1Anno 1916: mobiele (stoom)centrale;transport in japanner van 1 paardekrachtMORTEL-MIXTUREDe betonmortelindustrie wordt door de leekmeestal geassocieerd met truckmixers dieheen en weer rijden tussen betoncentrale enbouwplaats. Dan beseft men niet, dat hetlang niet altijd zo eenvoudig is (en is ge-weest) om de betonspecie te transporteren.Vanaf het eerste begin tot op de dag vanvandaag heeft dat transport dikwijls veel ge-vraagd van het improvisatietalent van debetonmortelindustrie en daarbi] heeft mennogal 'eens moeten besluiten tot niet-alle-daagse oplossingen.Het is overigens logisch dat de betonmortel-industrie ook nauw betrokken is geraakt bijhet transport op de bouwplaats, maar hetgaat natuurlijk in de eerste plaats om devervaardiging en de aflevering van het pro-dukt. Door een aantal, deels willekeurigevoorbeelden, zal hier een beeld worden ge-geven van wellicht minder bekende moge-lijkheden van de betonmortellndustrle.2In 1948: bloemen voor betonmortel ...3. .. die echter nog niet overal werdvertrouwdNiet langer alledaags is het transport vanbetonspecie met paard en wagen, geleverd. door een 'mobiele' betoncentrale (foto 1),zoals dat omstreeks 1916 het geval geweestmoet zijn in Amerika, waar de betonmortel-fabriek in het begin van deze eeuw is 'uit-gevonden'. De eerste betoncentrale in Ne-derland, de Befaro te Rotterdam, begon di-rect in 1948 met 10 echte agitators, waarvaner kort daarna ??n meereed in het bloemen-corso op Koninginnedag 1948 (foto 2).Dat deze presentatie niet overal even veelvertrouwen wekte, blijkt uit het feit dat eendirectie van een bouwwerk de aangevoerdespecie eerst in een betonmolen Liet stortenom het geheel nog even 'echt' te mengen(foto 3).Cement XXIV (1972) nr. 4054Op weg naar een natte centrale . . .6Ook betonmortel werd wel eens in de bootgenomen5... en terug naar 'den droge'7en het duurde nog even voordat debetonpompen kwamenLater kwamen de 'nieuwerwetse' truck-mixers, die in ons waterrijke land weliswaarveel hindernissen konden nemen, zoalsbleek tijdens een stormvloed in 1952 toende centrale 'Haringvliet' van de Befaro nogbuitendijks lag (foto 4), maar er waren ookwel onoverkomelijke hindernjssen (foto 5).Het zal niemand verbazen dat er nogal eensgebruik is gemaakt van schepen om debetonspecie op de uiteindelijke bestemmingte krijgen. Zo werd in de 'goeie ouwe tijd'voor de bouw van de Botlekbrug in Rotter-dam de specie in een schuit gestort (foto 6),die ermee naar het werk voer. Daar scheptemen de specie in kruiwagens, die vervol-gens naar het brugdek werden gehesen(fotoCement XXIV (1972) nr. 10 406Be-b-eMet de boot naar AmelandVan veel recentere datum (april 1970) ishet transport van een gevulde truckmixermet de pont naar Ameland. Voor de bouwvan een dubbele bungalow liet aannemerSchuitema uit Wierum-Aduard de benodigdebeton specie van de beton centrale Elmo inLeeuwarden komen. Driemaal heeft toen eentruckmixer de pont genomen (foto 8a, b encl. Dit transport vergde 4 ?5 uur, maar datleverde geen bijzonder grote problemen open bleek nog altijd goedkoper dan het aan-voeren van toeslagmaterialen, cement en eenbetonmolen om ter plaatse te mengen.Voor het vervoer van veel grotere hoeveel-heden, namelijk tweemaal 4000 m3, werdenin december 1970 en februari 1971 in debuurt van Tiel heel wat meer mixers op depont gezet. Toen werden de funderingengestort voor de pylonen van de 'tuibrug' teTiel (foto 9). De firma J.G. van