IUTILITEITSBOUW IALGEMEENONTWERPOMBOUW KOELTORENAMERCENTRALEir.M. van de Gevel en ing.H.Roltlbouts, NV Elektriciteits-Produktiemaatschappij Zuid-Nederland EPZ, EindhovenJ.Maasland en M. van Halderen, Visser en Smit Bouw BV; PapendrechtIn 1979 werd bij de Amercentrale te Geertruidenberg een nieuweelektriciteitsproduktie-eenheid van 650 MW in gebruik genomen. Met het oog op debeperkte koelcapaciteit van de Amer werd deze eenheid uitgerust meteenkoeltoren. De keuze viel op een zogenaamde natte koeltoren, gebaseerd opnatuurlijke trek, met een capaciteit van nominaal 86 000 m 3koelwater per uur.Met de bouw van eenheid 9 deed zich de vraag voor op welke wijze dekoelcapaciteit kon worden verdubbeld. Besloten is tot ombouw van de installatie. Indit artikel komen de ombouwen de gekozen constructieve oplossingen aan de orde.Tabel 2Maximaal geluidsdrukniveau in dB(A) voor eenheden 8 + 9Over de bouw van eenheid 8 ende koeltoren werd verslag ge-daan in Cement 1979, nr. 7. Debouwvan eenheid 9is beschrevenin Ce-ment nr. 2 van ditjaar.In verband met de voorgenomen bouwvan eenheid 9werd in 1988 doorEPZ enHamon Sobelco onderzocht of de be-staande toren zou kunnen worden om-gebouwd voor een capaciteitvan nomi-naal2 x 86000 m3koelwater per uur,met gebruikmaking van de bij recentgebouwde koeltorens toegepaste kunst~stof materialen. Uitgangspunt hierbijwas dat de eenheden8 en 9zowel afzon-derlijk als gelijktijdig gebruik zoudenkunnen maken van de koeltoren.Tabel 1Thermo-hydraulische eiseneenheidkoelwaterhoeveelheidkoelkapaciteit LJTkoudwatertemperatuurlocatie10 m vanafbassinrand op 5 m hoogtebordessen boven koelwaterpakkettenuitlaat koeltoren (gemiddeld over het vlak)823,97,625,59 8+923,9 47,87,4 7,525,4 33,1dB(A)808474Gezien de goede resultatenvan de voor-studie werd op een basisontwerp aanmogelijke leveranciers een aanbiedinggevraagd. De opdracht voor ombouwwerd, via de vertegenwoordiging vanHamon in Nederland, als een turnkeylevering verleend aan de oorspronkelij-ke bouwers van de koeltoren, Hamond'Hondt, Delft en Visser en SmitBouw,Papendrecht.In het navolgende wordt een beschrij-ving gegeven van deze unieke ombouwen de gekozen constructieve oplossin-gen.Uitgangspunten van het ontwerpVoor het thermo-hydraulische ontwerpvan de koeltoren werden de in tabel 1opgenomen eisen geformuleerd. Dezewaarden zijn van toepassing bij de vol-gende omgevingscondities:- droge boltemperatuur: 18,2 ?C;- relatieve vochtigheid: 80%.Cement 1993 nr. 3Teneinde de geluidsemissie naar de om-geving te beperkenwerden, op basis vande geluidzonering rondom de centrale,de in tabel 2opgenomeneisen geformu-leerd.Deze geluidseisen vormden te zamenmet de thermische garanties, de garan-ties op druppelverlies door verdampingen de garanties op de opvoerhoogte(maximale hydraulische weerstand) on-derdeelVan de doormetingen teverifi?-ren prestatie-eisen.Verwacht werd dat zonder uitbreidingvan het geluidsscherm bij de koeltorenen zonder toepassingvan geluidweren-de voorzieningen in het koelwaterbas-sinaan de eisenzoukunnenwordenvol-daan.Werking van de koeltorenBij de koeltorenwordthet tekoelenwa-ter met behulp van pompenvia kanalenen stijgschachten tot een niveau van cir-ca 17,8 m + NAP opgepompt, waarnahetwater via verdeelbuizen met sproei-ers over de koelpakketten wordt ver-spreid en vervolgens wordt gekoeld metlangsstrijkende lucht. De afkoelingkomt hierbij hoofdzakelijk tot standdoor verzadiging van de koellucht metwater, waarbij verdampingswarmtewordt onttrokken uit het