? utiliteitsbouw? ? voorschriftendr. R.F.M. Bakker, Stichting Optimat, rapporteur van CUR"preadviescomissie PD 39'Duurzaamheid betonnen afscheiders'In 1990 verscheen NEN 7089 'Olie-afscheiders en slibvangputten'. Deze norm diende alsbasis voor de nationale beoordelingsrichtlijn 'Betonnen olie-afscheiders en slibvangput-ten' (BRL 5251) uit 1994. De eis uit NEN 7089 om het beton ter bescherming te voorzienvan een coating of Iining werd in deze beoordelingsrichtlijn overgenomen. Maar deze eiswerd wederom een punt van discussie. Het College van Deskundigen 'Bodembescher-mende voorzieningen' vroeg CUR-Preadviescommissie :39 'Duurzaamheid betonnen af-scheiders' daarom een advies op te stellen over de technische eisen die gesteld moetenworden aan betonnen afscheiders ter waarborging van de gewenste duurzaamheid en devereiste vloeistofdichtheidin relatie tot het milieu in de afscheider en de omringendegrond. Hier volgt een samenvatting van dit advies.BETONIN OLIE-AFSCHEIDERSWELOFNIETBESCHERMENtIn Nederland worden verschillende maatre"gelen genomen om vervuilde grond te reini"gen en verdere verontreiniging van de bo"dem te voorkomen. Denk aan de garages enbenzinestations waar de grond door morsenvan olie en benzine vervuild raakte. Dit leid"de tot bodemsaneringen en de aanleg vanvloeistofdichte vloeren. Maar met een vloei"stofdichte vloer is het probleem nog niet op"gelost. Gemorste vloeistoffen, zoals olie,diesel en bezine, dienen ookte worden afge"voerd. Een deel zal verdampen, een anderdeel wordt met het was- en/of regenwaterafgevoerd. Om te verhinderen dat deze, nietmet water mengbare vloeistoffen in het rioolterechtkomen, moeten ze worden afgevan-gen. Hiertoe dient alle water en 'olie' (nietmet water mengbare stoffen) eerst een slib-vangputen vervolgens een olie-afscheiderte passeren. De olie-afscheiders zijn zo ge-20construeerd dat de olie erin blijft drijven enhetwater afgevoerd wordt in het riool (fig. 1).De afscheiders dienen op geregeldetijden teworden geleegd. De inhoud moet afgevoerdworden ter verdere verwerking.NormenSinds 1990 is er een Nederlandse normvoor olie-afscheiders NEN 7089 'Olie-af-scheiders en slibvangputten. Type-indeling,eisen en beproevingsmethoden'. Deze isopgesteld door Normcommissie 353 29'Olie- en vetafscheiders'. Een Europesenormcommissie CEN/TC 165 is bezig methet opstellen van een Europese norm 'Sepa-rator systems for light liquids (oil andpe-trol)', waarvan in maart1995 heteerste con"cept (prEN 858-1) werd gepubliceerd. Als deEuropese norm van kracht wordt, zal NEN7089 worden ingetrokken. Volgens beidenormen kunnen olie-afscheiders (en slib-vangputten) gemaakt worden van beton, ij-zer of staal. In de Europese norm zijn ookkunststoffen toegestaan, met name glasve-zelversterkt plastic en polyethyleen.Bij het opstellen van NEN 7089 is ervan uit-gegaan dat de norm ook gebruikt kan wor-den als technische grondslag voor certifice-ring. In november 1994 verscheen bij KIWAeen nationale beoordelingsrichtlijn voor 'Be-tonnen olie-afscheiders en slibvangputten'(BRL 5251). Deze is opgesteld door het Col-lege van Deskundigen Bodembeschermen"de voorzieningen van KIWA, waarin belang-hebbende partijen op het gebied van bo-dembeschermende voorzieningen zijn ver-tegenwoordigd. Omdat NEN 7089 bescher-CEMENT1997j2'"'- ~[ '7vloerafvoer / " , ~ " ~(zonder waterslot) / JL~~~~~-Oli.alal raL..'-?I D f"..-~~-...