Hesterenvoerde daarvoor beide keren een week langmet 22 truckmixers betonspecie aan van decentrales in Tiel en Wijk bij Duurstede. Ditbetekende voor het stort op de zuidelijkeWaaloever, dat de truckmixers vanaf Wijkbij Duurstede twee ponten moesten gebrui-ken: over de Lek bij Wijk bij Duurstede ofAmerongen en over de Waal bij Wamel. De-ze transporten gaven een drukte van belang,zodat het kon voorkomen dat men tijdensde middagschaft zo'n tien mixers gepar-keerd zag staan bij het veerhuis (foto 10).In verband met die drukte op de smalleweg langs de zuidelijke Waaloever had menop de dijk ??nrichtingverkeer ingesteld; delege mixers gebruikten toen de pont bijOchten voor de terugweg naar de centrales.Een dergelijk 'carrouselrijden' eiste eenzorgvuldige voorbereiding. Van alle routesis dan ook van tevoren de rijtijd bepaald;verder moesten de chauffeurs van de 'ge-leende' mixers ondergebracht worden en hadmen een speciale kantinedienst ingesteld diedag en nacht de inwendige mens verzorgde.Dank zij de strakke organisatie is de ge-vraagde 80 m3per uur gemakkelijk gehaald.9Een koude nacht bij de Tielse tuibrugaannemer: Combinatie Tielse brug10Even pauze in 't Veerhuis van WamelCement (1972) nr. 10 407lla-bDe kubel in, het water op ... bij Kamperhoek12a-bTransport per Hovercraft: zwevend depolder inOp het Ketelmeer bij Kamperhoek werddeze zomer eveneens betonspecie over wa-ter vervoerd. Van Hattum en Blankevoort BVbouwde daar voor de Gelderse en Over-ijselse elektriciteitsmaatschappijen de funde-ringen voor hoogspanningsmasten. De be-toncentrale Flevoland uit Dronten leverde debetonspecie, die per truckmixer werd ver-voerd naar het Ketelmeer, om daar te wor-den overgeladen in een aantal kubels opeen dekschuit (foto 11a-b). Vandaar ging detocht naar de desbetreffende pijlervoet,waarvoor ongeveer 150 m3betonspecie no-dig was.Om de funderingen van dergelijke hoog-spanningsmasten in het drassige ZuidelijkFlevoland te kunnen bouwen, werd aanne-mer Visser en Smit NV tot een bijzondereoplossing van specietransport gedwongen.Die oplossing is gevonden in twee zgn.Hovercraft-plateaus, die door twee speelaletractoren voortgetrokken, elk vijf m3specieop een luchtkussen door het moerasgebiedkonden vervoeren (foto 12a-b). Op dezemanier is in totaal zo'n 250 m3beton speciegeleverd door Transportbeton in Diemen.Over deze tocht, ca. drie km de polder in,deden de Hovercraft-voertuigen ongeveereen uur.Soms kan het voordeliger zijn om niet detruckmixers of de betonspecie in de bootte nemen, maar om met de hele betonmortel-centrale naar het werk te varen. 'De Hoop'uit Terneuzen beschikt over zo'n drijvendeCement XXIV (1972) nr. 10 40813a-bOok een centrale vaart welcentrale. Daarmee zijn verschillende werkenuitgevoerd, zoals de pijlers van de Muider-bergbrug en de Maasbrug bij Venlo (foto13a-b). Niet alleen de hindernis 'water' leidttot bijzondere oplossingen voor het specle-transport, ook 'in den droge' is het niet altijdeven eenvoudig om met de mixers op hetwerk te komen. Soms is het zelfs noodzake-lijk om een treinkaartje te kopen! Voor deeerste keer gebeurde dat bij het stationNijmegen, waar in de nacht van 1 op 2 juli1965 zo'n 380 m3betonspecie onder de spo-ren tussen het eerste en tweede perron ver-dween voor de bouw van het plafond vaneen verkeerstunnel. Daartoe reed men demixers van de Algemene Beton Centrale uitNijmegen op platte spoorwagons, die daar-na, zonder al te veel vertraging