BOUWSYSTEMENin Rotterdamdoor L. StoklaTechnisch Hoofdambt. 1e klasseDienst van Volkshuisvesting te RotterdamReeds in 1922--1924 werd Rotterdam door hoge bak-steenprijzen en hoge metselaarsionen gedwongen tothet bouwen van betonwoningen. De resultaten vandie woningen waren in enige onderdelen minder be-vredigend, alhoewel de laatste jaren de onderhouds-kosten voor die betonwoningen lager waren dan voorde in dezelfde periode gebouwde baksteenwoningen.Na 1940 werden plannen gemaakt voor proefwoningen,die in 1946 in uitvoering kwamen in de Fazantstraat.Deze groep woningen was bedoeld als studiemateriaalvan vloer-, dak- en muurconstructies, verschillendeverwarmingssystemen, raamconstructies en anderebouwonderdelen.De bouw van proefwoningen te Overschie had eenandere doelstelling n.l. het bouwen van systeem-woningen voor het beoordelen van de doeltreffend-heid en het verkrijgen van kostprijzen, bouwtijd, per-centage vakarbeid, materiaalverbruik, deviezenver-bruik en architectonische mogelijkheden.De keuze viel op de systemen Korrel, Kossel en Bron(z.g. monolietbouw), waarmede reeds enige ervaringwas opgedaan en enige systemen met onvoldoendeuitvoeringspractijk (z.g. experimentbouw).De uitgevoerde Korrel- en Kosselbetonwoningen (zietek. 1) behoren tot de monolietsystemen, waarbij hetbeton ter plaatse in een gemakkelijk hanteerbare be-kisting wordt gestort (zie foto 2 en 3).Korrelbeton verkrijgt de noodzakelijke isolerendeeigenschappen van het beton door weglaten van detek. 1. doorsneden en woonlagen vanboven: Kosselbetonwoningenonder: Korrel betonwoningenfoto 2. bekistingselementen van systeem Korrel-beton vaneen complex van 94 woningen te Overschiefoto 3. bekistingssysteem van Korrel-beton van zelfdecomplex woningenfoto 5. eerste uitvoering van systeem Welschenvan 2?24 woningen in de Talmastraatfoto 7. transport en stellen van bouwelementen vanSysteembouw van complex van 144 woningenin Kleinpolder Oost (Overschie) tek. 4. woonlaag wand- en vloerconstructie vansysteem Welschenfijne gedeelten der toeslag.Kosselbeton bereikt dit door gebruik van een mengselvan verschillende lichte toeslagstoffen.De niet uitgevoerde Bronwoningen behoren tot eenmontage bouwwijze, waarbij gehele wanden liggendop de grond worden gestort om daarna met behulpvan een kraan in het werk te worden gemonteerd.Gedurende de voorbereiding van de Systeembouw teOverschie werd in de Talmastraat een aanvang ge-maakt met 24 ?tagewoningen volgens systeem Wel-schen, die na voltooi?ng werden gevolgd door eentweede blok van 24 woningen in dezelfde straat (zietek. 4 en foto 5).Dit systeem is een samenvoeging van elementen- enmonolietbouw. Hierbij worden voor de binnenste helf-ten van de zijgevels, de bouwmuren, scheidingsmurenen separatiewanden, getrilde slakkenzandstenen ge-maakt, die op het werk worden vervaardigd. Debuitenste helften van de zijgevelstenen bestaan uitnormaal beton.De voor- en achtergevels zijn van gewapend beton,dat gestort wordt met gebruikmaking van verplaats-bare bekistingen.De prefabricatie wordt ook toegepast bij de vloer-constructie, welke uit montagebalkjes, dwarskoppel-balkjes en montagevloerplaat jes bestaat.Nadat in 1947 goedkeuring werd verleend voor hetbouwen van 94 woningen in het systeem Korrel en 86woningen in het systeem Kossel werd ook opdrachtverstrekt voor het bouwen van 144 montagewoningenin Systeembouw voor Kleinpolder Oost (zie tek. 6).Voor deze woningen is een betonskeletconstructie toe-gepast, bestaande uit monteerbare raamspanten.De kraan, die benodigd is voor het plaatsen van deconstructiedelen, maakte het mogelijk, dat grote gevel-elementen, vloer- en dakplaten kunnen worden ge-bruikt (zie foto 7).De buitenzijde van het gevelelement is met zoutzuur512tek. 6. gevel en woonlaag van Systeembouwtek. 