water.De lucht treedt toe aan de onderzijdevan de koeltoren en wordt verwarmddoor het koelwater, waardoor als gevolgvan temperatuurverschillen (dicht-heidsverschillen) een natuurlijke trekontstaat.Een deelvanhetkoelwaterver-dampt en wordt met de opgewarmdeluchtvia.de schachtvan de koeltoren af-gevoerd. Teneinde het verlies aan koel-water en het vochtgehalte in de afge-voerde luchtte beperken, bevinden zichboven de koelwaterpakketten en ver-deelbuizen druppelvangers.55IUTILITEITSBOUW IALGEMEENONTWERP66054135.000+toevoerwarm watereenheid 8baSSin voor deo vanvan gekoeld waterdru elvan ersverdeelkanalentoevoerkanalenDOORSNEDE ADOORSNEDE Bkoel akkeltenbass?nwandkoel akketten.QilssinwandAbassin. voor deo vanvan gekoeld waterOorspronkelijke doorsneden A en BKoeltoren A.m.er?entrale Geertruidenberg21Het afgekoelde water wordt in een bas-sin, de koeltorenvijver, waarvan devloerop 2,75 m + NAP ligt, opgevangen envia een koelwaterretourkanaal naar dekoelwaterpompen teruggevoerd. Dezepompen transporterenhetkoelwaterbijeenheid 9 rechtstreeks via de condensornaar de koeltoren.Bij eenheid 8 zijn afzonderlijke koelto-renpompen aanwezig.Teneinde te voorkomen dat de indik-king van het koelwater in het geslotenkoelwatercircuit te groot wordt, wordtwater uit de koeltorenvijver gespuid.Hetspuiwateren hetverdampingswaterworden met de koelwaterpompen van-uit de rivier aangevuld met vers water.Bij een koeltorendebiet van 23,9 m3Isbedraagt de hoeveelheidsuppletiewatercirca 1,5 mYs:voorverdampingO,5 m 3/sen voor spui 1 m3Is.Opbouw van de oorspronkelijkeconstructieDe opbouw van de oorspronkelijkeconstructie is schematisch weergegevenin de figuren 1, 2 en 3 en bestaat uit:- de hyperbolische betonnen schachtmet een hoogte van circa 130 m en eendiameter aan de voet van circa 110 m.De schacht wordt ondersteund door3druppelvan ersOorspronkelijk binnenwerk koeltorenverdeelbuizen56 Cement 1993 nr. 3DOORSNEDE AOpbouw van de gewijzigdeconstructieDe gewijzigde constructie is schema-tisch weergegeven in de figuren 4 en 5en bestaat uit:- twee elkaar loodrecht kruisende toe-voerkanalen met driebestaande enzesnieuwe stijgschachten. Het midden-deel van het bestaande toevoerkanaalvan eenheid 8 met de middelste stijg-schachten fundering diende ter plaat-se van de kruising te worden gesloopten opnieuw te worden opgebouwd;.- drie nieuwe koelwaterverdeelkana-len, bestaande uit twee afzonderlijkekanalen boven elkaar voor respectie-velijk de eenheden 8 en 9. Hiertoewerden de bestaande verdeelkanalenvan eenheid 8 gesloopt en de bestaan-de stijgschachten verhoogd;88 ?n V-vorm geplaatste kolommen,d?e v?a de voorgespannen funde-r?ngsr?ngbalk worden gedragen door44 boorpalen, 0 1450 mm, lang c?rca40 1l1. De d?kte van de betonschachtvar?eert tussen 160 en 400 mm;- het rondekoelwaterbass?n (koelto-renvijver) met een d?ameter Van c?rca115 111 en een wandhoogte van 2,45 m.De 200 mm d?kke bass?nvloer wordtondersteund door c?rca 3000 naaldpa-len, puntd?ameter c?rca 160 mm, langcirca 6 m;- het koelwatertoevoerkanaal met driestijgschachten,ondersteunddoor fun-datieblokken onder de bassinvloer,gefundeerd op betonschroefpalen,o 450mm, lang circa 6 m;- dr?e koelwaterverdeelkanalen, waar-van de bovenkant zich bev?ndt op c?r-ca 12,6 m boven de bassinvloer;- eterniet koelwaterverdeelbuizen metsproeiers;- eterniet koelpakketten, bestaande uitin vier lagen gestapelde platen op eenonderlingeafstandvan 25mm. Deon-derkant van deze platen bev?ndt zichop circa 8,7 mboven de bassinvloer;- eterniet