Een opvatting over systemen5 201570Een opvattingover systemen1Systems engineering in de betonbouw (2)De waarde van systems engineering (SE) in deNederlandse civiele- en bouwtechniek is van twee?rleiaard. Contractueel omdat belangrijke partijenhebben afgesproken op deze wijze te willen werken.Inhoudelijk omdat deze werkwijze voordelen (over-zicht en beheersing) kan hebben die de onvermijde-lijke nadelen (kosten van planvorming en admini-stratie) overstijgen. Om de voordelen goed tekunnen benutten is kennis van enige begrippen enachtergronden van systems engineering essentieel.Serie artikelenDit is het tweede artikel van een serie oversystems engineering. In het eerste inleidendeartikel, elders in dit nummer, worden de driebelangrijkste drijfveren van systems engineeringbenoemd. In de vervolgartikelen worden enkelecasussen behandeld, waarmee wordt toegelicht inwelke mate systematisch werken verbeteringentot stand brengtEen opvatting over systemen 5 2015 71Vaak is een praktisch vraagstuk zo complex en interdisciplinairdat een vrij abstracte aanpak nodig is om het overzicht tebehouden. Onvermijdelijk is dat het betreffende vraagstukhiermee minder concreet en schematischer wordt. Dat kannatuurlijk niet worden voortgezet tot enkel een formelebeschrijving, omdat daarmee de inhoudelijke betekenisverdwijnt. De praktische systeemkundige is vaak in de eersteplaats een (technisch) vakman, die zich dus enige kennis overalle relevante disciplines eigen moet maken.Dit wordt dan weerspiegelt in de literatuur over systemen. Arti-kelen zijn vrijwel onvermijdelijk beknopter dan de problematiekvergt, en geschreven vanuit een vakinhoudelijk probleem. Eenhandvat zo'n tekst beter te begrijpen, is dat de lezer probeerthet probleem voor te stellen als een probleem in zijn eigenvakgebied. Hiermee wordt deze literatuur vaak toegankelijker.StelselbouwkundeOver systems engineering is zeer veel geschreven. Kennelijk ishet een lastig begrip. Enige verduidelijking ontstaat al uit deNederlandse vertaling en de herkomst van deze twee woorden.Engineering is de kunde van het bouwen of maken. De Latijnseherkomst van het woord duidt op het (toegepast) denken (inge-nieus). Stevin (1548 ? 1620) gebruikte al de term vernufteling.Er is verwantschap met engine (machine) dat in de Griekseoorsprong van het woord een structuur, statische, aanduidde.Engineering betreft de toepassing van kennis. Inzicht inkrachtswerking bijvoorbeeld, wordt gebruikt bij het ontwerpenen maken van constructies. Kennis van vloeigedrag is nuttig bijhet mengen en storten van beton.Een systeem is een stelsel, een samenstelling. Daarmee is in deeerste plaats gezegd dat er delen zijn. Totdat de toepassinggekozen is, is het is niet duidelijk waarvan het een samenstel-ling is. De begrippen `stelsel' en `deel van een stelsel' zijn dusenkel gedachten, (nog) niet werkelijk. Twee goede eigenschap-pen van gedachtenconstructies zijn dat zij algemeen zijn, endaardoor toepasbaar op vele onderwerpen, en dat zij op rede-nerende, logische wijze te volgen zijn. Het bezwaar is dat zulkegedachtenconstructies enkel fantasie kunnen blijken te zijn.Op de tweede plaats volgt uit het begrip `samenstelling' dat erverbanden tussen de begrippen zijn. Voor het bepalen of dezebegrippen en verbanden hersenspinsels of werkelijkheid zijn ?nde sterkte van deze relaties kunnen er experimenten wordenuitgevoerd. Zonder of met hulpmiddelen worden ze op zintuig-lijke wijze aannemelijk gemaakt en tenslotte (vaak bij consensus)vastgesteld.Herkomst en ontwikkelingDe naam `systeem' heeft een klassiek-Griekse oorsprong maarhet begrip ervan is mogelijk veel ouder. Hitchings [1] verwijstnaar de zeer oude (midden-)oosterse culturen.Vaak lijkt het begrip zo gebruikelijk te zijn geweest, dat de termop zich niet eens nodig was of hoefde te worden uitgelegd zoalsin de periode van de ontwikkeling van de mechanica, en deklassieke natuurkunde (globaal 1600 ? 