8 doorsnede en woonlaag van systeem Welschenfoto 9. voorgevel van systeem Welschen van complex van840 woningen in Kleinpolder West (Overschie)foto 10. detail van achtergevel van systeem Welschenvan zelfde complexuitgewassen. De binnenzijde met poreuze vulling wordtin de fabriek vlak afgewerkt, zodat op het werk eenstuc-afwerklaag voldoende is, terwijl tussen buiten-en binnenwand een glaswolmat wordt aangebracht.Het systeem is niet toegepast voor de binnenwanden,hetgeen betekent dat Systeembouw te combineren ismet traditioneel bouwen. De tijd zal leren, of murenvan kalkzandsteen voordeliger blijven dan binnen-wandelementen, die toch zeker een sneller bouwenkunnen ontwikkelen. Met de proef van deze woningenhebben de ondernemers, de afdeling systeembouw vanhet Ministerie, Ratiobouw en in het bijzonder de dien-sten van Bouw- en Woningtoezicht en Volkshuisves-ting veel geleerd. Ik acht het dan ook een verheugendteken, dat het niet bij deze proef is gebleven, immerswerd opdracht gegeven voor 520 van deze montage-woningen met gewijzigde module, platte grond, gevelsen constructies met behoud van de grondgedachte vanhet systeem.Ook de ervaring met Welschen-woningen waren oor-zaak, dat eerst 840, daarna 440 woningen in Klein-polder West tot uitvoering kwamen (zie tek. 8).De het eerst gereed gekomen woningen van het com-plex van 840 woningen laten reeds zien, welke vorde-ringen dit systeem maakte (zie foto's 9 en 10).Het systeem Welschen leent zich tot architectonischemogelijkheden, terwijl ook verschillende bouwwijzentoegepast kunnen worden.Voor de 440 woningen is zowel de architectuur als debouwwijze verschillend ten opzichte van de 840 wo-ningen.Voor de tegenstanders van beton kan worden mede-gedeeld, dat in uitvoering zijn gekomen 448 baksteen-montagewoningen, waarvan de elementen eveneensmet een kraan worden gesteld (zie tek. 11).Eveneens met baksteen bekleed worden 4 woningenvoor grote gezinnen, gebouwd in complex Wielewaalvolgens het systeem Pronto.tek. 11. doorsnede en woonlaagvan bouwsysteem b.m.b.513foto 12a. voorgevel van systeem Korrel van complex van94 woningenfoto 12b. achtergevel van systeem Korrel van hetzelfdecomplex te OverschieWanneer dan nog wordt genoemd de 160 Welschen-woningen volgens andere indeling, architectuur enconstructie, als de hiervoren genoemde Welschen-woningen die in uitvoering zijn gekomen in Klein-polder Oost, dan wordt de opsomming systeemwo-ningen ge?indigd met 398 woningen systeem R.B.M. *)voor Zuidwijk en 6 woningen voor grote gezinnenvolgens het systeem Pronto voor Wielewaal, welkeplannen beide in uitvoering komen.Het plan Zuidwijk omvat de bouw van 192 ?tage-woningen en 206 eengezinswoningen als duplex-woningen ingericht in een gedeelte van de N.O.-buurt.Bij systeem R.B.M, wordt een skelet toegepast, datdient om de verschillende elementen te stellen. Aanhet skelet worden n.l. aan de buitenzijde gefigureerdebetontegels aangebracht en aan de binnenzijde platenisolatiemateriaal. Tussen deze tegels en platen wordtvervolgens beton gegoten.Resumerende is de stand van de systeemwoningen inRotterdam op 1 Juli 1950 als volgt:48 voltooide woningen volgens systeem Welschen in deTalmastraat, die uitgevoerd zijn door Dura's AannemingsMij. N.V., R'dam;94 voltooide woningen volgens systeem Korrel in Overschie,die uitgevoerd zijn door de N.V. Aannemersbedrijf v/hP. A. van Wijnen, Dordt;86 voltooide woningen volgens systeem Kossel in Overschie,die uitgevoerd zijn door de aannemers Van Omme en DeGroot, Krijger en v. Kampen, R'dam;144 voltooide woningen volgens systeem Wijmer en Breukel-man, R'dam ia Kleinpolder Oost met leverantie van deelementen door de N.V. Schokbeton en uitgevoerd door defirma Van Waning en Co., R'dam;840 woningen volgens systeem Welschen in Kleinpolder West,waarvan 80 voltooid zijn en welke woningen