themaGolvend icoon voor de Spelen5201216themaGolvend icoonvoor de SpelenCapaciteit van Olympisch zwembad wordt na de Spelen verkleindGolvend icoon voor de Spelen 52012 17Het Aquatics Centre, naar een ontwerp van de BritsIraaksearchitect Zaha Hadid, ligt naast de zuidoostelijke entree van hetOlympisch Park. Meer dan tweederde van de bezoekers zullenhet Park betreden via een tijdelijke verbrede brug langs denoordzijde van het zwemstadion.Tijdens de Spelen bieden twee tijdelijke tribuneconstructiesplaats aan 15 000 toeschouwers. Daarna worden dezeverwijderd en houdt het stadion 2500 permanente zitplaatsenover, met de mogelijkheid deze capaciteit te vergroten tot 3500voor grotere evenementen.Programma van eisenAl in 2005 werd door het London Development Agency eeninternationale architectuurprijsvraag voor het zwemstadionuitgeschreven. Deze werd een integraal onderdeel van decampagne om de Olympische Spelen naar Londen te halen. In2006 werd het winnende ontwerp en het bijbehorende teamovergedragen aan de Olympic Delivery Authority (ODA), deopdrachtgever van het Olympisch Park.Het programma van eisen was tweeledig:? een zwemstadion voor gebruik tijdens de Olympische Spelen,met 17 500 zitplaatsen;? een verbouw van het stadion na de Spelen om het stadion teverkleinen tot 2500 zitplaatsen met faciliteiten voor zoweltopsporters als de lokale bevolking.Het programma bevat onder meer een wedstrijdbad van 50 mmet tien banen, een trainingsbad met acht banen en eenduikbad van 5 m diep.ArchitectuurHet Aquatics Centre (foto 2) bevindt zich op ??n van de lastigepunten van het Olympisch Park. Het ligt strak tussen detreinsporen aan de oostzijde en de rivier Waterworks aan dewestzijde. Tevens liggen er tunnels ten behoeve van nutsvoorzieningen direct onder het gebouw. Aan de noordzijde vormthet stadion visueel een geheel met de Stratford Citybrug, dieover het spoor en de rivier ligt en het treinstation met hetOlympisch Stadion verbindt.De hoofdvorm van het stadion symboliseert de stroming vanwater. Het past daardoor goed in het landschap van hetOlympisch Park, waarin de rivier een belangrijke rol speelt. Dezwembaden liggen in een van buitenaf duidelijk zichtbare plint.Het dak golft hier vanaf de entreezijde in een vloeiendeHet Aquatics Centre, het zwemstadion voor de Olympische Spelenvan 2012 in Londen, valt op door een golvende dakconstructievan 11 000 m2die op slechts drie punten wordt ondersteund.Tijdens de Spelen vergroten tijdelijke tribunes de toeschouwerscapaciteit van 2500 tot 17 500. Door de hoge belastingen, eisenmet betrekking tot zettingen en de aanwezigheid van tunnels washet uitwerken van de fundering een uitdaging. Er werd meer dan150 000 ton beton gestort. Door in de betonmengsels het percentage betongranulaat te maximaliseren tot plaatselijk 76% enalleen te werken met hoogovencement met een slakgehalte vanminimaal 40%, werd een significant besparing op de bij productievrijkomende CO2(embodied CO2) behaald.11 Interieur van het Aquatics Centre met desculpturale, in het werk gestorte, gewapendbetonnen duiktorensfoto's en figuren, tenzij anders vermeld: London 2012themaGolvend icoon voor de Spelen52012182 Het Aquatics Centre aan de hoofdtoegangsroute van het Olympisch Park3 Dwarsdoorsnede tijdens de Spelen; de roze lijn geeft de contour van depost-Olympische situatie aanbron: Zaha Hadid Architects4 Plattegrond eerste verdieping tijdens de Spelenbron: Zaha Hadid Architects(fig. 6). In het centrale deel van het dak liggen de vakwerkeneenvoudig op twee steunpunten en overspannen zo 120 mtussen de twee kernen aan de ene zijde en de wand aan deandere zijde. De buitenste delen van het dak liggen buiten deondersteunende elementen. De samenhang is opgelost doormiddel van een driedimensionale