\~ it9l/tmingvan het beton meteen coating ofeen li"ning vereist, is deze eis ook in de beoorde"lingsrichtlijn opgenomen. Deze eis was bijhet opstellen van de norm al een discussie"punt en werd datopnieuw, onder andere om"dat onbeschermde olieafscheiders en slib"vangputten niet met certificaat zouden kun"nen worden geleverd.slibvangput olie.afscheiderIP=uitlaat- ---?monsternameschachtVragen PreadviescommissieDe discussie over de eisen aan de duur"zaamheid van betonnen afscheiders in af"voerleidingsystemen is gevoerd binnen deNNI"normsubcommissie 351 165 08 ?f"scheiders' en binnen het College van Des"kundigen 'Bodembeschermende voorzie"ningen'. Op grond van de discussies tussenvoor" en tegenstanders over de noodzaaktot beschermen van het beton, vroeg hetCollege van Deskundigen aan CUR om eenadvies op te stellen. Hiertoe is Preadvies"commissie 39 'Duurzaamheid betonnen af"scheiders' ingesteld. Deze kreeg in januari1996 de opdracht om een onderbouwd ad"vies uitte brengen overte stellen technischeeisen aan betonnen afscheiders ter waar"borging van de gewenste duurzaamheid ende vereiste vloeistofdichtheid in relatie tothet milieu in de afscheider en de omringen"de grond.De voorafgaande discussie [1] leverde viervragen op, die de preadviescommissie zoumoeten beantwoorden:1. Is een beschermlaag aan de binnenzijdenoodzakelijk om het beton te bescher"men tegen aantasting door de te schei"den vloeistoffen?2. Is een beschermlaag aan de binnenzijdenoodzakelijk om de wapening te bescher"men tegen corrosie tengevolge van bin"nendringen van corrosiebevorderendestoffen?3. Is een beschermlaag aan de binnenzijdenoodzakelijk om te voorkomen dat olie endaarin opgeloste stoffen door het betondiffunderen en zo de omgeving verontr?nigen?4. Is een beschermlaag aan de buitenzijdenoodzakelijk?Om deze vragen goed te kunnen beantwoor"den, is het van belang om te weten welkestoffen in de afscheiders aanwezig zijn. Ingesprekken met producenten en afnemersvan olie"afscheiders isge?nventariseerd w?ke stoffen in olie"afscheiders aanwezig kun"nen zijn. In figuur 2 staat daarvan een over"zicht.CEMENT1997/2CD Slibvangput en olie"afscheiderVraag 1Is een beschermlaag aan de binnenzijdenoodzakelijk om het beton te beschermentegen aantasting door de te scheidenvloeistoffen?Om deze vraag goed te kunen beantwoor"den, moeten we eerst bekijkenin welke matede stoffen die in olie"afscheiders aanwezigkunnen zijn hetbetonkunnen aantasten (zietig.2)Agressiviteit minerale oli?n en vettenOnder minerale oli?n en vetten vallen benzi"ne, dieselolie, motoroli?n en motorvetten.Deze producten tasten het beton niet aan[2,3].Agressiviteit koelvloeistof (ethyleenglycol)Ethyleenglycol is een van de meerwaardigealcoholen die kalkoplossend werken. Bij be"ton betreft het alleen de vrije kalk die bij dehydratatie van cement wordt gevormd. Kalk-oplossing kan worden verhinderd door eenvoldoende dicht beton toe te passen, waar"door de vrije kalk nagenoeg niet bereikbaaris. Een andere mogelijkheid is het toepas"sen van een cementsoort waarbij na hydra"tatie slechts geringehoeveelheden vrije kalkvrijkomen, bijvoorbeeld hoogovencement.Agressiviteit dooizouten (chloriden)Chloriden zijn voor het materiaal beton nietagressief. Dat er aan betonspecie voor ge"wapend beton geen chloriden mogen wor-den toegevoegd, is om corrosie van de wa-pening te voorkomen [4].Agressiviteit detergentia, vet en vuilDetergentia (wasmiddelen) zijn veelal op"pervlak-actieve stoffen die inert zijn voor be"ton. Ze kunnen zich wel hechten aan het be"?tonoppervlak. We kunnen ditvergelijken methuishoudelijk afvalwater. Ditbevat allerhan-de afwasmiddelen en is evenmin agressiefvoor beton, mits ana?robe vergisting wordtvoorkomen [2,5].