voor hetnormale treinverkeer, naar de plaats van be-stemming werden gerangeerd (foto 14).Bij een heel ander bouwwerk, in Marken,m?chten de truckmixers zelfs niet op hetwerk komen, omdat er geen auto's door debeschermde dorpskern mogen rijden. Toenaannemer Zeeman uit Marken betonspecienodig had voor de bouw van een aantal ge-meentewoningen, konden de truckmixersvan de betonmortelcentrale Purmerend nietverder komen dan de rand van het dorp;daar werd de specie in kruiwagens overge-laden die voor het verdere transport naarhet werk zorgden. In de eerste helft vandit jaar is op die manier 200 m3betonepeereafgeleverd. Voor dit transport gebruikte mensteeds vijf kruiwagens met een inhoud van50 liter (foto 15a-b).14Tussen de rails ...15a-bVerboden voor mixers, alleen eenwielerszijn toegestaanCement XXIV (1972) nr. 10 409Ook op het land kan er soms aanleiding zijnom met de hele beton centrale naar het werkte komen. 'De Schelde' uit Bergen op Zoomheeft een betoncentrale ingericht bij de inaanbouw zijnde Kreekraksluizen, om op diemanier van 1969 tot voorjaar 1973 de beno-digde betonspecie (250 000 rn") zonder veeltransportproblemen te kunnen leveren (foto16). Het transport op het werk heeft groten-deels met klpauto'aplaats.Met grote hoeveelheden betonspecie voor??n stort weet de betonmortelindustrie te-genwoordig wel raad, ook al kan de afstandvan centrale tot werk soms aanzienlijk zijn.Op 26 juni jl. werd door de betoncentraleGorkum in de periode van 4 uur 's morgenstot half negen 's avonds 1300 m3beton-specie afgeleverd op het werk aan de brugover het Merwedekanaal bij Vianen. Voor dittransport, over een afstand van 26 km, wer-den 20 truckmixers ingezet. De specie, diemet betonpompen in het werk is gebracht,bevatte 360 kg hoogovencement per m3en0,15% vertrager (foto 17).Niet altijd zit het zo mee als bij Vianen. Op8 maart 1970 was door de aannerninqsmaat-schappij Nedarn NV en de NV Betoncen-trale Twenthe alles in gereedheid gebrachtom de volgende dag een fundering van deMensa van de THT in Hengelo te storten.Drie betonpompen van de NV Nijwa en deaanwezige bouwkraan zouden de 820betonspecie in het werk brengen. Maar opde morgen van 9 maart bleken de aanvoer-wegen met een 8 cm dikke sneeuwlaag be-16Met de centrale naar het werk . . .Aannemer: Benedac, Bergen op Zoom17... hoewel grote eistenden tussen centraleen bouwwerk geen bezwaar behoevente zijnA?nnemer: vfh A.Dubbers NV18Door sneeuwval verrast, maar toch nietverslagenCement XXIV (1972) nr. 10 410dekt te zijn. Gelukkig had men uit voorzorgde fundering met dekzeilen afgedekt. Natwee uur sneeuwruimen kon toen het stortin een vlot tempo van 105 m3per uur wor-den afgewikkeld (foto 18). .Een echt verkeersprobleem leverden 25truckmixers. toen ze op 22 januari 1970 ge-durende de hele dag in Zaandam drie beton-pompen vulden. Het betrof hier het stortenvan de keldervloer van het nieuwe hoofdkan-toor van Albert Heijn dat. gebouwd werddoor de HBM. Ruim driehonderd maal reeder een truckmixer de bouwplaats op, zodatde gemeentepolitie eraan te pas moest ko-men om het verkeer te regelen. De ZaanseBetonmortel Centrale had al. zijn materieelingezet (tien mixers) en nog eens 15 mixers'geleend' bij Van Baarsen in Amsterdam omop ??n dag 1281 m3beton specie in de pom-pen te kunnen krijgen (foto 19).Betonpompen worden tegenwoordig gebruiktvoor de meest uiteenlopende werken. Metde gespecialiseerde pompbedrijven onder-hougen de betoncentrales