overdrachtsconstructie.Hierin vormt de dakrand een drukring die evenwicht maaktmet een trekelement haaks op de hoofdoverspanning.Aan de noordzijde is de dakconstructie scharnierend bevestigd.Aan de zuidzijde ligt het dak op glijdende opleggingen, dieenkel beweging in de langsrichting toelaten.FundatieDe grondopbouw ter plaatse was niet gunstig. De aanwezigheidvan rivierafzettingen en klei (London Clay) betekende dat eenpaalfundatie nodig was om de hoge belastingen af te kunnendragen op dieper gelegen grondlagen met voldoende draagkracht. In totaal waren 1800 mortelschroefpalen en 26 stalenbuispalen nodig om het stadion en de tijdelijke tribunes tefunderen. Om schade aan de reeds aanwezige ondergelegenbeweging overheen. Het parabolische dak ontleent zijn vormaan de benodigde zichtlijnen vanaf de tijdelijke tribunes. Hetlaagst punt van de golf is zodanig gekozen dat deze een visuelescheiding vormt tussen het hoofd en duikzwembad. De ruimtetussen plint en dak is dichtgezet met transparante vliesgevels.Aan de voorzijde steekt het dak over en vormt het een luifelvoor het plein dat als hoofdentree van het Park dient.In het ontwerp zijn de zwembaden lineair georganiseerd in eenduidelijk herkenbare plint die haaks op de richting van deentreeroute is geplaatst. Het gedeelte van de plint waarin hettrainingsbad ligt, is onder het entreeplein gepositioneerd. Hetduik en wedstrijdbad liggen in het hoofdvolume daarachter.ConstructieE?n van de uitdagingen was de constructie van het dubbelgekromde dak, dat een oppervlak heeft van 11 000 m2enslechts is ondersteund op twee betonnen kernen aan de noordzijde en een 22 m lange wand aan de zuidzijde (foto 5). Deconstructie is symmetrisch en bestaat uit tweedimensionalestalen vakwerken die samen een dubbelgekromd vlak vormen2Golvend icoon voor de Spelen 52012 194 2 513677677 7De betonconstructie van het hoofdvolume is 150 m lang en uitgevoerd zonder dilataties. De bouw werd wel zodanig gefaseerduitgevoerd dat scheurvorming ten gevolge van krimp tot hetminimum werd beperkt. De kernen aan de noordzijde verzorgensamen met de zichtbare wanden langs het zwembad de stabiliteitAan de noordzijde, onder het entreeplein, bevindt zich de`welcome bowl', een complexe dubbelgekromde betonconstructie die de overgang vormt tussen het entreeplein en de tribunesrondom het wedstrijdbad. De `bowl' ontleent zijn stijfheid aande bovengelegen pleinvloer, die tevens de trek opneemt dieresulteert uit het driedimensionale vakwerk van dedakconstructie. In de bouwfase was een tijdelijk trekelementnoodzakelijk tussen de twee steunpunten totdat de pleinvloercompleet was (foto 5).tunnels te voorkomen, werden de toelaatbare paaldiameters ende methode van aanbrengen in nauw overleg met de nutsbedrijven bepaald. Binnen de invloedszone van 45? ten opzichtevan de tunnel werden alle palen voorzien van een permanentebuis tot aan de onderzijde van de tunnel om verstoring van degrondslag rondom de tunnel zo veel mogelijk te voorkomen.EEMberekeningen zijn gemaakt om aan te tonen dat hetaanbrengen van mortelschroefpalen dicht bij en zelfs directboven de tunnels niet zou leiden tot schade aan de tunnels. Aande noordzijde ter plaatse van het entreeplein en de kernenbleken overdrachtsconstructies wel noodzakelijk te zijn omoverbelasten van de tunnels te voorkomen. De overdrachtsconstructies werden losgehouden van de poeren en opgelegd opcentreerplaten om een gelijkmatige krachtsinleiding te bewerkstelligen (fig. 7). De twee overdrachtsconstructies van respectievelijk 1311 m3en 1225 m3werden beide in ??n keer gestort.BetonconstructieDe zwembaden zijn uitgevoerd in gewapend beton. Vanwegede hoge grondwaterstand en de kans op overstromingen van derivier in de toekomst, moest de constructie in beide