@ Mogelijke schadelijke stoffen in afschei?ders21? utiliteitsbouw? ? voorschriftenTabel 1 Bepaling van de PH-waarden in een olie/benzine-afscheider en slibvangput op loca"tie 'De Wagenaar' te Hoogblokland A27. Bron: Esso Nederland BV.Agressiviteit accuzuurAccuzuur (geconcentreerd zwavelzuur) iseen van de meest agressieve stoffen voorbeton. Afhankelijk van de pH, die door ver-dunning verkregen wordt, en de hoeveelheiddie per tijdseenheid langs het betonstroomt, zullen maatregelen moeten wor-den genomen om het beton te beschermen.Aangezien het lozen van zuur verboden is,kan er van uitgegaan worden dat de hoeveel-heden gering zullen zijn.Zoals in de voorschriften is vastgelegd, bete-kent een verlaagde zuurgraad (pH) nog nietdat beton moet worden beschermd. Het be-ton heeft immers een zekere buffercapaci-teit. Pas wanneer het continu in aanraking ismet water met een pH 25 mm) eneen voldoende lage water?cementfactor(wcf < 0,45) worden aangehouden, is hetaanbrengen van een beschermlaag op hetbeton ter bescherming van de wapeningoverbodig.Vraag 3Is een beschermlaag aan de binnenzijdenoodzakelijk om te voorkomen dat olie endaarin opgeloste stoffen door het beton dif"funderen en zo de omgevingverontreinigen?Omdat beton een microporeusen perme"abel materiaal is, kunnen stoffen zowel inhet beton dringen als er doorheen diffunde-ren. Dit geldt ook voor water! Waterdicht be?ton naar de letterl?ke betekenis bestaatniet. B? lagere water?cementfactoren is detransportsnelheid zo gering datwe praktischvan waterdicht beton spreken. Toch kan ookbeton van hoge kwaliteit in de oppervlakte?laag snel water opnemen en afstaan.Omdat deomgevingniet magwordenveront?reinigd met olie en daarin opgeloste stoffen,is het niet zozeervan belang hoeveel olie hetbeton kan opnemen. Hetgaat erom hoeveelolie er doorheen gaat. In de prakt?k hebbenwe daarb? te maken met twee versch?nse?len:? indringing (tengevolge van capillaire opzui?ging);? doorstroming (tengevolge van een druk-verschil).Capillaire opzuiging is alleen mogel?k als decapillairen leeg z?n. Zodra ze gevuld z?n,vindt er in het pori?nsysteem van het betongeen transport van vloeistof plaats, tenz?aan ??n ofbeide zijden verdamping plaats-vindt of er een drukverschil over de wandheerst (hydraulische druk) [6].Oferb? contact metolie ook olie in hetbetonvan de afscheider dringt, hangt af van devochthuishouding in het beton. Als de capil?lairen gevuld z?n met waterkan er geen an?dere vloeistof worden opgezogen. Het betonzal dus eerst geheel of gedeeltel?k moetenuitdrogen voordat van capillaire opzuiging(absorptie) van olie sprake kan Z?n.Er z?n vier situaties waarin beton eenzijdigmet olie in aanraking komt:? Het beton is b? in gebruikname met waterverzadigd. De buitenz?de van het betonbevindt zich in een vochtig milieu zodat ergeen water uithetbeton verdampt(fig. 3).? Hetbeton is b? in gebruikname ten dele uit-gedroogd. De buitenz?de van het betonbevindt zich in een vochtig milieu (fig. 4).? Het beton is met water verzadigd. De bui?tenz?de van het beton bevindt zich in eendroog milieu (fig. 5).? Het beton is uitgedroogd. De buitenz?devan hetbeton bevindt zich in een droog mi-lieu (fig. 6).? Situatie 1. Het beton is bij in gebruikname met water verzadigd.De buitenzijde van het beton bevindtzich in een vochtig milieu, zodater geen water uit het beton verdampt.@ Situatie 2. Het beton is bij in gebruikname ten dele uitgedroogd.De buitenzijde van het beton bevindt zich in een vochtig milieu.olieolieopzuigingtot vochtfrontvochtfrontRV100%vochtopnametot vochtfrontIoliegeenindringing... /betonwaterverzadigd,RV100%geenVerdamping... /- - - -~""'i"lII"''--------' ......... - - - ......... -~-buitenmilieu betonnen wand binnenmilieu buitenmilieu betonnen wand binnenmilieuToelichtingEr zal geen capillaire opzuiging van olie plaatsvinden want alle pori?n zijnal gevuld. Dit is te vergelijken met een natte spons die niets meer op-neemt. Moleculaire diffusie van olie door de waterverzadigde pori?n is teverwaarlozen vanwege de slechte oplosbaarheid. Wel kunnen enkele ad-ditieven, die