druppelvangers, gelegen bo-ven de koelwaterverdeelbuizen;- de ondersteuningsconstructie vanverdeelkanalen, verdeelbuizen, koel-pakketten en druppelvangers, be-staande uit drie lagen prefab beton-balken op prefab betonkolommen, ineen stramien van 6 bij 3 1l1. Deze con-structie wordt eveneens gedragendoor betonschroefpalen.De balken op 9,26 en 10,5 m boven debassinvloer dragen de koelpakkettenen zijn op betonconsoles aan de ko-lommen gelegd (fig. 3J. De balken op12,6 m bovende bassinvloerdragen dedruppelvangers en verdeelbuizen enzijn door wapening momentvast aande kolommen verbonden.verdeeJkanaaleenheid 9verdeelkanaleneenheid 9verdeelkanaaJeenheid 8toevoerkanaaleenheid 9druppelvangerswarm watereenheid 8toevoertoevoer warm watereenheid 8toevoerkanaaleen Sldtoevoerkanaaleenheid 9DOORSNEDE Bverdeel kanalenkoelpakkettentoevoerwarm watereenheid 9koel akkettenbassinwandkoel akkettenbassin voor de 0 vanvan gekoeld waterbassin voorde 0 vanvan gekoeld waterbassihwandstjjgschachteenheid 8Gewijzigd binnenwerk koeltorenverdeelbuizen4 Gewijzigde doorsneden A en B5Cement 1993 nr. 3 57I_UT__lL_lTE_._?I_T_SB_O_UW -----IALGEMEENONTWERP6 Sloop ondersteuningsconstructie7 Kruising hoofdtoevoerkanalen eenheden 8 en 9- nieuwe kunststof koelwaterver-deelbuizen met sproeiers. Alle be-staande eterniet buizen werden ver-wijderd;- nieuwe kunststof koelpakketten endruppelvangers. De bestaande voor-zieningen werden volledig verwij-derd;~ de ondersteuningsconstructie vanverdeelkanalen, verdeelbuizen, koel-pakketten en druppelvangers. De be-staande constructie werd ter plaatsevan de drie nieuwe koelwaterver-deelkanalen, inclusiefde naastgelegentravee?n, volledi~~ gesloopt en op-nieuw opgericht (foto 6).De middelste laag betonbalken dien-de over het hele oppervlak te wordenverwijderd. De koelpakkettenwordenin de gewijzigde situatie ondersteunddoorazob?balken,opgelegdopdeon-derste laag prefab betonbalken en opeen betonrand aan de verdeelkanalen.Het aantal portalen voor ondersteu-ning van de nieuwe verdeelkanalendiende te worden verdubbeld. Terplaatse van de nieuwe steunpuntenwerden betonschroefpalen aange-bracht, waarna een betonfundatie opde bassinvloer werd gestort.De betonschacht werd niet gewijzigd.Aan de onderrand van de schacht werduitsluitend een zogenaamd anti-vries58scherm aangebracht, bestaande uit eengrofmazig stalen rooster, teneinde bijvorst een kleinere luchttoevoeropeningte kunnen realiseren en daarmee storin-gen tengevolge van bevriezen van koel-water in de pakketten te voorkomen.Het koelwaterbassin werd niet wezen-lijk gewijzigd. In verband met de ver-wachte grotere waterhoogte werden deoverstortenverhoogd en de vormgevingvan overstorten en enige kolomfunda-ties aangepast.Beschrijving van de constructieHoifdtoevoerkanaal eenheid 9Ditkanaal heeft een lengte van circa 100m en kruist het toevoerkanaal van een-heid8 (foto 7).Vanafde aansluiting methet buiten de koeltoren gelegen perska-naal heeft dit kanaal over circa 25 m in-wendige afmetingen van 3,6 x 3,6 m2?Via een verloopstuk wordt de hoo~tevervolgens gereduceerd naar 1,8 m (foto8). Dewanddikte van het hoofdtoevoer-kanaal varieert tussen 420 mm en 520mmoZijtoevoerkanalen eenheid 9Aan beide zijdenvan het hoofdtoevoer-kanaal is aan het begin en einde een zij-toevoerkanaal aanwezig met een lengtevan circa 25 m. Ter beperking van dehydraulische weerstanden zijn deze ka-nalen via vloeiend verlopende boch-ten op het hoofdtoevoerkanaal aange-sloten.Deinwendige afmetingenvan de