richtingenwaterkerend zijn. Door de hoge grondwaterstand moesten depalen ook trek kunnen opnemen wanneer de zwembaden leegwaren.De gewapende betonconstructie is het enige deel van deconstructie dat in de eindsituatie in het zicht zal blijven. Devorm en afwerking van het beton hebben daarom vanaf hetbegin een belangrijke rol gespeeld bij het uitwerken van deconstructie.De constructie is voorzien van een enkele dilatatie, die op deovergang ligt tussen het hoofdvolume en het trainingsbadonder het entreeplein. Het dek van dit trainingsbad wordtgevormd door een betonnen portaalconstructie, waarvan hetplafond en de wanden schoonwerk zijn.431 wedstrijdbad2 duikbad3 lounge voor familieOlympi?rs4 plein (Plaza Bridge)5 hoofdentree6 publiekshal7 toilettenthemaGolvend icoon voor de Spelen52012205 Het gekromde dak is ondersteund op twee betonnen kernen aan de noordzij-de en een 22 m lange wand aan de zuidzijde6 Dakconstructie uit tweedimensionale stalen vakwerken die samen een dubbel-gekromd vlak vormenbron: Zaha Hadid Architects56DuiktorensDe in het werk gestorte, gewapend betonnen duiktorenshebben een sculpturale vorm (foto 1 en 9). Om sterkte, vervorming en dynamisch gedrag inzichtelijk te maken, werd eennauwkeurig rekenmodel opgesteld. Hiervoor werd de complexedriedimensionale geometrie vereenvoudigd tot een aantal tweedimensionale doorsneden, waarmee vervolgens kon wordengerekend.Om er zeker van te zijn dat de wapening goed kon wordengefabriceerd en geplaats,t werd alleen gewerkt met standaardtweedimensionale staven. De benodigde buigstraal van de stavenwerd bepaald met behulp van het 3Dmodel. Door het constanteverloop moesten meer dan 300 dwarsdoorsneden wordenuitgewerkt. Om de langsstaven aan te brengen en op hun plaatste houden tijdens de stort werd gewerkt met speciale mallen.De bekisting werd gemaakt van glasvezelversterkt kunststof ener werd gestort met zelfverdichtend beton.Binnenklimaat en verlichtingOm het hoofdvolume te conditioneren, is een aantal microklimaatzones gerealiseerd. Direct rondom het zwembad wordtGolvend icoon voor de Spelen 52012 21pleintrainingsbadcentreer-platentunnel tenbehoeve vannutsvoorzieningentunnel tenbehoeve vanelektriciteitsnetcentreer-plaat7 Aan de noordzijde ter plaatse van het plein en de kernenbleken overdrachtsconstructies noodzakelijk om overbelastenvan de onderliggende tunnels te voorkomenbron: ICE: Civil Engineering8 Interieur met veel schoon betonfoto: Hufton + CrowDuurzaamheidIn overleg met externe adviseurs werd een duurzaamheidsactieplan opgesteld, waarin de globale strategie met betrekkingtot duurzaamheid werd vastgelegd. Dit diende vervolgens alsuitgangspunt voor de uitwerking van specifieke onderdelen enprocessen, waardoor optimaal van de specialistische inbreng vanleveranciers en onderaannemers kon worden gebruikgemaakt.Het Aquatics Centre is het eerste project in het Olympisch Parkwaar in de betonconstructie meer dan 50% betongranulaat werdtoegepast in het betonmengsel. Plaatselijk kon zelfs tot 76%betongranulaat worden toegepast. Ook in het complexe driedimensionale schoon beton werd gerecycled materiaal toegepast.78de lucht afgezogen via de rand van het bad, om zo de opbouwvan vochtige lucht te voorkomen. Verdringingsventilatie(displacement ventilation) in de tribuneconstructie garandeerthet comfort van de toeschouwers. Om warmteverlies tecompenseren en condensatie te minimaliseren, worden degevels verwarmd door middel van een ge?ntegreerde verwarming in de gevelstijlen.De microklimaatzones laten een tijdelijke oplossing tijdensde Olympische Spelen toe, zonder dat hiervoor de permanente installaties later hoeven te worden aangepast. In zowelde tijdelijke als de permanente fase wordt gebruikgemaaktvan de centrale verwarmingsvoorziening in het