zowel olie- als wateroplosbaar zijn, van de oliefase in de wa?terfase overgaan en op deze wijze verder in het beton diffunderen. Dehoeveelheden die uiteindelijk het beton indringen, zullen uiterst geringzijn. Dat komt doordat deze wateroplosbare verbindingen in de olie aan?wezig, slechts partieel zullen overgaan in de waterfase en de diffusiesnel-heid van deze verbindingen gezien hun moleculaire afmetingen gering is.ToelichtingHet beton aan de oliezijde zal olie opzuigen en het beton aan de buitenzij?de zai vocht opnemen. Dat gebeurt door capillaire condensatie of doorcapillaire opzuiging. Dit zal doorgaan totdat de pori?n zijn gevuld. Daarnazal geen transport van water of olie plaatsvinden.CEMENT1997/2 23? utiliteitsbouw? ? voorschriftenNederlandse situatieDe omstandigheden waarin olie-afschei-ders in Nederland terechtkomen, zullen tus-sen situatie 1 en 2 inliggen. Als de olie-af-scheider, voordat ze in aanraking komt metolie, wordt gevuld met water, zal de uitge-droogde betonhuid water opnemen. In datgeval geldt situatie 1. Aangenomen wordtdat dit de standaardprocedure is.Situatie 4 is voor olie-afscheiders volledighypothetisch. Situatie 3 zou zich kunnenvoordoen bij de opslag van olie in een tank ineen binnenmilieu. Bovendien kan deze si-tuatie zich in de praktijk tijdelijk voordoenwanneer de olie-afscheider in droog zandwordt geplaatst en vervolgens geheel wordtafgedekt. Doorverdamping van water uit hetbeton en de aanVOervan vocht via hetgrond-water zal hetvochtgehalte toenemen totdateen evenwicht is bereikt. Hierna zal de ver-damping van water uit het beton stoppen.Het geringe verlies van vocht uit het betonkan tot nagenoeg nul worden gereduceerddoor de grond rond de afscheider te benat-ten voordat deze wordt afgedekt. Dat betononderdegrond nauwelijks uitdroogt, kunnenweook afleiden uit de zeergeringe carbona-tatiediepten die bij dit beton in de praktijkworden gemeten ? 2 ? 3 mm).ConclusieGezien de wijze waarop olie-afscheidersworden toegepast, moet het uitgeslotenworden geacht dat olie, en daarin opgelostestoffen, door ongescheurd beton zullen stro-men en de omgeving daardoor verontreini"gen. Een beschermlaag isdan ooknietnodigom verontreiniging van de bodem te voorko-men.Vraag 4Is een beschermlaag aan de buitenzijdenoodzakelijk?De meest voor de hand liggende reden ombeton aan de buitenzijde te bekleden, is omhet tegen agressieve stoffen uit de omge-vingte beschermen. Maarwelke schadelijkestoffen voor beton kunnen in de bodem aan-wezig zijn? In de praktijkkunnen we enerzijdste maken hebben met zure bodems (moe-ras- en veenbodems) en anderzijds metsulfaathoudende gronden. Tegen aantas-ting doorsulfaten kunnen eenvoudige maat-regelen worden genomen door toepassingvan sulfaatbestand cement. Alleen bij sterkzure gronden (pH < 4,5) zou een bescherm-laag noodzakelijk kunnen zijn.ConclusieHet aanbrengen van een beschermlaag aande buitenzijde van de olie-afscheider is over-bodig.Opmerking: Dit geldt uitsluitend voor olie-afscheiders en slibvangputten. Of bescher-ming aan de buitenzijde van een betonbuishetloslaten van de coatingaan de binnenzij-de kan voorkomen, zal pas kunnen wordenbeoordeeld als de oorzaak hiervan isvastge-steld en vervolgens wordtgetoetstofeen be-schermlaag aan de buitenzijde inderdaadde remedie is. Vooralsnog lijkt dit een puntvan discussie, waarbij nadere analyse vanhet probleem noodzakelijk is om tot een wel-overwogen besluit te komen.Loslaten van de beschermlaagIn de praktijk is vastgesteld dat beschermla-gen aangebrachtaan de binnenzijde van be-tonbuizen na een bepaalde tijd loslaten. Hetbetreft incidenten waarvoor nog geen slui"tende verklaring is gegeven. Ook in zwemba-den zien we datcoatings van hetbeton