goede contactenzodat deze laatste niet alleen betonspecieproduceren en op het werk afleveren, maarook kunnen zorgen voor het transport op debouwplaats. Dank zij de verbeterde technie-ken en de grotere ervaring zijn de mogelijk-heden van het betonpompen aanzienlijk toe-genomen.Dat betonpompen over een afstand vanmeer dan 150 m mogelijk is, bewees aan-19Een groot stort b? een 'grootgrutter'20150 strekkende meter pomp betonAannemer: Ballast-Nedam NVnemer J.p.voormolen NV op het werk Win-kelcentrum Zuidplein te Rotterdam, terwijlB.P.C. en Betam in Amsterdam de beton-specie tot 70 m hoogte pompten ten be-hoeve van de uitvoering van het Okurahotel.Jongstleden augustus verpompte men trou-wens ook betonspecie over een afstand van150 m, voor de uitbreiding van het stations-gebouw van Schiphol (foto 20).Een geheel nieuwe ontwikkeling in het trans-portop de bouwplaats is de kortgeledenge?ntroduceerde bandtransporteur, die zich inverschillende opzichten onderscheidt van denormale transportbanden waarmee men vroe-ger nog wel eens betonspecie heeft getrans-porteerd.Deze bandtransporteur bestaat uit drie trans-portbanden die gemonteerd zijn op een mo-biele hydraulische kraan en wel zodanig,dat de laatste twee banden uitschuifbaar enzwenkbaar zijn tot een afstand van onge-veer 30 m (foto 21). De transporteur werktmet hoge snelheid en kan maximaal zo'n slor-dige 100 m3betonspecie per uur de kist indraaien. Dit apparaat, waarvan er momenteeldrie in Nederland beschikbaar zijn, heeftinmiddels op diverse bouwwerken beton-speciegestort, onder meer bij dein aan-bouw zijnde spuisluis te llmuiden, die inopdracht van Rijkswaterstaat, directie Slui-zen en Stuwen, door aannemer M. van Dijkwordt uitgevoerd.Men stond daar onder meer voor de opgaafom het centrale funderingsgedeelte, ca. 3 m21De bandtransporteur in werkingCement XXIV (1972) nr. 10 411dik, in ??n keer te storten. De daardoornoodzakelijke aanvulling van de stortcapaci-teit van de twee aanwezige torenkranenwerd gevonden in de bandtransporteur(foto 22a-b-c). Voor de IJmortel-centrales inBeverwijk en Ilmulden, die de specie lever-den, betekende de grote stortcapaciteit ??nvolbezette en ??n meeleverende centrale, envan deze centrales reden per uur 17 truck-mixers van 6 m3heen en weer.Deze grote stortsnelheid brengt verder metzich mee dat er al gauw met zo'n 10 tot 15trilnaalden moet worden verdicht! Inmiddelsheeft men bij de genoemde spuisluis al weereen paar maal hoeveelheden van 1500 m3per dag door de bandtransporteur laten ver-werken.De bandtransporteur met succes toegepastvoor de massastorten bi] de nieuwespuisluis in IJmuiden:met deze stortapparatuur zo'n 100 m3per uurCement XXIV (1972) nr. 10 412In het voorgaande werd het accent vooralgelegd op inventiviteit bij het transport vande betonspecie. Uiteraard heeft dit in be-langrijke mate meegespeeld bij de vergro-ting van het afzetgebied van de betonmortel-industrie. Ontwikkelingen gaan echter handin hand. Verbetering van de transportmidde-len is het gevolg van een toenemend kwali-teltsbesef en een groter wordend inzicht inde mogelijkheden van deze industrietak. Detijd van het 'een-twee-drie-beton' is reedslang voorbij. Tegenwoordig weet men zichin te stellen op de specifieke eisen van bij-zondere omstandigheden, nieuwe materialenenz. De toenemende 'know-how' heeft hetvertrouwen in het 'transportbeton' zo zeerversterkt, dat het thans ook gebruikt wordtvoorde prefabricage