OlympischPark.Het uitgangspunt voor de verlichtingsinstallatie was om dezeop te laten gaan in de architectuur van het dak, zodat er geenarmaturen hoefden te worden opgehangen. De installatie blijftna de Spelen ongewijzigd en laat een aantal soorten gebruiktoe, vari?rend van 200 lux voor normaal gebruik tot 4000 luxvoor televisie uitzendingen.In de permanente situatie wordt het daglicht gereguleerd dooreen patroon op de glazen gevels. Dit patroon is gebaseerd op delokale klimatologische omstandigheden en zorgt ervoor dat ermaximaal gebruik wordt gemaakt van daglicht van hetgewenste niveau.themaGolvend icoon voor de Spelen52012229 Achterzijde van de sculpturale duiktorensfoto: Hufton + CrowEr is uitgebreid onderzocht hoeveel hoogovenslak toelaatbaarwas in het mengsel voordat dit het gewenste uiterlijk van hetschoon beton negatief begon te be?nvloeden. Hoogovenslak iseen restproduct van de productie van staal en heeft daarom eenpositief effect op de embodied CO2van het mengsel. Uiteindelijk is in het mengsel van het primaire schoon beton een slakgehalte van 40% toegepast. In andere elementen kon 55% of70% hoogovenslak worden toegelaten. Het toepassen van hoogovencement in plaats van portlandcement resulteerde in eenreductie van meer dan 4000 ton embodied CO2.Ook in het dak werd gezocht naar mogelijkheden om deconstructie zo duurzaam mogelijk te maken. Vroeg in hetontwerptraject werd een houten alternatief voor de 3200 tonzware staalconstructie onderzocht. Vanwege de complexiteit vaneen dergelijke constructie, de hogere kosten en het gebrek aanexpertise in de Engelse markt werd hier vanaf gezien. De duurzaamheid van de staalconstructie werd wel geoptimaliseerd; dehoeveelheid toegepast materiaal werd geminimaliseerd door alleprofielen voor 90% van hun capaciteit te benutten.BouwfaseIn de aanbestedingsfase is met diverse aannemers een dialoogaangegaan. Uiteindelijk heeft Balfour Beatty het projectuitgevoerd onder een `Option C NEC3 Engineering andConstruction'contract [1]. Dit is een contractvorm waarinopdrachtgever en aannemer de financi?le risico's delen in eenvooraf vastgestelde verhouding.De bouw is gestart in juni 2008. Het oorspronkelijke plan wasom het permanente stadion op te leveren in april 2011 en vervolgens de tijdelijke tribunes te bouwen tussen augustus 2011 enmei 2012. Echter, in de dialoogfase werd met de aannemer eenplan ontwikkeld om de permanente en tijdelijke constructiestegelijkertijd te bouwen om zo een kortere bouwtijd te realiseren.Het project werd uiteindelijk tien maanden eerder opgeleverd, injuli 2011; een jaar voor aanvang van de Olympische Spelen.De totale bouwkosten zijn geraamd op ? 269 miljoen. Dit isinclusief de benodigde verbouw na de Olympische Spelen. rutger Snoek 1) Literatuur1 ICE (Institution of Civil Engineers), NEC3 Engineering andConstruction Contract Option C. Thomas Telfort, London, UK, 2005.2 Maybank, R., Roe, J., Guest, I., Laidlaw, B. & Hatton, D., DeliveringLondon 2012: utilities, Proceedings of ICE: Civil Engineering 164,Paper 11-00027, pp. 17-22, November 2011.3 Twine, D., Shiplee, H. & Thurston, M., Delivering London 2012: powerlines undergrounding, Proceedings of ICE: Civil Engineering 164,Paper 11-00024, pp. 11-16, November 2011. ProjeCtgegevenSopdrachtgever Olympic Delivery Authority (ODA)hoofdaannemer Balfour Beattyprogramma- en projectmanager CLMarchitect Zaha Hadid Architectsconstructeur Arup1) Dit artikel is grotendeels gebaseerd op een artikel in een speciale editie van CivilEngineering, een uitgave van het Institution of Civil Engineers (ICE): Crockford,I., Nelson, M., Fraser, S., Mungal, G. & Nicholson, J., Delivering London 2012:the Aquatics Centre, Proceedings of ICE: Civil Engineering 164, Paper 11-00038,pp. 44-50, November 2011.9