losla-ten, vooral wanneer de baden in de winter-periode leegstaan. In dit laatste geval gaathet veelal om vorstschade: het bevriezenvan water achter de coating. Over het losla-ten van beschermlagen, zoals bij buizen welis geconstateerd, bestaan verschillendetheorie?n.Theorie 1: oplopende dampspanningOmdat het beton aan de binnenzijde is afge-dicht met een beschermlaag, zal de water-dampspanning hieronder oplopen. Het ge-volg is dat de beschermlaag loslaat.Commentaar: De dampspanning onder debeschermlaag kan nooit hoger worden dande maximale dampspanning die hoort bij deter plaatse aanwezige temperatuur. Bij 40 ?Cis deze dampspanning nog altijd slechts 55mm kwik. Dat is ongeveer 0,07 atmosfeer,ofwel 0,007 Njmm2? Deze waarde is aan-zienlijk lager dan de hechtsterkte van 0,6 Njmm2 die normaliter bij betonreparaties isvereist. De dampspanning kan dus nooit zohoog worden dat een redelijk vastzittendebeschermlaag wordt afgedrukt [7].Theorie 2: hydraulische drukAls de buitenzijde niet beschermd is en erstaatwateraan deze zijde, dan zal diteen hy-draulische druk op de beschermlaag aan debinnenzijde veroorzaken waardoor de be-schermlaag loslaat.? Situatie 3. Het beton is met water verzadigd. De buitenzijde vanhet beton bevindt zich in een droog milieu.? Situatie 4. Het beton is uitgedroogd. De buitenzijde van het be-ton bevindt zich ineen droog milieu.water (olie) aanvoer water (olie)verdamping door capillaire zuiging....~~--~01+_ +_ ~olie-indringing..olie- aanvoer olieverdamping door capillaire zuiging........I-------0:l+_ +_ ~olie-indringingdroogbetonwaterverzadigdolie droogbetonuitgedroogdolie- --. f+-----------. .... - - - -~~%14~----------' .... - --buitenmilieu betonnen wand binnenmilieu buitenmilieu betonnen wand binnenmilieuToelichtingIn deze situatie zal water aan de buitenzijde verdampen en daardoorvocht uit dieper gelegen pori?n aantrekken. Tenslotte zal ook olie naarbinnen worden gezogen en door het beton worden getransporteerd. Desnelheid van hettransport zal aanvankelijk worden bepaald door de ver-dampingssnelheid van het water en, zodra het water is verdampt en deolie hetbeton isgepasseerd, door de verdampingssnelheid van de olie.24ToelichtingDoor de capillaire zuigkracht zal olie worden opgezogen totdat het betonhiermee volledig verzadigd is. Vervolgens zal evenveel olie het beton bin-nendringen als aan de buitenzijde verdampt.CEMENT1997j2Commentaar: Wanneer er een waterkolomvan 10 m (1 atmosfeer) zou staan en het be-ton geen drukvereffenendewerkingzou heb-ben, bedraagt de druk maximaal 0,1 N/mm2? Dit is nog steeds minder dan de hecht-sterkte van 0,6 N/mm2 die normaliter bij be-tonreparaties is vereist.Theorie 3: Osmotische effectenBeton, met name de cementsteen in beton,gedraagt zich als een semipermeabel mem"braan [8]. Het transport van water verlooptdoorzo'n membraan aanzienlijk gemakkelij-kerdan datvan in hetwater opgeloste ionen.Als de concentratie van een oplosbare stofop de ene plekhogerisdan op de andere dif-fundeert er via het semipermeabel mem-braan water van de plek met lageconcentra-tie naar de plek met hoge concentratie. Ditgaat net zolang door totdat de concentra"ties gelijk zijn. Dit proces heet osmose. In-dien de oplossing met hoge concentratie isopgesloten, zal drukopbouw plaatsvindenmetals gevolg expansie en scheurvorming.Commentaar: Omdat de ionenconcentratiein beton normaliter overal gelijk is, zal er vanwatertransport door osmose geen sprakezijn.Bij beschermd beton kunnen osmotische ef-fecten een rol spelen als de volgende situa-tie zich voordoet. Het beton is ten minsteaan ??n zijde beschermd. Het droogt aandeze zijde gedurende een bepaalde periodeuit door transport van damp door de be-schermlaag. Indien er vanuit het