zijtoe-voerkanalen bedragen 1,6 x 1,6 m2, dewanddikte is 250 mmoStijgschachten eenheden 8 en 9Inhethartvan de koeltorenbevindtzichboven het kruispunt van toevoerkana-len de centrale stijgschacht van eenheid8 tot een hoogte van 18,8 m + NAP. Deinwendige afmetingen van deze schachtzijn 3 x 2,2 m2? De wanddikte varieerttussen 200 mm en 400 mmoAan begin en einde van het hoofdtoe-voerkanaal van eenheid 9 en aan de ein~den van de zijtoevoerkanalen bevindenzich stijgschachten met inwendige af~metingen 1,6 x 1,6 m2, wanddikte 200mmo Deze stijgschachtenzijn door mid-del van vloeiend verlopende bochten opde toevoerkanalen aangesloten.Verdeelkanalen eenheden 8 en 9Het middelste verdeelkanaal bestaat uittwee gedeeltesvan elk circa 50 mlengtedie zijn aangesloten op de centrale stijg-schacht van eenheid 8 en twee stijg-schachten van eenheid 9. Over de helftvan de totale lengte is het kanaal doormiddel van een tussenvloer verdeeld intwee afzonderlijke kanalen,waarvanhetbovenste voor eenheid 8 is enhetonder-Cement 1993 nr. 3Prefab betonportaal vanondersteuningsconstructie10Ontwe:rpaspectenHet ontwerp van de constructies werdenerzijds bepaald door de thermo-hy-draulische eisen, anderzijds door dekeuze van de uitvoeringsmethodiek.Het thermo-hydraulische ontwerpwerd uitgevoerd door Hamon. Op basisvande door Hamon opgesteldeprincipetekeningen en belastingsgegevens wer-dendoorVisser enSmitBouwdebeton-constructies ontworpen en berekend.Tij~schernaDoor EPZ werd tllet Rijkswaterstaatovereengekomen dat de koeltoren in deperiode tussen 1november 1990 en 1fe-bruari 1992 buiten bedrijf zou mogenworden gesteld. In.deze periode diendede totale ombouw, inclusief sloopwer-ken, te worden gerealiseerd.Desloopwerkzaamhedenvan de asbest-houdende materialen (eterniet) haddenonder stringente veiligheidsmaatrege-len plaats in november en decetllber1990.stuks prefab betonbalken aangebrachtmetafmetingen 200 x 350 mm2en 300 x650 mm2?OndersteuningsconstructieVoor de ondersteuning van de verdeel-kanalen, koelpakketten, verdeelbuizenen druppelvangers zijn in totaal 84 stuksprefab betonportalen aanwezig, be-staande uit twee kolommen met afme-tingen 350 x 250 mm2en 400 x 250tllm2, en 1 of 2 tussenregels met afme-tingen400x 250 mm2en 500x 250 mm2(foto JO).Voor de aansluiting tussen de bestaande I-- ~_~---~__--"---Iondersteuningskolomtllen en de nieu-we verdeelkanalen zijn in totaal 205In de verdeelkanalen zijn in totaal 900kunststofmoffen aanwezig ten behoevevan de aansluiting van de koelwaterver-deelbuizen.9 Verdeelkanaalrnet prefab lasportaalste voor eenheid 9 (fig. 5). Over hetreste-rende gedeelteis hetbovenste kanaal tenbehoeve van winterbedrijf opnieuwverdeeld in twee afzonderlijke kanalen(foto 9). De inwendige afmetingen vanhet totaleverdeelkanaal zijn 1,6x4,4m2,de wanddikte bedraagt 200 mmoDe twee buitenste verdeelkanalen be-staan uit twee gedeeltes van circa 43 mlengte, die zijn aangesloten op de stijg-schachten. De kanalen zijn door middelvan een tussenvloer verdeeld in twee af-zonderlijke kanalen, waarvan het bo-venste voor eenheid 8 en het onderstevoor eenheid 9. De inwendige afmetin-gen van het totale verdeelkanaal zijn 1,6x 3,6 m2, de wanddikte bedraagt 200mmoDe sloopwerkzaamheden aan de beton-constructies hadden plaats tussen halfjanuari en april 1991. Vobr de bouw vanI---------~~~~~-----------~~~-~--__lde betonconstructies was de periodeapril tot eind december 1991 gereser-I--------~~---------~~~~~--------__lveerd.Parallel hieraan werd vanaf sep-tember 1991 