1850).ir. Fedde TolmanKOAC-NPC1 Knooppunt Ridderkerkfoto: beeldbank.rws.nl / Bart van EyckWoord voorafHet doel van dit artikel is enkele grondbegrippen uit de systeem-kunde te beschrijven. Het kennisdomein van de systeemkunde is zoomvangrijk dat in dit artikel keuzen moesten worden gemaakt.Omdat in de meeste inleidingen de begrippen als zodanig wordengepresenteerd, is hier vooral getracht de samenhang tussen, en deherkomst van, een aantal begrippen enigszins toe te lichten. Dezesamenhang is in de inleidende literatuur onderbelicht.Er wordt eerst ingegaan op benaming, herkomst en ontwikkeling vande belangrijkste begrippen. Vervolgens komen op hoofdlijnen enkeletheoretische begrippen en technieken aan de orde. Tenslotte wordentwee toepassingsgebieden benoemd en wordt enige literatuurbesproken.Werken met systemenNet als bij alle kennisdomeinen, kan kennis over systemen ofsysteemkunde, als volgt worden ingedeeld.- systeemdenken of systeemfilosofie: onder andere het benoemenen beschrijven van grondbegrippen, hun samenhangen en hunwerkingen;- systeemwetenschap: het onderzoek van bestaande stelsels enhet ontdekken van nieuwe onderdelen;- systeemtechniek: de ontwikkeling van de verworvenheden vande systeemwetenschap tot gereedschappen en bruikbareonderdelen;- systeembouwkunde of systems engineering: de toepassing vansysteemtechnieken op allerlei vakgebieden; een belangrijke rolspeelt daarbij de beschouwing van de cyclus ontwerp, uitvoe-ring, gebruik, en verwijdering van het systeem.In de systeemkunde wordt de vorm naar voren gehaald en vande inhoud geabstraheerd. Kenmerken van systemen zijn daar-door onder andere formeel, abstract, of conceptueel. De inhouden concreetheid moet in de toepassing altijd weer wordenverwerkelijkt, want anders gaat het nergens over. Een belangrijketoepassing in de civiele- en utiliteitsbouw van systemen is opprojecten. Het doel is dan projecten beter op te zetten en tebeheersen dan met andere werkwijzen.Een opvatting over systemen5 201572Veel literatuur noemt ca. 1925 (werk van de bioloog Von Berta-lanffy [o.a. 2] en velen spoedig na hem) als jaar waaruit dehuidige aandacht stamt. Zoals bij elk (her)nieuw(d) paradigmagroeide het aantal min of meer synonieme begrippen enconcepten sindsdien sterk, wat eenduidigheid en duidelijkheidniet altijd bevorderde.Als tegenhanger van een systematische beschouwing wordtvaak een mechanische beschouwingswijze genoemd. Eenmachine kan uit elkaar worden gehaald, per onderdeel wordenhersteld en weer in elkaar worden gezet. De machine werkt danin de regel weer. Bijvoorbeeld bij een levend wezen lukt dit niet.Bij ingrepen als transplantaties moet het lichaam als zodanig instand blijven. Dit wordt vaak aangevoerd als beeld om tebetogen dat een (complex) systeem meer is dan de som van dedelen. Een andere beschouwingswijze is de evolutionaire. Hetzijn toevallige gebeurtenissen die goed uitpakken en overleven,terwijl minder gelukkige ten onder gaan (survival of the fittest).Zowel de ontledend-samenstellende werkwijze als die van degelukkige inval, creatief of improviserend werken, worden vaakgebruikt in de hedendaagse praktijk. De systematische werk-wijze is van beide een tegenhanger en voorstanders stellen dathiermee grote voordelen te behalen zijn.Moderne opvattingenDeze veronderstelde waarde van een systeembeschouwing blijktuit de vele toepassingsgebieden en verschijningsvormen. Termenals politiek systeem, gezondheidssysteem, verkeerssysteem,zonnestelsel etc. worden gemakkelijk gebruikt. Als zo'n systeemals geheel of gedeeltelijk niet voldoet is er sprake van systeem-falen of systeemfout, in contrast met een toevallige fout.Concreter is het gebruik