beton zou-ten worden meegevoerdnaar het oppervlak,blijven deze achter tussen het betonopper-vlak en de coating. Als daarna de omgevingvochtiger wordt, zal er waterdamp kunnenterugdiffunderen en hetzoutweeroplossen.Hierdoor ontstaat een geconcentreerdezoutoplossing, die vanuit het beton en/ofvanuit de omgeving water aantrekt. De coa-ting komt nu onder (osmotische) druk testaan waardoor de coating mogelijk wordtafgedrukt.Commentaar: Hoewel dit in principe moge-lijk is, is niet aangetoond dat dit in de praktijkook gebeurt. In elk geval kan dit mechanis-me in de olie-afscheider niet optreden om-dat ergeen cyclische nat;droog-wisselingenin de afscheiders plaatsvinden.ConclusieIn het voorgaande is uiteengezet waaromeen beschermlaag op het beton van olie-af-CEMENT1997/2scheiders niet nodig is. Een en anderwil nietzeggen dat er ook geen eisen gesteld moe-ten worden aan het beton en aan de beton-dekking op de aanwezige wapening. Enkelemalen is al opgemerkt dat aantasting doormet name uitloging kan worden verminderddoor een dicht, impermeabel beton te pro"duceren. Dit zal ook de penetratie van olie-achtige producten in de oppervlaktelaag toteen minimum beperken.Hoe kan deze dichtheid in de praktijk hetbeste worden gerealiseerd?Naast de verdichtingsgraad van het betonwordt de dichtheid bepaald door de kwaliteitvan de cementsteen. Deze wordt op haarbeurt bepaald door de water-cementfactor.Er dient een wcf van maximaal 0,45 te wor-den aangehouden.Om de verdichtingsgraad te waarborgen,moet een eis worden gesteld aan de sterktevan het beton. Voor het beton dient eensterkteklasse van B 45 te worden aange-houden. Toetsing van de dichtheid van hetbeton kan geschieden door toetsing op wa-terdichtheid van de olie-afscheiders zoalsaangegeven in NEN 7098.Om de wapeningte beschermen tegen voor-tijdige corrosie moeten eisen worden ge-steld aan de dichtheid en de grootte van debetondekking. De dichtheid is al vastgelegdvia eisen aan de wcfen de sterkteklasse. Alsnominale betondekking dient30 mm te wor-den aangehouden.Ten slotte ishetaan te bevelen om de olie-af"scheider minimaal ??n dag voor in gebruik-name metwaterte vullen, om een eventueeluitgedroogdeoppervlaktelaag aan de bin"nenzijde te verzadigen met water. Hierdoorwordt absorptie van olie in de betonhuidvoorkomen.VervolgIn april 1996 heeft de CUR-Preadviescom-missie haar rapport aangeboden aan hetcollege van deskundigen 'Bodembescher"mende voorzieningen'. In de vergaderingvan 16 april 1996 van dit college is het rap-port nader toegelicht en zijn de conclusiesaanvaard. De beoordelingsrichtlijn is con-form dit advies aangepast. De ontwerp-be-oordelingsrichtlijn 5251 'Betonnen olie-af-scheiders en slibvangputten' verscheen inoktober 1996 en lag tot 13 december 1996ter kritiek. Voor nadere inlichtingen kunt ucontact opnemen met de CUR.Literatuur1. Verslag van de vergadering 'Normstellingduurzaamheid betonnen afscheiders', d.d.7 december 1995 te 's Hertogenbosch, ken-merk CvdS/SvdG 221295 6246, StichtingCUR, Gouda.2. NEN 5996 Bepaling van agressiviteit vanwaterige oplossingen, gronden en gassen3. DIN 4030 Beurteilung betonangreifenderWasser, Boden und Gase4. CUR/Betonvereniging publicatie 172'Duurzaamheid en onderhoud van beton-constructies', Stichting CUR, Gouda 19945. CUR rapport 96 'Beton en afvalwater',Stichting eUR, Gouda 19946. Reinhardt H.W., Dichtheid und Eindring-verhalten beim rissfreien Beton, DAfStb-Status seminar 'Sicherkeit von Betonkonst-ruktionentechnische Anlagen fur umweltge"fahrdende Stoffe', Bochum 19947. Wegen G. van der, Vloeistofdichtheid vanbetonvloeren: de stand der kennis, Intronrapport nr 95278, januari 19968. Bakker R.EM., Permeabilityofblended ce-ment concrete, ACI pub!. SP-79 (1983)?25