aangevangen met de mon-tage van kunststof koelpakketten, ver-deelbuizen en druppelvangers.Cement 1993 nr. 3 59IUTILITEITSBOUW IALGEMEENONTWERPHierbij werd onder meer uitgegaanvan:~ verticale belasting van druppelvan-gers, verdeelbuizen, koelpakketten enazob? balkenframes: 15 kN/m2;- inwendigewaterdrukintoevoerkana-len, verdeelkanalen en stijgschachtenvolgend uit een maximale stijghoogtegelijk aan bovenzijde stijgschachten:18,8m+NAP;- temperatuurverschil over de wand-dikte: .20 0c.UitvoeringsaspectenDe keuze van de uitvoeringsmethodiekwerd met name bepaald door:- een maximale bouwtijd van 35 werk-weken;- een beperkte bereikbaarheid van de terealiseren onderdelendoor de aanwe~zigheid van bestaande constructies.Door de bouwaannemer werd in over-leg met EPZen de SloopcombinatieAmsterdam een draaiboek opgesteldteneinde een gecontroleerde en selec-tieve sloop van de betonconstructiesmogelijk te maken. Voorafgaande aande sloop van de betonconstructies wer-den wartelstaven als vervangende stabi-liteitsvoorzieningen in de resterendeondersteuningsconstructie aange-bracht.Een deel van de sloopwerkzaamhedenhad vanaf de bovenzijde van de onder-steuningsconstructie plaats.Van de toegestane bouwtijd van 35werkweken werden drie weken in be-slag genomen voor het aanbrengen enverwijderen van hijsmaterieel. Het be-tonwerk werd derhalve uitgevoerd in32 weken, waarbij elke fase met een be-tonstort op vrijdag werd afgerond.Voor de bekistingen van de in het werkte storten kanalen werd gebruik ge-maakt van voor het project samenge-stelde elementen van systeembekisting.De werkzaamheden op de bouwplaatswerden zoveel mogelijk uitgevoerddoor vanuit het midden naar buiten tewerken. Vanwege de beperkte ruimte enhetvele hijswerkwerd gekozenvoorbo-venloopkranen die zich boven elk ver~deelkanaal bevonden. Op de bestaandeondersteuningsconstructie werdenhiertoe in de langsrichting van de kana-len rails gemonteerd met een spoor~breedte van 8,5 m voor de zijkanalen en17 m voor het middenkanaal.Voor hetbetonstorten is zoveel mogelijkgebruik gemaakt van mobiele beton-pompen. Delaatstefasenwerden gestortmet behulp van eenmobiele kraan metbetonkubel.Een groot aantal onderdelen werd ge-prefabriceerd in de betonfabriek vanVisser en StuitBouw te Papendrecht, teweten:- de portalen en balken van de onder-steuningsconstructie;- consoles ten behoevevande opleggingvan andere onderdelen op de stijg-schachten en verdeelkanalen;- onderslagbalken voor de ondersteu-ningvandeverdeelkanalenen de kop-peling van de portalen. Deze balkenwerden met behulp van sponningenin de balken en de portalen maatvastverbonden en dienden tevens als on-dersteuningsconstructie voor dewerkbordessen (f?to 11},- bekistingplaten voor de vloeren vandeverdeelkanalen,opgelegd op de on-derslagbalken, en eindschottenvan deverdeelkanalen (f?to 12},- lasportalen ten behoeve van de aan-sluitingvan de diversedelenwaarindein het werk gestorte verdeelkanalenwerden gebouwd. De lasportalen meteendiktevan 250 mmbezittendezelf-de vorm als de doorsnede van de ver-schillende verdeelkanalen. Aan beidezijden werden de portalen voorzienvan stekken (foto 12).De geprefabriceerde onderdelen zijngerealiseerd in sterkteklasseB 45 en mi-lieuklasse sb. Ten behoeve van het ont-kisten en het transport werd uitgegaan.van een gemiddelde kubusdruksterktevan 22 N/mm2na 2 dagen.Voor de inhet werk te storten onderde~len is uitgegaan van sterkteklasse B 35,milieuklasse sb.BetonreparatiesAan de onderzijde van de betonschachtwerd na