwput;? hetverwijderen van slib van de bouwputbo-dem door duikers met slibstofzuigers (to-jopompen voorzien van zuigslangen).Ontwikkeling stortsysteemHet storten van onderwaterbeton met deHop-dobberis in ons land al een aantaljareneen vertrouwd systeem [1].59? waterbouw ? uitvoeringstechniek?CD@ Het door Hochtief ontwikkelde stortponton60In 1993 is door een delegatie van de op-drachtgever en de hoofdaannemer eenwerkbezoek gebrachtaan de spoortunnel bijSchiphol. Daarbij is de methode van aan-brengen van onderwaterbeton door Duik-combinatie Nederland, bestaande uit deduikbedrijven Raymakers en Vriens, toege-licht. Naast de werkmethode met proces-controle op betonkwaliteit en uitvoering,werd het gebruik van onderwatermonitoringdqor de duikers, gezien als een belangrijkkwaliteitscontrolemiddel.In september 1995 zijn door de hoofdaan-nemer en de duikcombinatie proeven geno-men met het aanbrengen van staalvezelbe-ton onder water. Op basis van deze proevenwerd door Hochtief AG een nieuw systeemontwikkeld voor het aanbrengen van hetstaalvezelbeton. Het unieke van dit op hetwater drijvende systeem is, dat het vanuit??n punt over de hele bouwkuip met een op-pervlak van circa 22 000 m2kan bewegen.Het toegepaste stortsysteem bestaat uittwee aan elkaar gekoppelde pontons (flexi-floats) van 24 x 7 m2(foto's 1 en 2). De stort-pijp hangt tot de gewenste diepte en kan oprails op het dek van de pontons heen enweer bewegen, waartoe de twee aanvoerlei~dingen zijn uitgevoerd als een harmonischeconstructie. De positionering van het stort-ponton verlooptvia eenplaatsbepalingssys-teem met laseraparatuur. Het ponton wordtin positie gehouden met behulp van staalka-bels die buiten de bouwput zijn verankerd.De aanvoer van het beton had plaats metdrijvende leidingen met een totale lengtevan 200 m. De leidingdelen (lengte 40 m)zijn scharnierend aan elkaar verbonden, zo-dat vanaf ??n punt de gehele bouwkuip konworden bestreken. Voor het transport vanhet staalvezelbeton werden twee beton-pompen van het type Suring BP 8000 inge-zet. De stortsnelheid bedroeg circa 150 m3per uur.Het beton werd in een mobiele centrale in denabijheid van het werk vervaardigd en mettruckmixers aangevoerd. Met het stortsys-teem kon elke plaats van de bouwput wor-den bereikt. De pompinstallatie zorgde vooreen continue aanvoer van het beton. Doorde samenstelling en de stortmethode kon eronder water een zeer goede betonkwaliteitworden bereikt. Duikers lorgden voor decontrole en communicatie tijdens het stor-ten.CEMENT:J.996/9Toegepaste staalvezelbetonVoor de afdichting van de bodem van debouwput is totaal 28 600 m3 onderwaterbe-ton gebruikt. Bij het storten van onderwater"beton ontbreekt de mogelijkheid om ver-dichtingsapparatuur toe te passen, terwijlbovendien uitspoeling van cement en f?nedelen kan optreden. Voor hetstorten van be-ton onderwaterzal de betonspecie een aan-tal specifieke eigenschappen moeten bezit-ten, zoals goede vloeieigenschappen en vol-doende samenhang. Door de toevoegingvan silicafume is de samenhang van de be-tonspecie tijdens het storten gewaarborgd.Door het grote specifieke oppervlak, de ver-betering van de korrelopbouw in het micro-gebied en de puzzolane eigenschappen isde functie van silicafume drieledig. Met be-hulp van een superplastificeerder is devloeibaarheid verhoogd, waardoor de be-tonspecie onder water zelfverdichtend is.Een vertrager is toegevoegd met het oog opeventuele zetting van de ondergrond en mo-gelijke stagnaties in de aanvoer van de be-tonspecie.Door de toepassing van een vertrager komtde sterkteontwikkeling traag op gang: na??n week 25 N/mm2en na 28 dagen 35N/mm2?Laser projecteert uitsparingen in dewapeningWanssum