uitgevoerdworden door Dura's Aannemings Mij. N.V.;440 woningen volgens systeem Welschen in Kleinpolder West,die uitgevoerd worden door de Aann. Mij. J. P. v. Eesteren,R'dam.313 woningen volgens systeem Duinker en Verruyt in Hoekvan Holland, die uitgevoerd worden door N.V. Ingenieurs-Bureau van de Bouwnijverheid, Oegstgeest;520 woningen volgens systeem Wijmer en Breukelman inKleinpolder Oost met leverantie van de elementen door deN.V. Schokbeton en welke woningen uitgevoerd wordendoor de firma Van Waning en Co.;448 woningen volgens systeem Baksteenmontagebouw in Klein-polder Oost, die uitgevoerd worden door de N.V. Neder-landsch Bouwsyndicaat, Den Haag;120 woningen volgens systeem Korrel in Hoek van Holland,die uitgevoerd worden door de N.V. Aannemersbedrijf v/hP. A. van Wijnen;4 woningen volgens systeem Pronto in de Wielewaal, dieuitgevoerd worden door Van Vliet en Van Duist, R'dam;6 woningen volgens systeem Pronto in de Wielewaal, die inuitvoering moeten komen;160 woningen volgens systeem Welschen in Kleinpolder Oost,die uitgevoerd worden door het Aannemersbedrijf G. v. d.Welle, R'dam;398 woningen volgens systeem R.B.M. in Zuidwijk, die uit-gevoerd zullen worden door de Rijnlandsche BetonbouwMij., Delft.Totaal in Rotterdam 452 systeemwoningen voltooid,2765 systeemwoningen in uitvoering,404 systeemwoningen die in uitvoering___ komen.3621*) Aan dit systeem, waarmede men te Delft reeds ervaringopdeed, zal een apart artikel worden gewijd in een der vol-gende nummers van Cement. (Red.)Binnen 2 jaar na heden zullen 3 621 systeemwoningenvoltooid zijn, afgezien van de mogelijkheid, dat nogandere systeemwoningen in die 2 jaar in uitvoeringen gereed komen.Wanneer thans de resultaten worden nagegaan vande systeembouw, dan zien wij, dat de monoliet-systemen de kostprijs van traditionele woningen kun-nen benaderen en de bouwtijd niet veel langer behoeftte duren. Het grotere aantal ongeschoolden, dat indeze bouw ingeschakeld kan worden, is niet belang-rijk. Verder is gebleken, dat de systemen met mon-tagebouwwijze het dichtst de traditionele prijs kun-nen benaderen, indien de module niet te groot is.Voor montagesystemen met grotere module is mo-menteel een hoger bedrag nodig voor de bouwkosten,indien er kostbare mallen en kranen moeten wordenaangeschaft. Wanneer men geduld kan hebben, zullenook deze bouwsystemen bij voldoende opdrachtendoor afschrijving op bovengenoemde hulponderdelensterk in prijs kunnen verminderen. Opvallend is, datvoor de bouw van laatstgenoemde systemen een be-langrijk aantal ongeschoolde arbeiders wordt gebruikten bijna geen metselaars en minder stucadoors nodigzijn.In Mei 1950 was in Rotterdam in uitvoering 44 %systeembouw. Een maandelijks gehouden enqu?tegaf voor de woningbouw aan, dat van de metselaars15 % en van de stucadoors 6 % aan de systeembouwwerkzaam was. Bovendien werd het aantal bouwvak-arbeiders (geschoolden inclusief ongeschoolden) van1965 in Maart 1949 verhoogd tot 3143 in Mei 1950.De woningproductie per arbeider per jaar gaf eenvooruitgang van 1,07 in Maart 1949 tot 1,14 woning inJuni 1950.Wat een mooi vooruitzicht voor onze repatri?renden,die in korte tijd geschoold kunnen worden voor eenbouwwijze, die juist voor deze categorie zo aantrek-kelijk is.Arbeiders, die nooit een vak hadden geleerd, hebbenaan de systeembouw gewerkt met een liefde, die alletwijfel omtrent het geven van opdrachten voorsysteembouw wegneemt. Deze arbeiders voelen zichdoor de aan systeembouw verbonden werkzaamhedeneen nuttige schakel in het arbeidsproces. Wij kunnenniet buiten systeembouw, als wij niet de verantwoordewerkloosheid willen voorkomen wegens bovenge-noemde invloed op de arbeidsmarkt. Een goed sys-teem van prefabricage heeft een voorbereiding nodigvan jaren met de daaraan verbonden kosten. Verderzijn nodig grote