van constructieve ele-menten, nu nog een uniek feit, maar voor detoekomst niet zonder betekenis. Zo'n prefab-project is de aanleg van de zgn. leiding-tunnel onder het Hollandach Diep (foto 23).Voor het eerst wordt hier voor de prefabri-cage van tunnelmoten betonspecie betrok-ken van een betoncentrale, in dit geval VanNeerbos' Transportbeton in Oud-Beijerland,die per dag 170 m3op de bouwplaats af-levert. Gevraagd werd om waterdicht betonvan de kwaliteit K 300.Vroeger werden betonconstructies die water-dicht moesten zijn, van allerlei afdichtings-lagen voorzien. Thans gelooft men het zon-der een dergelijke dure afwerking te kunnenstellen, getuige ook de bouw van de vacu?m-sleeptank van het Nederlands Scheepsbouw-kundig Proefstation te Ede (foto 24a-b). Indit bouwwerk kunnen grote scheepsmodellenworden getest in een bassin van 240 mlengte, 18 rn breedte en 8 m diepte. Door-dat er een vacu?m kan worden gezogen,kan ook de luchtdruk op een aangepast peil(1/20 ato) worden gebracht. Het dak van debetonnen tank bestaat uit een tonschaal.eveneens van beton. In verband met de on-derdruk en de grote tankinhoud (35000 rrr')werden aan het beton voor dit werk hogeeisen gesteld ten aanzien van water- enluchtdichtheid. Vanwege de grote dikte vanvloer, wanden en dak werd aan de beton-specie een hoeveelheid grind van 50 rnrn engroter toegevoegd om krimp tegen te gaan,terwijl men de cementhoeveelheid beperktetot 280 kg hoogovencement per m", In totaalwerd eind 1970 en begin 1971 door de EdeseBeton Centrale 20000 m3van deze beton-specie voor dit werk geleverd. Uit de con-troleproeven bleek dat een gemiddelde 28-daagse druksterkte van 410 kgf/cm2(variatie-co?ffici?nt 9,1%)is gehaald bij een gemid-delde zetmaat van 4 cm.Ook voor een ander werk levert de EdeseBeton Centrale betonspecie van hoge kwali-teit, namelijk voorde bouw van het Lukas-ziekenhuis in Uchelen. De bereikte kwaliteitligt in het gebied van 560 tot 750 kgf/cm2met een gemiddelde van 620 kgf/cm2(na28 dagen) en een spreiding van 45 kgf/cm2?23Geprefabriceerde tutteelmoten voor de"leidingtunnel onder het Hollandsch Diepaannemer: Tunnelcombinatie24a-bDe vacu?msleeptank in Ede is water- enluchtdichtaannemer: Bredero's BouwbedrijfNederland NVCement XXIV (1972) nr. 10 413De betonspecie bevat dan ook 375 kg port-landcement klasse B per m3en heeft eenzetmaat van cm. Om zo'n droge specie(foto 25a) te kunnen storten voor de on-geveer 1500 kolommen van dit zieken-huis, wordt er gewerkt met een kubel metvergrote opening, die geleegd wordt in eentrechter rnet een slurf in de kolombekisting.Het resultaat (foto 25b) spreekt voor zich.In totaal wordt in dit bouwwerk 10000 m3beton verwerkt.Ten aanzien van de ontwikkelingen op hetgebied van lichtbeton is de betonmortel-industrie niet lichtvaardig geweest, maarheeft daaraan een positieve bijdraqe gele-verd. Er is zelfs' bi] de betoncentrales eentendens om een licht toeslagmateriaal voorconstructieve doeleinden in voorraad te heb-ben.Voor een uitvoeringstechnisch uniek werk,namelljkde eerste gegleden lichtbeton-schachten in West-Europa, leverde de Befuin Utrecht de specie. Het betrof hier debouw van het hoofdkantoor van de Water-leidingmaatschapplj Midden-Nederland inUtrecht. Het glljwerk werd uitgevoerd doorCivielco NV uit Oegstgeest. Omdat menvoor hetglljden met lichtbeton niet konsteunen op de 'ervaringen van anderen, zijnaan de uitvoering uitgebreide proefnemingenvoorafgegaan, zowel