Beton in Wanssum heeft met suc-ces ge?xperimenteerd met lasers bij het opmaat maken van de wapening voor breed-plaatvloeren. Opjaarbasis maakt het bedrijfzo'n 70 duizend stuks breedplaatwapeningin een seriegrootte van gemiddeld twee.Twintig procent van de tijd voor het op maatmaken van de wapening werd besteed aanhet uitmeten en tekenen, terwijl deze gege-vens al in het CAD-systeem zaten. Daaromzocht Wanssum Beton een methode om de-ze gegevens te vertalen naar apparatuur dieper plaat exact projecteert waar de uitspa-ringen voor bijvoorbeeld het trapgat moetenkomen. Een laserprojector bleek daarvoorde oplossing. De rode laserstralen geven naeen druk op de knop meteen tot op de milli-meter nauwkeurig aan waar geknipt moetworden. Voorheen kostte het uittekenen opbasis van een uitdraai van de tekenkameralgauw een kwartier.Deze innnovatie kwam tot stand in samen-werking met het InnovatieCentrum Zuid-Limburg.CEMENT1996/9Door toevoeging van staalvezels is de buig-treksterkte van het onderwaterbeton ver-groot. In verband met de verwerkbaarheid isde grootste korrelafmeting van het toeslag-materiaal beperkttot 16 mmo Ditis ongeveer1/3tot 1/2van detoegepaste lengte van destaalvezel.In combinatie met de gekozen uitvoerings-techniek is een homogene, waterdichte enduurzame bodemafsluiting gerealiseerd.Planning en veiligheidHet aanbrengen van de betonvloer hadplaats op een diepte van 17,5 m. Het krappetijdschema vereiste een goede planning envoldoende reserveapparatuur bij defecten.Voor elk stuk materieel was vervanging dooreen reserveapparaat direct mogelijk. Ookwas een werkplaats ingericht voor het ma-ken van hulpgereedschappen en het uitvoe-ren van onderhoud en reparatie. Er werd invierploegendienst volcontinu gewerkt. Bijhet project waren in totaal 75 duikers be-trokken, geleid door twee projectleiders endrie uitvoerders. Hierdoor kon hetvoorberei-den, storten en afwerken van de onderwa-terbetonvloer in korte tijd worden uitgevoerd(december '95 -juni '96).De duikwerkzaamheden zijn uitgevoerd con-Nadere inlichtingen:Wanssum Beton, Wanssumtel. (0478) 532041form de richtlijnen van het ?dvies Duikwet-geving 1991' van de Arboraad. Daarnaastwerden de regels voor kwaliteitsborging vande Nederlandse Algemene Duik Organisatie(NADO) afgeleid van NEN-ISO-9002 gehan-teerd.Ten slotteVoor de duikcombinatie was de uitvoeringvan dit werk een generale repetitie. Geziende bouwplannen in Berlijn kan het werk alsvoorbeeld dienen voor een aantal vervolg-projecten. Doorde uitvoeringvan grootscha-lige werken wordt niet alleen veel ervaringopgedaan, maar wordt het gebruik van on-derwaterbeton ook een economisch aan-trekkelijke variant.DOOr het specifieke karakter van het werk isdoor de hoofdaannemer een stortsysteemontwikkeld dat in combinatie met het Hop-dobbersysteem bij volgende werken zoukunnen leiden tot het ideale stortsysteemvoor onderwaterbeton.Literatuur1. K?hne, J.H., Storten van onderwaterbe-ton met de Hop-dobber. Cement 1983, nr.12.?Windows-applicatie Technosoft Construc-teurspakket en TechnobaseSinds kort is er een Windows-applicatie vanhet Technosoft Constructeurspakket ver"krijgbaar. Het pakket bestaat nog steeds uitvier compacte software-modules ter onder-steuning van het basisrekenwerk voor deconstructeur, maar nu met alle voordelenvan de grafische Windows-interface. Alleswat grafisch kan is nu ook grafisch weerge-geven. Naast de interface is het hele pakketgrondig doorgenomen en waar mogelijksneller, directer en completer gemaakt.O?k van het pakket Technobase is nu eenWindowsversie beschikbaar. Met dit pakketkunt u uw CAD-tekeningen en projecten ar-chiveren.Nadere inlichtingen:Technosoft, Lochemtel. (0573) 28 90 0061