van systemen in vakken als deprogrammering van software en de betonmechanica. De beton-voorschriften zijn mooie voorbeelden daarvan. De betonvoor-schriften schematiseren betonconstructies modulair en hi?rar-chisch en de voorschriften zelf zijn modulair en hi?rarchischingericht.Definitie (begripsbepaling)Er zijn veel definities en omschrijvingen voor`systeem'in omloop.Een verklaring is, dat het begrip`systeem'zeer algemeen is en dusop vele gebieden kan worden toegepast. De definities die in dezegebieden worden gekozen, benadrukken de invalshoeken die meteen specifieke toepassing overeenkomen. De algemene omschrij-ving van`systeem'wordt goed gegeven in de meest gebruikelijkeNederlandse woordenboeken. Daarnaast is het verhelderend naarde herkomst van het woord (etymologie) te kijken.Van Dale, Groot Woordenboek Hedendaags Nederlands;versie 2.1, 2005systeem1. de wijze waarop iets is ingericht en de regels die dienen terinstandhouding daarvanhetperiodieksysteemderelementen-ordeningvandeelementenopgrondvantelkensdezelfdeschei-ennatuurkundigeeigenschappenhet systeem van Linnaeus om planten in te delen2.geheel dat volgens een bepaald beginsel geordend, gerang-schikt of ingedeeld ishet taalsysteem waarin de taalgebruiker de taal het eerst geleerdheeft, de moedertaaleen losbladig systeem3.het geheel van handelingen die dienen om een gesteld doelte bereikener zit geen systeem instelsel1. geordend geheel, samenstel van delenhet vertebrale stelsel - het ruggenmerg en de daaruit ontspringendezenuwen2. systeemhet binaire (tweetallige) stelsel - stelsel waarbij uitsluitend detwee cijfers 0 en 1 gebruikt worden en 2 verzamelde eenhedeneen nieuwe eenheid van ??n rang hoger vormenhetparlementairestelsel-politieksysteemwaarineenvolksvertegen-woordigingderegeringcontroleertenzodedemocratiebewaaktKoenen, Verklarend Handwoordenboek der Nederlandse taal;26e druk, 4e oplage, 1976stelsel, systeem ? doelmatig geordend samenhangend geheelvan bijeenbehorende dingen en hun onderdelenM. Philippa e.a. (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van hetNederlands1654; systhema, systeem - samenstel, samenhangend geheel vanonderdelen, van sun-`samen', en st-, van hist?nai`doen staan'.Sijs, Nicoline van der (samensteller) (2010), Etymologiebank, opwww.etymologiebank.nlAbstracte begrippenEen manier beter inzicht in abstracte begrippen te verkrijgen is een parallel tebeschouwen met een begrip dat wel uit de aanschouwing komt, en de puntenvan overeenkomst en verschil te beoordelen. Bijvoorbeeld natuurkundigebegrippen als kracht, temperatuur, en elektrische lading zijn concepten. Het ismogelijk daarvan indrukken via de zintuigen op te doen. Een kracht wordtbijvoorbeeld ervaren als het tillen van een voorwerp of zich stoten. Hoewel hetzuivere begrip van een kracht net zo lastig is als het begrip van een stelsel, ishet praktische begrip ervan vaak simpeler doordat de ervaring te hulp schiet.2 Transport element WestrandwegEen opvatting over systemen 5 2015 73Het toepassingsgebied dat momenteel vooral in de belangstel-ling staat als het begrip `systems engineering' wordt gebruikt,betreft projecten. Eerder heeft o.a. In 't Veld (1975, 2002) [3]systems engineering op het gebied van de bedrijfsorganisatiebeschreven. De mogelijke strakke omschrijving van desysteemleer en de complexiteit van deze vakgebieden makendat de systeembouwkunde (systems engineering) hier eengoede toepassing kan vinden.Een ander belangrijk toepassingsgebied is transport en logis-tiek, de operations research. Dit is een nogal wiskundige takvan systems engineering. De implicaties lopen uiteen vanoptimale reistijden en ?afstanden tot het bereiken van het doel.Onderdelen van de ene plaats moeten wel op de juiste andereaankomen. De aanvankelijke ontwikkeling heeft vooral in deTweede