het verwijderen van de koel-pakkettenovereenhoogtevan circa 1,35momvangrijke betonschade geconsta-teerd, bestaande uit scheurvorming, af-gesprongen betondekking en blootlig-gende wapening.Deze betonschade is terug te voeren totde beperkte betondekking tengevolgevan hoge wapeningsconcentraties bij deovergang van de betonkolommen op deprefab onderregel en de betonschacht.Soortgelijke schade werd in de afgelo-penjaren ook aan de buitenzijde gecon-stateerd. Na onderzoek, waarbij ondermeer de carbonatatiediepte en de be~tondekkingen werden gecontroleerd,werd beslotende binnenzijde ter plaatsevan de nieuwe koelpakketten over eenoppervlak van 240 m2te repareren meteen cementgebonden spuitmortel. Ge-kozen werd voor Densit op basis vanportlandcement, silicapoeder en kunst-stofvezels.Tevenswerd eendeelvandevloervan dekoeltorenvijver metditproduktgerepa-reerd.KwaliteitsborgingHet ombouwproject van de koeltorendiende te worden uitgevoerd volgens deAlgemene Voorwaarden voor de leve-ring van Installaties vanEPZ. De koelto-renwordtbeschouwdals een installatie-deel, waarvan de geschiktheid voor eenbetrouwbare bedrijfsvoeringen de matewaarin de toren aan de overige gestelde11 Prefab onderslagbalken tnet bordessen enhulpconstructies 12 Prefab lasportaal, bekistingsplaten en eindschotten60 Cement 1993 nr. 3BOEKBESPREKINGDe hier besproken boeken kunnen ter inzageworden verstrekt door hetDocumentatiecentrum van VNC in's-Hertogenbosch, tel. 073-401287.Chemischer AngriffaufBeton,Hinweise zur Anwendung der DIN4030, WRechenberg und E. Siebel,Schriftenreihe der Zementindustrie,Heft 53/1992, Verein Deutscher Ze-mentwerke e.v., D?sseldorf, 92 blz.,prijs DM 40,~.Dit boekje geeft een toelichting op denieuwe versie van DIN 4030 'Beurtei-lung betonangreifender W?sser, B?denund Gase' vanjuni 1991. Het is bedoeldvoor 'ingenieurs' (ontwerpers, architec-ten, bouwdirecties) en analytisch che-mici in onderzoekslaboratoria.In minder dan vier bladzijden wordende verschillende voor beton agressievestoffen genoemd en de betrokken scha~demechanismen uitgelegd. De omvangis niet uitgebreider dan in de (bijlage bijde) overeenkomstige Nederlandsenorm (NEN 5996 'Beton- Bepaling vande agressiviteit van waterige oplossin-gen, gronden en gassen').In de volgende vijf bladzijden wordt demonstername behandeld. Het belangvan de representativiteit wordt bena-drukt. Er wordt aangegeven dat natuur-lijk water met een aantal snelle metho-den ter plaatse kan worden onderzocht,helaas zonder dat dit interessante on-derwerp nader wordt besproken. Bijoverschrijding van de daarbij geldendegrenswaarden of bij verdenking opgrondvanvisuele ofzintuiglijke aanwij-zingen dient het monster te worden on-derzocht volgens de referentiemetho-den (in het laboratorium). Het belangvan eenjuiste conservering en eenspoe-dige verwerking van de monsters wordtbenadrukt.De analysemethoden worden uitge-breid behandeld (30 bladzijden), omdatVervolg van blz. 60eisen, zoals geluidseisen, voldoet, doormiddel van beproeving dient te wordenaangetoond en gedurende een overeen-gekomen periode dient tewordengega-randeerd.Door Hamon en Visser & Smit Bouwwerd hiertoe, te zamen met het werk-Cement 1993 nr. 3dat in de normtekst ontbreekt. Ook deNederlandse norm beschrijftde metho-den niet, maar verwijst naar DIN 4030.Strikt genomen kan deze beschrijvingdus ook voor Nederlandse lezers nuttigzijn, met name voor laboratoria. Jam-mer is dat informatie over de betrouw-baarheid en de nauwkeurigheid van debepalingen