opdrachten, die een ononderbrokenmassaproductie voor jaren verzekeren. Terwijl er welinstanties zijn, die grote bedragen over hebben vooroorlogsdoeleinden, is het onbegrijpelijk, dat deze nietmeer aanwezig zijn voor de ontwikkeling van dewoningbouw, want systeembouw betekent ontwikke-ling van de woningbouw in het algemeen.Voor belangstellenden volgen hierna enige detailsvan systemen, die voor Rotterdam belangrijk zijn inverband met de in uitvoering genomen bouw.514foto 13a. voorgevel van systeem Kossel foto 13b. achtergevel van systeem KosselSysteem ,,Korrel".Bij dit systeem wordt gebruik gemaakt van eenbetonsamenstelling, die afwijkt van de gebruikelijke.Dit beton wordt op die bouwplaats vervaardigd vantoeslagstoffen, cement en water. Door gelijkkorreligtoeslagmateriaal te gebruiken ontstaat een poreuzebetonsoort, waarbij tussen de korrels holle ruimtenblijven. De warmte-isolatie van het materiaal wordtzodoende verbeterd, terwijl de invloed van de capil-laire krachten bijna nihil is. Alhoewel dit beton geenwaterkerende eigenschappen heeft, zijn de holleruimten de oorzaak van de omstandigheid, dat mentoch droge muren verkrijgt. Wel verdient het aanbe-veling, de buitenmuren waterkerend af te pleisteren.Als toeslag gebruikt men baksteenpuin, dat in de ge-wenste grootte kan worden gebroken door daartoevervaardigde breekmachines.Samenstelling van het Korrelbeton:grove korrelbeton:1 deel cement, 3/4 deel rivierzand, 10 delen korrels,korrelgrootte van 10--25 mm.dichte korrelbeton:1 deel cement, 6 delen korrels, korrelgrootte van0--12 mm.Bovenlaag van de vloeren, dik 12? cm, in dichte kor-relbeton, voorzien van de vereiste wapening.Onderlaag van de vloeren, dik 3? cm, en de buiten-en binnenmuren van grove korrelbeton, nader af tewerken met chromolieth (Zie voor de gevels foto12a en 12b).Systeem ,,Kossel".De foto's 13 a-c geven resp. de voorgevel, achtergevelen de onafgewerkte binnenbouw.Systeem ,,Welschen".Het zou te ver voeren van alle bouwplannen uit-voerige omschrijvingen te geven. Volstaan wordt metenige afbeeldingen en gegevens over de arbeid vande voltooide woningen aan de Talmastraat.foto 13c. onafgewerkte binnenbouw van systeem KosselVoor de 840 woningen worden, behalve de afbeel-dingen van de voltooide woningen hiervoren, nog eenafbeelding van het vereenvoudigde steigersysteem eneen foto van het leggen der vloerplaten gegeven (ziede foto's 14 en 15 op blz. 516).Bij de bouw van 440 Welschenwoningen te Overschiezijn weer nieuwe aspecten verrezen bij de organisatievan de opbouw van dit systeem. Bij de eerste opzetis men van het standpunt uitgegaan, dat de z.g. bouw-muren voor de bekisting werden gemetseld, waarbijde breedte der kolommen werd uitgespaard en dehoogte dezer muren tot onderkant balk werden op-getrokken. Om deze uitsparingen werd een bekistinggesteld tegen de muren en de wapening geplaatst,waarna de opengebleven ruimte werd volgestort, zo-dat de reeds gemetselde muur vast in het skelet werd24 Welschenwoningen aan de Talmastraata. betonskelet vervaardigen20 cm wanden stellen en aanw. vloeren .........................b. 10 cm separatiewanden stellen.......................................c. idem aanwerken tegen vloeren......................................d. ruwhakken betongevels ...............................................e. granito bepleistering voorgevel ....................................f. bepleistering achter- en zijgevel ..................................15 % toeslag voor onprod. werk en verlies ...........................totaal:ofwel:geschoold ongeschoold totaal1612 m.-u. 1612 m.-u. 3224 m.-u.-- 200 m.-u. 200 m.-u.75 m.-u. -- 75 m.-u.-- 36 m.-u. 36 m.-u.107 m.-u. 214 m.-u. 321 m.-u.90 m.-u. 90 m.-u. 180 m.-u.1884 m.-u. 2152 m.-u. 4036 m.-u.283 m.-u. 323 m.-u. 605 m.-u.2167 m.-u. 2475 m.-u. 4641 m.u.255 m.