Wereldoorlog plaatsgevonden, onder andere bij hetonderscheppen van vijandelijke projectielen.Civiele- en bouwprojecten zijn in de regel complex door deverscheidenheid en de veelheid van de onderdelen. Er zijn vaakveel belanghebbenden, uitgebreide planningen, ramingen methoge bedragen en bijzondere of unieke ontwerpen. Enerzijdsheeft dit zijn weerslag op contract- en communicatievormen enanderzijds op toegesneden producten, productiewijzen, enlogistiek. Het overzien en integreren daarvan vereist afstandnemen en abstractie om het geheel, de beperkingen, de risico's,en het doel niet uit het oog te verliezen. Dit is bij uitstek eenaandachtsveld van de systeemkunde.SysteemdenkenUit de begripsbepaling kan worden afgeleid dat een systeem uit driehoofdonderdelen bestaat. Er zijn:- bouwstenen: dingen, onderdelen, geheel;- bouwwerk, structuur: geordend, samenhangend, bijeenbehorend;- gerichtheid, sturing: doelmatig, (geordend).Soms worden meer fysisch (materie, energie, informatie) of proces-matig (taak, functie, doel) geori?nteerde termen gebruikt. Structuurin het algemeen moet dus dynamisch worden opgevat.De dingen zijn te splitsen en samen te voegen tot een geheel. Hetsplitsen kan doorgaan tot de kleinste eenheden (elementen of enti-teiten). Een geheel (systeem) is eindig (anders zou het de volledig-heid zijn) en is dus iets anders (nl. een omgeving). Een deel van eensysteem is een subsysteem. De dingen kunnen verbonden zijn.Verbindingen (relaties) zijn dus bouwstenen. Vaak is er een opmerke-lijke uitwisselbaarheid tussen dingen en verbindingen te zien.In het verlengde van zo'n afleiding komen begrippen als grens (rand)en randvoorwaarden voor. Door de veelheid van mogelijke gezichts-punten op een systeem, ontstaan begrippen die samenhangen met`aspect'en vanuit de systeemcyclus met`fase'. Het voert te ver hier opdeze en verdere afleidingen in te gaan.Uit de begripsbepaling (zie kader`Definitie') kan verder worden afge-leid wat andere mogelijkheden van een systeemopvatting zijn. Inhoofdzaak betreft dat het onvoldoende acht geven op:- bouwstenen (o.a. uitgedrukt als`het geheel is te klein gekozen [deomgeving is onvoldoende beschouwd]'of`het geheel is meer dande som van de delen', opvattingen die onder andere wordt aange-duid als machine-opvatting, mechanicisme of technicisme);- structuur (de werkelijkheid is verwikkelder en meer zelf-ontplooi-end dan een rechtlijnige ontleding kan waarmaken, het gebiedvan de complexiteitstheorie);- sturing (toeval [bijv. de evolutietheorie: survival of the fittest] ofwilsvrijheid).2Een opvatting over systemen5 201574universum Uomgevingsysteem Selement Xrelatie Ysubsysteem TX1 X1 X2 X3USTSEESXY`systems engineeringengineeringsystemelementrelatietoepassing (natuurkunde)SEX Y X' Y'E S S"3 Enkele systeembegrippen (weergegeven als Venn-diagram en als hi?rarchie)4 Schematische weergave van een systeem als model van een deel van de wer-kelijkheidHet bijzondere van systemen is dat vaak blijkt, dat het systeem-gedrag niet kan worden begrepen uit de som van de gedragin-gen van alle deelsystemen. Naast de beschouwing van wat eensysteem wordt bedoeld te zijn, moet er aandacht wordengegeven aan de mogelijke afwijkingen, vaak betiteld als risico's.De uitdaging van de systeemtheorie is op de eerste plaats detoepassing op praktische problemen. Daarna zou moetenworden aangetoond in welke gevallen en mate deze werkwijzevoordelen heeft ten opzichte van een andere aanpak.Enige techniekenEngineering is een kunde: er moet iets gemaakt of tot standworden gebracht. Dat vergt het gebruik van gereedschappenen het toepassen van methoden (werkwijzen). Er wordt vaakeen onderscheid gemaakt tussen modellen die de opzet ophoofd-lijnen van een systeem beschrijven (de architectuur)en operationele gereedschappen. Er zijn veel van