met verschillendemengsels als met verschillende bekistings-materialen. De twee schachten werden ge-gleden in de periode van 23 maart tot 23april 1970 (foto 26a-b). DeHchtbetonspecle,met HolJith 3-11 mm als toeslagmateriaal,werd in een truckmixer gedurende minstens15 minuten gemengd en daarna in een kubelvan 400 liter naar het werkplateau gehesen,waar de specie in lagen van 20 cm werd qe-stort en verdicht. Het volumegewicht van ditbeton bedroeg ongeveer 1825kg/m3. Uit deproefkubussen bleek dat de 28-daagse druk-sterkte gemiddeld 325 kgf/cm2bedroeg (ge-vraagd was K 225) met een standaardafwij-king van 40 kgf/cm2?25a-bMet gortdroge specie maakt men gavekolommenaannemer: lP.A.NelissenOok vrij uniek was de levering door eenbetonmortelcentrale van 50 m3betonspeciemet 'Perllte' als toeslagmateriaaL Op 21 ok-tober 1971 produceerde de CZGB in Heiloodeze betonsoort voor aannemer Thunissen inAlkmaar. Dit beton is toegepast als Isoleren-de daklaag blj de PTT-centrale in Alkmaar,waarbij de eis was gesteld dat het volume-gewicht niet groter mocht zijn dan 1500kg/m 3? Betonspecie met Perlite 'klinkt ge-makkelijk in', en dat is ??n van de redenen26a-bMet lichtbetonspecie omhoog voor deWaterleidingmij Midden-Nederlandaannemer: Bredero's Bouwbedrijf Neder-land NVCement XXIV (1972) nr. 10 414waarom tot dusver dergelijke species altijdop het werk werden bereid. De mengtijdmoest in verband met 'kogelvorming' en in-klinken dan ook beperkt worden tot 1 mi-nuut, terwijl men bij het transport vollemixers met stilstaande trommel kon zien rij-den. Het volumegewicht van de twee proef-kubussen bedroeg 1450 en 1480 kg/m3. Lateris over de dakisolatie van Perlite-beton eendaktuin aangelegd (foto 27).Voor het fabriceren van bijzondere beton-mengsels of beton van hoge kwaliteit be-schikken sommige centrales over apartemengers. De betoncentrale IJmortel 11 inBeverwijk bij voorbeeld vervaardigt met eendwangmenger een soort wegenbouwbetondat aannemer J.G.Nelis uit IJmuiden gebruiktvoor de aanleg van vloeren e.d, voor Hoog-ovens. Deze zomer werd met dit beton ophet Hoogoventerreineen ertsbunker aanqe-legd. De constructie bestond uit een ca. 10cm dikke onderlaag met een cementgehaltevan 225 kg per m3en een ongeveer 15 cmdikke bovenlaag met een cementgehalte van350 kg per rn", De betonspecie bevatte 50tot 60 liter water per m3en had een zet-maat O. Deze gortdroge specie wordt ver-voerd op platte vrachtwagens en gespreidmet een bulldozer. Voor de verdichting ge-bruikt men een kleine trilwals (foto 28a-b).In verband met het laagsgewijs storten isaan de specie een vertrager toegevoegd.Er is hier 1500 m3van dit 'walsbeton'ge-bruikt. In totaal heeft Ilmortel in het afge-lopen jaar 30 000 m3van dergelijke beton-specie voor Hoogovens afgeleverd.Uit dit mengsel van voorbeelden mag blijkendat de betonmortelindustrie nooit de wegvan het experiment heeft vermeden en be-reid is om aan de meest uiteenlopende wen-sen van de afnemers te voldoen. Bij debetoncentrales lijkt het onmogelijke bijnaaltijd mogelijk, alleen de wonderen dureniets langer.WJ. den HartogOnder de daktuin: Perlite-beton28a-bOpen kipwagens brengen betonmortel naarde nieuweertsbunker van Hoogovens, waarwegenbouwmaterieel voor het spreidenen verdichten zorgtColophonCement/B.J. de Ruiter, Amsterdam: (I l-b,12a-b, 19, 20, 25a-b, 26b, 28a-b)De Gelderlander, Nijmegen: (10)Dienst Openbare Werken, Rotterdam: (7)Het Vrije Volk, Rotterdam: (4)C.I