-d, 291 m.-d. 546 m.-d,515foto 14. steigerwerk van systeem Welschen bij complexvan 840 woningen in Kleinpolder West te Overschiefoto 15. vloerconstructie van systeem Welschen van zelfdecomplex woningen516foto 17. fabricage van de kleine balken, systeem Welschen,voor complex van 440 woningen te Overschiefoto 16. liften aan de kop van de bouwblokken van systeemWelschen van zelfde complexverankerd. De practische bezwaren hiertegen waren,dat alle materialen per pand door de trappenhuizenmoesten worden opgehaald.De aannemer heeft daarom een nieuw organisatieplangemaakt.Er is gestreefd naar een open bebouwing, waarbij dematerialen aan de koppen der blokken, op plattewagen met rubberbanden, worden aangevoerd, waar-mede ca 1 000 kg materiaal tegelijk wordt getrans-porteerd (zie foto 16).Daar de Welschenbouw een skeletbouw is, werd voorde kolommen en balken een volledige bekisting ge-maakt, waar tegelijkertijd de Welschenvloercon-structie kan worden opgelegd. Hierbij bestaat degevelbekisting uit standaardschotten van een vastemaat en wel 2,00 m lang en 0,45 m breed.Hiertussen worden latten gemaakt om de hoogte totonderkant balklaag te regelen en tevens om de boutendoor te voeren.De fabrieken zijn voor deze open bebouwing zo ge-plaatst, dat opslagterreinen zijn verkregen, waar ca1/3 der totale productie kan worden opgeslagen. Overdeze terreinen is smalspoor gelegd, hetwelk van deopslagterreinen naar de koppen der te maken blokkenvoert.Aan de koppen dezer blokken zijn liften geplaatst instalen steigers. De bovengenoemde wagentjes wordenop de opslagterreinen geladen, daarna op eensmalspoortrailer met 4 stuks tegelijk gereden, waarnadeze trailer naar de liften wordt getrokken. De wa-gentjes gaan vanaf de trailer in de lift, worden naar debetreffende verdieping opgehaald en uit gereden overde verdieping naar de plaats van bestemming enworden dan pas afgenomen en in het werk geplaatst.De materialen gaan dus vanaf de opslag tot de plaatsvan bestemming slechts 1 ? door de handen.foto 18. opslag van kleine balken, systeem Welschen,voor complex van 440 woningen in KleinpolderWestfoto 19. fabricage van vloerplaten van systeem Welschenvan complex van 440 woningen in Kleinpolder Westfoto 20. opslag van vloerplaten systeem Welschen vanzelfde complex woningenDit betreft de vloerbalken en platen.Wat de elementen voor de wanden aangaat, heeftmen een steenmachine geconstrueerd, waarbij men isuitgegaan van het standpunt, deze elementen zodanigglad en vlak te fabriceren, dat bij de stapeling dezerelementen een vlak wordt verkregen zodat de af-werking met een blauwe pleisterlaag voldoende is.De bouwmuren worden dus niet meer ingestort maarlater tussen het bestaande skelet ingemetseld.Alvorens de wanden worden geplaatst, worden alleinstallaties aangebracht en alle binnenkozijnen enz.gesteld.Hierbij heeft men dus het grote voordeel, dat de ar-beiders een horizontale laag van 8 tot 10 woningenkunnen afwerken zonder de onderbreking, welke menvoor elk onderdeel krijgt, als de scheidingsmureneerst zijn opgetrokken en men trap af en trap opmoet gaan om de volgende woning te bereiken (Voorde fabricage en voor de opslag van balkjes, vloerpla-ten en bouwstenen zie de foto's 17, 18, 19, 20, 21, 22,23 en 24).Systeem Wijmer en Breukelman ,,Systeembouw"in Kleinpolder OostDe bouw van de 520 woningen zullen, evenals die vande voltooide 144 woningen, uitgevoerd worden doorde N.V, Kon. Rotterdamsche Beton en Aanneming Mij.v/h Firma van Waning & Co met de N.V. Schokbeton.Voor de 144 voltooide woningen (zie tek. 25) geeft Ieen horizontale en een verticale doorsnede van devoeg; van de 520 in uitvoering genomen woningenworden de voegen volgens II gemaakt.De uitvoering volgens I maakte het noodzakelijk, datde voegen met strippen werden afgedekt. De gevuldevoeg gaf gelegenheid voor het doorvoeren van op-gezogen water voortgestuwd door de wind. De openvoeg volgens II geeft gelegenheid tot afvoeren ervan.De bouw van de 144 woningen gaven per woningvoor:het monteren .................................................... 