zulkegereedschappen en werkwijzen ontwikkeld, zodat hier metenkele voorbeelden moet worden volstaan. De keuze is nietzozeer een kwestie van goed of fout, maar veeleer van meerof minder handig en duidelijk.Een voorbeeld van een statische architectuur is een classifica-tie. Een van de bekendste is die van Boulding (a frameworkof coherence) uit 1956 [2]. Zij bestaat uit negen, nogal plas-tisch benoemde, niveaus, en heeft vooral een historische entoonzettende betekenis. In 't Veld [3] heeft vooral aandachtvoor processen. Hij wijst op het onderscheid van taak,functie, en doel (belang) in processen. Een taak is ? intermen van eigenschappen ? datgene wat gedaan moetworden. Een functie (werking) staat in dienst van een doel.Hij maakt een tweede onderscheid in toestand, proces, engedrag van een systeem. Er is een parallel met stuur- enregelsystemen in de begrippen materie(stroom), energie, eninformatie. Door beide invalshoeken te gebruiken, zou eenveld van de negen aandachtsgebieden iets verder geordendkunnen worden dan een rij.Tabel 1 Mogelijke classificatie van object en subject (belangen) gerichte invalshoekenobjectsubjecttoestand proces gedragmaterie energie informatieeigenschap taakfunctiebelangEen tweede voorbeeld zijn de vele modellen voor de ontwikke-ling van een systeem die zijn voorgesteld. Zij vari?ren van eeneenvoudig sequentieel stappenplan tot driedimensionalespiraalvormige modellen. Het zogenaamde V-model is nugangbaar. Hiervan bestaan twee soorten, die niet altijd goedEnkele theoretische grondbegrippenDe basisdelen van een systeem worden elementen, componen-ten of entiteiten genoemd. De namen duiden hetzelfde dingaan; slechts de ondertoon verschilt. De elementen bepalen deinhoud van een systeem. De samenhang wordt verzorgd doorrelaties tussen de elementen. De relaties bepalen de vorm vaneen systeem. Het systeem heeft zijn plaats in een omgeving. Detotale omgeving wordt het universum genoemd. Samengesteldedelen van een systeem zijn een subsysteem en een omvattendsysteem is een super systeem. Systemen zijn daardoor in begin-sel hi?rarchisch geordend (Simon 1966) [4].Het is gebruikelijk twee aanvullende veronderstellingen tedoen. Een systeem kan veranderen; het gedrag van eensysteem. Dat suggereert een fase- of tijdsbegrip. Op ??n tijdstipverkeert een systeem in een toestand. De verandering kan optwee manieren gebeuren. De inhoud kan veranderen door in-en uitvoer. De vorm kan veranderen doordat de relaties veran-deren. Als het gedrag door een wiskundige formule wordtbeschreven, komt dit overeen met verandering van de waardenvan respectievelijk de variabelen en de parameters. Een fase-syteem is de toestand van een veranderlijk systeem.De tweede aanvulling is een instelling (persoon, subject) aan tenemen met als kenmerk dat zij een doel (belang, nut) nastreeft.In het systeem betekent dit dat sommige relaties wordenversterkt of verdwijnen. In het laatste geval wordt gesprokenvan een aspectsysteem.Als twee systemen overeenkomst in vorm hebben, maar inhou-delijk verschillen, kunnen ze als afbeeldingen van elkaargebruikt worden. Onder bepaalde voorwaarden kunnen ze alsmodellen van elkaar worden opgevat.34Een opvatting over systemen 5 2015 75wens/probleemsysteemontwerpplannut/oplossingprototypecomponentkeuringverificatieontwikkeling volgens schuine pijlenvalidatie in tegengestelde richtingconcretiseringontwikkelinganalysespecificatiesynthesetesten5 Voorbeeld van een V-model (in de bouw is het plan het uitvoeringsontwerp)Tabel 2 Manieren om informatie voor te stellenfiguur (vorm) symbool (teken)verbeelding, beschrijving foto, schetstekening, schilderij tekst, tabelafbeelding (model) schema, technische tekening wiskundige formule, matrixDe gereedschappen zijn niet in de eerste plaats materieel, maarformeel-symbolisch (Simon 1969) [4]. Wiskundige en nume-rieke middelen kunnen daarbij belangrijke hulpmiddelen zijn.De verschijningsvorm van een systeem is uiteraard wel materieel.Bespreekbaar maken van schema's betekent dat ze getekendmoeten worden.Het gebruik van dit soort gereedschappen en systematisch enmethodisch werken is eigenlijk weinig nieuws voor ingenieurs.Twee toepassingenTwee belangrijke toepassingen van systems engineering in deinfra en de bouw zijn projecten en contractvorming. Het meesteenvoudige projectmodel vanuit een organisatorisch perspectiefheeft drie onderdelen en twee betrokken partijen. De onderdelenzijn doel (van het project, vaak aangeduid als kwaliteit of scope),tijdschema, en begroting. De partijen kunnen worden beschouwdals klant of opdrachtgever en leverancier of producent. Deze vijfonderdelen en partijen kunnen worden gezien als de elementen,of als subsystemen als verdere onderverdelingen worden gemaakt,in de systeemweergave van het project. Werkelijke projecten zijnuiteraard veel complexer, zowel in aantal elementen als doortoevoeging van andere onderdelen (zoals informatie, organisatie,en menskracht, enzovoort). Een stelselmatige aanpak is te meerzinvol bij complexere projecten en als men overzicht en samen-werking in een project wil vergroten.Een gebruikelijke manier van uitbesteden van werk is volgensde ARW 2012. Daarbij moeten ??n of twee maal duidelijke enzakelijke (transparante, relevante, en objectieve) beslissingenworden genomen te weten bij de keuze van mogelijke aanbie-ders en van de inschrijvingen. De duidelijkheid en zakelijkheidbetreffen zowel de inhoud van de vraag en de aanbieding als dekeuzecriteria. Er moet worden beslist of het resultaat voldoetaan het contract en liefst ook aan de verwachtingen van beidepartijen. Deze principes worden uitgewerkt in begrippen alsEMVI (keuzen), vraagspecificatie en aanbieding en verificatie-matrix. In Nederland is de UAVgc daarvoor een regeling.Literatuur over systemen en projectenEr is veel geschreven over systemen, enerzijds vaak alscommentaar of kritiek op eerdere stukken en anderzijds doorde toepasbaarheid op de vele uiteenlopende onderwerpen.De autoriteit op dit gebied is de International Counsil ofSystems Engineering (INCOSE). Het INCOSE Handbook [5]bevat 10 hoofdstukken, die in drie delen kunnen wordenworden onderscheiden. Het architectuur V-model geeft deontleding en samenstelling van een systeem in subsystemen, enhet entiteit V-model de achtereenvolgende fasen weer. Eenverdere complicatie is dat vaak wordt getracht de levenscyclusvan een product met het V-model te combineren. Daardoorontstaan zulke complexe modellen dat ze hun doel vaak voorbijschieten. In figuur 5 is een voorbeeld van een entiteit V-modelgegeven.In verticale richting staat de mate van concretisering en inhorizontale richting de ontwikkeling van het systeem. Langs delinkertak van de V staan de ontwerpfasen en langs de rechter-poot de corresponderende test- of onderzoeksfasen. Verificatieis de vergelijking van de onderzoeksuitkomsten met deontwerpeisen. Validatie, geldigheid, wordt vaak beschouwd alseen soort eindverificatie, dus op de hogere niveaus. Omdatiedere volgende fase een geldige uitwerking van de voorgaandemoet zijn, kan validatie tussen de opeenvolgende fasen integengestelde richting worden weergeven.Enkele voorbeelden uit de grote hoeveelheid beschikbareoperationele gereedschappen zijn:- diagrammen:- structuur zoals bomen (hi?rarchie?n), netwerken en blok-diagrammen- procesdiagrammen als stroomschema's en terug- of voorwaartse koppelingen en functie analyse (FAST, een functieanalyse techniek)- matrixweergaven:- van functies en eigenschappen (Function DeploymentMatrix, House of Quality, Axiomatic Design etc.)