ontbreekt. Overigens zijndeze referentietnethodenvrij arbeidsin-tensieve 'nat-chemische' methoden.Veel laboratoria zullen (in eerste instan-tie) liever instrumentele methoden ge-bruiken voor de analyse.Vervolgens komt de beoordeling van degegevens aan de orde, echter slechts in 4bladzijden, die de norm geheel volgenen weinig toelichting geven. Enkele ke~ren wordt verwezen naar het inschake-len van een deskundige, die zijn infor-matie niet uit dit boek zal halen. Zo ookbij aantasting van beton in afvalwater-milieu door zwavelzuur dat ontstaat bijde oxidatievan sulfide. De term biogenezwavelzuuraantasting wordt echter nietgenoemd en de referenties betreffengrotendeels oude publikaties, terwijlverwijzing naar recentere (Duitstalige!)standaardwerken ontbreekt. Nagelatenwordt aan te bevelenjuist in zo'n gevalhetsulfidegehalte van het afvalwater tebepalen.In het hoofdstuk overte nemen maatre-gelen ligt de nadruk sterk op betontech-nologische zaken als: lage water-ce-mentfactor, goede korrelgradering, ver~dichting en nabehandeling, cementge-halte en -soort.Verder wordt het belang van voldoendedekking (met tabel) en beperkingvan descheurwijdte (beknopt) aangegeven. Indeze 16 bladzijden zal de lezer geennieuws aantreffen ten opzichte van bij-voorbeeld de VET 1986. In minder dan3 bladzijden tekst worden maatregelenaangegeven bij 'zeer sterke agressiviteit'.Een tabel geeft een overzichtvan dever-plan en het ARBO-objectplan, eenkwaliteitsplan opgesteld.Door middel van in het kwaliteitsplanopgenomen procedures werden doordeze bedrijven regelmatig controles opwerkzaamheden en produkten uitge-voerd, waarvan de resultaten met EPZschillende beschermingslagen (coa-tings) en hun bestandheid tegen agres-sieve stoffen.Aangezien de bron van deze informatie20jaar oud is, betwijfel ik ofhiermee demoderne inzichten en ontwikkelingenop dit gebied voldoende rechtwordtge-daan, zowel op hetgebied van op de lan-ge duur tegenvallende prestaties vansommige coatings als op de zeker ookbereikte verbeteringen.Soms is het echter onmogelijk betonmet een coating te beschermen tegenzeer sterke agressiviteit: volgens de tekstis datbijvoorbeeld bij heipalen nietgoedmogelijk. Aanbevolen wordt dan dedekking en de betonkwaliteit te verho-gen ofde palen (bij dreigende zure aan-tasting) te omgeven met een buffer vanbijvoorbeeld kalksteensplit. Ditzijn ui-teraard zinvolle maatregelen, maar deontwerper krijgt geen antwoord op devraag of daarmee voldoende bescher-ming wordt verkregen, of hoe in zo'ngeval de levensduur moet worden ge-schat.Afgesloten wordt met een hoofdstukover chloride waarbij kort het gevaarvan wapeningscorrosie wordt aangege-ven. Wanneer alle grondstoffen het vol-gens de betreffende Duitse normenmaximaal toegelaten gehalte chloridebevatten, zal het beton ongeveer 0,5 %chloride op de cementmassa bevatten.Naar mijn mening is dit boek van be-perkt nut voor de meeste lezers van Ce-ment. Het hoofdbestanddeel is eennauwgezette beschrijving van de refe-rentiemethoden voor chemische analy-se; de doelgroep hiervoor is klein.De bundel 'Onderhoud en reparatie vanbetonconstructies' (VNC 1989) geeftmeer informatie overchemische aantas-ting van beton. Ook de 'timing' is min-der gelukkig. Er is opmerkelijk weinigliteratuur verwerkt van minder dan 10jaar oud. In enkele gevallen wordt ver-wezen naar nog te verschijnen publika-werden besproken en in het kwaliteits-boek werden vastgelegd.De bouwkosten bedroegenf 20.600.000,~, waarvan desloopkosten f 2.800.000,- bedroegen.61