60? m.-u.het leggen kelderplaten ..................................... 8? m.-u.de kraan-verplaatsing ......................................... 2? m.-u.pennen knippen voor balken .............................. 1 m.-u.demonteren....................................................... 1? m.-u.elementen verwisselen....................................... 1? m.-u.totaal 76? m.-u.Onder het monteren wordt verstaan het met de kraanop de juiste plaats brengen van de elementen; onderdemonteren het afbreken van het stalen windverband,dat voor het verband tijdens het monteren dient enonder elementen verwisselen het corrigeren vanenkele onderdelen (zie verder de foto's 26, 27 en 28).Baksteenmontagebouw in Kleinpolder OostBij deze bouw, die uitgevoerd wordt door de N.V.Bouwsyndicaat, zouden wij kunnen spreken van me-chanisch metselen van buitenspouwwanden zondermetselaars.In een loods vervaardigen ongeschoolde arbeiders aaneen transportband op een voortdurend circulerendereeks wagentjes in zeven stadia spouwmuurelementen.Zij leggen de bakstenen in geoctroo?eerde gietijzerenroosters, met een steenverdeling verkregen door voeg-verhogingen van 5 mm. De stenen met verankeringvoor de binnenspouw worden aangegoten en vast-getrild, waarbij automatisch een keurig en strakvoegwerk kan ontstaan. Verderop wordt er een bin-foto 21. fabricage van bouwstenen van systeem Welschenvoor complex van 840 woningen in KleinpolderWestfoto 22. opslag van bouwstenen, systeem Welschen, vanzelfde complex woningen517tek. 25: I. horizontale en vertikale doorsnede van de voegbij het eerste complexII. idem bij het tweede complexfoto 23. fabricage van bouwstenen, systeem Welschen,van de binnenmuren voor complex van 440 wonin-gen in Kleinpolder Westfoto 24. opslag van bouwstenen van systeem Welschenvoor zelfde complex te Overschiefoto 26. opslag van bouwelementen van Systeembouwvan complex van 144 woningen in Kleinpolder Oostnenspouw van een of andere lichtbetonsoort opgestorten na de nodige bewerkingen komt het elementbuiten de loods in opslag.De onderlinge verticale voegen tussen de baksteen-elementen zijn tandingsgewijze be?indigingen, dietegen elkaar passen en waarin om de andere laag eenlosse steen wordt ingemetseld.Door spaarblokken, afsluitplaten e.d. kan het elementelke vorm krijgen en kunnen, waar nodig, openingenworden gespaard.De binnenmuren kunnen op dezelfde wijze of alsmassieve wanden worden gemaakt.De montage vindt plaats met een kraan voor verticaalen horizontaal transport; het richten en bijstellen ge-schiedt met de hand.Pronto systeemDit bouwsysteem wordt gekenmerkt door het toe-passen van vooraf aan de fabriek vervaardigde ele-menten, welke op de bouwplaats tot ??n geheel wor-den samengevoegd.De elementen voor de buitenmuren, ca 88 ? 25 ? 24 cm,bestaan uit een kern van trilbeton met ventilatie-kanalen, aan de buitenzijde voorzien van ingetrildebaksteen en aan de binnenzijde van een aangetrildeisolatielaag.De elementen voor de binnenmuren, ca 88 ? 