- beslissingstechnieken zoals bijvoorbeeld te gebruiken bijEMVI (Economisch Meest Voordelige Inschrijving)Voor de beschrijving en uitleg van de bovenstaande techniekenwordt naar de eenvoudig op het internet te vinden informatieverwezen.Een indeling van manieren van min of meer systematischepresentatievormen is in tabel 2 gegeven.5Een opvatting over systemen5 2015766 BouwwerkzaamhedenOV SAALConclusieEen belangrijk onderscheid tussen vakkennis en systeemkundeis dat vakken met hun specialisatie steeds verder uiteenvallen,terwijl de systeemkunde op samenhang en het geheel gericht is.Belangrijke drijfveren voor de populariteit van systemen zijn:- het belang van het geheel (meer dan de som van de delen);- overzicht over uiteenlopende delen; en- het overbruggen van uiteenlopende belangen en het jargonvan de vele invalshoeken.Nadelen ten opzichte van spontanere werkwijzen zijn:- de grotere hoeveelheid administratie;- de grotere mate van abstractheid; en- dat het lastig is het profijt van een systeemaanpak aan tetonen. LITERATUUR1 Hitchings, D., Putting Systems to Work, 1993.2 Kramer, N.T.J.A., Smit, J. de, Systeemdenken: inleiding tot de begrip-pen en concepten. Stenfert Kroese, Leiden, 1997.3 In 't Veld, J., Analyse van organisatieproblemen. Noordhoff UitgeversB.V., 2002.4 Simon, H.A., The Sciences of the Artificial. MIT-Press, Cambridge,Massahusetts, 1969.5I ncose handboek 3.2.2, 2011.6 Incose.nl7 Incose.org8 Rijkswaterstaat.nl9 Wikipedia10 Woodcock, H. e.a., IncoseUK Z-Guides; 2009.11 Spekkink, D., Savanovic, P., Vooronderzoek systems engineeringin de B&U-sector. SBRCURnet; 2013.12 Defense Acquisition University Press, System Engineering Funda-mentals, 2001.samengenomen. Het inleidende deel bevat een beschrijving eneen overzicht van het onderwerp (SE) en een hoofdstuk overlevenscycli van systemen. Het tweede deel gaat over een drietalprocessen van techniek, projecten en bedrijven. Het derde deelgaat over werkwijzen (activities) en gereedschappen.De website `About Systems Engineering' [6] geeft deze kijk vanIncose op systems engineering beknopt en duidelijk weer.Een duidelijk en toegankelijk overzicht van SE-onderwerpen is tevinden op de site van Incose UK [7]. Het bevat tien leaflets waarinevenzoveel onderwerpen op zes pagina's elk beschreven zijn.In Nederland zijn de SE-leidraden versie 2 (2009) en 3 (2014)verschenen. Versie 2 is inhoudelijker dan versie 3. De toepas-baarheid is vrij gering. RWS heeft een aantal handleidingentoegankelijk gemaakt. Zij zijn gerelateerd aan de leidraden,maar veel praktischer en uiteraard op RWS afgestemd en daar-door nuttig voor ieder die binnen of met RWS werkt. Mettoegesneden aanpassingen zijn zij nuttig voor andere instantiesen samenwerkingsverbanden. Zij kunnen voor algemeengebruik nogal omslachtig zijn [8].De informatie op Wikipedia is uitgebreid en betreft uiteenlo-pende onderwerpen. De artikelen vari?ren van losse fragmententot opmerkingen op details. Soms wordt daar verwezen naarHitchings [1], die een aantal vrij downloadbare boeken en artike-len op internet heeft geplaatst. Hij beschrijft een aantal toepassin-gen. Waar vrijwel alle artikelen over toepassing van SE beperktzijn tot beweringen over het beschreven geval, wat enerzijdsbegrijpelijk is door de benodigde omvang voor zo'n beschrijving,maar anderzijds ontevredenstellend is omdat de lezer hetbeweerde niet kan nagaan, geeft Hitchings [1] meer achtergron-den. Aardig is het overdenken van zijn kritische kanttekeningen.Ten slotte zijn er leuke inleidende boeken in het Nederlands [3, 2].Bij alle literatuur moet echter steeds voor ogen worden gehou-den dat over systemen ofwel in termen van grondbeginselen,ofwel vanuit een bepaald vakgebied wordt geschreven. In heteerste geval is de literatuur weinig concreet en in het tweedegeval moet een omzetting naar de eigen toepassing nog wordengemaakt.6