25 ?21 cm, bestaan eveneens uit een trilbetonkern metisolatiekanalen, doch zij zijn aan beide zijden voorzienvan een aangetrilde isolatielaag.Voor de ingetrilde baksteen wordt normaal Waal-formaat toegepast, die door het knippen overlangseen grote besparing aan baksteen geeft en bovendieneen goede aanhechting met de trilbeton verzekert.De methode van verwerking der Pronto-elementen,waarbij in de lintvoegen holten worden gespaard ende mortel in de stootvoegen goed wordt aangestampt,is van belang voor het keren van het regenwater.Behalve de grote beperking van het aantal metselaarskunnen door de fabricage van de elementen in defabriek vele ongeschoolde arbeiders worden ingescha-keld (zie foto 29).Wanneer met dit artikel, waarmede geen aanspraakwordt gemaakt op volledigheid, wordt bereikt, datenige tegenstanders van systeembouw inzien, dat zijte oppervlakkig deze mening waren toegedaan en inhet algemeen meer belangstelling en bestudering hetgevolg zal zijn, dan is het doel bereikt.Wanneer gevraagd wordt, of de systeembouw niet518even snel zal verdwijnen als zij gekomen is, moet devraag ontkennend worden beantwoord; de aanlooptijdis voorbij, met de daaraan verbonden kosten. Dehouders van de goede systemen zullen zeker niet rus-ten met het zoeken naar verbeteringen en vereen-voudigingen.De N.V. Raatbouw (v.h. N.V. Systeembouw), Kampen,heeft zojuist haar naamswijziging en nieuwe systeembekend gemaakt.Al deze systeemhouders weten, dat zij bouwen moe-ten voor de prijzen van de traditionele bouw, maarzoeken moeten naar voordeligere bouw, zonder aan-tasten van de soliditeit en de welstandseisen van dewoning. Systeembouwwijzen waarbij onderdelen langsmechanische weg bij duizenden worden vervaardigd,moeten na verloop van enige tijd belangrijk goedkoperzijn dan de traditionele bouw. Uit de systeembouwkan een standaardisatie van de normale bouwmetho-den voortvloeien en hierin kan een groot gedeelte vande waarde der prefabricatie zijn gelegen. Zelf ben ikovertuigd, dat de systeembouw bijgedragen heeft totde snelle verlaging van de bouwkosten en verkortingvan de bouwtijd van de woning in de laatste twee jaar.Gehoopt wordt dan ook, dat de Minister voort zalgaan met het toewijzen van een contingent systeem-bouw naast die van de traditionele bouw.Bij een ongewijzigde arbeidsbezetting is het volkomenverantwoord een verhoging toe te staan van het con-tingent, indien systeemwoningen worden gebouwd.De strijd tussen systeem- en traditionele bouwers magniet ontaarden in een politiek spelletje, maar magalleen dienen voor de ontwikkeling en verbeteringvan de woningbouw.Het kan geen kwaad te gaan zoeken naar tekort-komingen bij de systeembouw, maar laten wij onseven rekenschap geven, dat met traditionele bouwook fouten worden gemaakt. Het is toch bekend, datgevels van baksteenwoningen doorregenen; in enigegevallen zo erg, dat verbeteringen alleen met zeerhoge kosten mogelijk waren. Laten wij al onze energieinzetten, niet afbreken maar opbouwen door een ge-zonde kritiek. Met dit doel voor ogen is er iets tebereiken, zowel voor de systeem- als traditionelebouw.Geef de systeembouw geen vrije hand, maar laatalleen systeemwoningen bouwen in plaatsen, waar-voldoende technici zich interesseren voor de vereen-voudiging en verbetering van de woning. Er is reedsiets bereikt en er kan nog meer worden bereikt.foto 27. stellen van bouwelementen van Systeembouwvan 144 woningen in Kleinpolder OostBetaling abonnementsgelden 1951Wij verzoeken onze abonn?'s beleefd, ter vereenvou-diging van onze administratie en ter besparing vanincassokosten, de verschuldigde abonnementsgeldenvoor de jaargang 1951 v??r 31 December a.s. tewillen gireren op onze post-giro-rekening nummer525812 of Gemeente Giro M 255; ofwel over te makenop ??n onzer Bankrekeningen, nl. Incasso Bank, bij-kantoor Weesperplein te Amsterdam-C; NederlandseMiddenstandsbank, Herengracht 580, Amslerdam-C.(Alle rekeningen ten name van: N.V. Uitg. Mij. ,,MetCouragie", Sarphatistraal 54, Amsterdam.)De kwitanties, verhoogd met incassokosten voor dejaargang 1951 gaan begin Januari 1951 in zee enwij verzoeken U dus n? 1 J anuari 1951 geens torti ngen op ??n onzer rekeningen meer te doen.519foto 28, achtergevel van Systeembouw van zelfde com-plex woningenfoto 29. verwerken van de Pronto-elementen in de bouwvan 4 grote woningen in het complex ,,Wielewaal"
Reacties