IBRUGGENBOUW I I IFRANSEN MAKEN ZICH OP VOORDE EUROPESE MARKTIMPRESSIES VAN HET IABSE-CONGRES,2-4 SEPTEMBER 1987, PARIJSIVERSAILLESOnlangs is in Parijs het congres 'Concrete Structures for the Future' gehouden, alsde jaarvergadering van de internationale vereniging voor bruggen- en utiliteitsbouwIABSE. Een boeiend congres, met veel waardevolle informatie. De uitwisseling vanidee?n en ervaringen binnen deze vereniging verdient in Nederland meer aandacht.In deze bijdrage zijn enkele impressies van het congres weergegeven, die wellicht debelangstelling zullen stimuleren. .voorhetontwerpenenbouwenvan gro-te infrastructuurwerken. Ze zijn er ookge?quipeerd voor. De grote Fransebouwbedrijven, zoals Bouygues ('s we-reld grootste aannemer), Campenon-Bernard, Oger en Spie-Batignolles (Ci-tra), hebben grote onrwerpafdelingen,terwijl de toonaangevende ingenieurs-bureaus, zoals Figg & Muller, Secoa enSetra, hebben bewezen elke opdrachtVoor het congres waren in totaal 82 pa-pers geaccepteerd, waarvan 22 uitFrankrijk, 12 uitJapan en 10 uit de Ver-enigde Staten. Vier bijdragen waren af-komstig uit Nederland; drie daarvan(De Sitter, Bruggeling en Struijs) zijnook op het congresprogramma ge-bracht.Frans elanDe Fransen hebben deze gelegenheidheel goed benut om de verzamelde col-lega's ervan te doordringen dat zij voor-op lopen in het ontwerpen en?itvoerenvan betonnnen bouwwerken. Wat zijmet typisch Frans elan hebben getoondophetgebiedvanbruggen,viaductenenutiliteitsprojecten, was inderdaad in-drukwekkend.Ze blijken zich er bovendien goed vanbewust dat over een paar jaar de han-delsbelemmeringen binnen de Europe-se gemeenschap grotendeels zullen zijnverdwenen. Op de gemeenschappelijkemarktzienze goede mogelijkhedenhunactiviteiten uit te breiden; bijvoorbeeldNederland. Slechts een tiental Neder-landersvond het thema een reis naarPa-rijs waard: 4 deelnemers van aanne-merszijde (HEG 3 en Volker Stevin 1), 2van diensten van gemeentewerken (bei-den uit Rotterdam), 2 raadgevendinge-nieurs, 1 uit het onderwijs (KMA) en 1van de zijde van de elektriciteitsmaat-schappijen.De totale afwezigheid van instanties diezich specifiek bezighouden met debouw van de infrastructuur, zoals ver- .---...~~~~~~~~~~~~~~~-schillende directies van Rijkswaterstaat,de Nederlandse Spoorwegen en de fa-culteit der Civiele Techniek van TU-Delftwas verbluffend. Een teken aan dewand?De Franse inbreng was groot en sterk.De 575 aanmeldingen voor het congreswaren afkomstig uit 42 verschillendelanden, uit alle werelddelen. (Tijdenshet congres zelf kreeg men overigensniet de indruk dat alle aangemelde per-sonen aanwezig waren.) Een numeriekemeerderheid kwam uit Frankrijk: 230aanmeldingen, op ruime afstand ge-volgd door Zwitserland, Japan en deBondsrepubliek(resp. 42, 40 en 32). Op-vallend was de opkomst uit Scandinavi-sche landen: 57 deelnemers, waarvanruim de helft uit Finland. De groottevan de Finse delegatie is wellicht be?n-vloed door het gegeven dat de Finnenvolgendjaarhet IABSE-Congres mogenorganiseren, namelijk van 6-12 juni1988 in Helsinki.Teleurstellend was de belangstelling uitAls er ??n ding is dat op hetIABSE-Symposium in Parijs/Versailles duidelijkis geworden,dan is dat wel dat de Franse bouwersklaar staan om op de vrije Europesemarkt~e march? commun) hun slag tegaan slaan. Het jaarlijkse congres vandeze internationale vereniging voorbruggen- en utiliteitsbouwisditjaarge-organiseerd door de Association Fra-n?aise pourlaConstruction(AFFe),on-der het thema 'Concrete Structures forthe Future' en vond plaats van 2 tot 4september in het Congrespaleis te Ver-sailles. Het is een zeer geslaagd congresgeworden: eengoed overzichtvan de re-cente ontwikkelingenop het gebied vanmaterialen, constructies en uitvoerings-methoden in de civiele techniek, metname in de bruggenbouw en ge?llu-streerd met talrijke technische hoog-standjes in onderhandenzijnde projec-ten.18 Cement 1987 nr. 12I 140" 3at24d=no' 540' 1200'4000'540' 3 ot 240'= ?ZO' I .140'1 a b Sunshine Skyway B~idge- in Florida (VS)Aanzicht en dwa~sdoo~snede2 a b (onde~) Uitvoe~ing van de- viaducten te Sylans enGlaci?~es(ontwerp en uitvoering:Bouygues).Het b~ugdekis opgebouwd uitgep~efabricee~deeleJIlenteu vanhoogwaa~digbeton, JIlet eennIimtelijke structuur. Voor hetJIlontagestadiuJIl wo~denuitwendigevoorspankabels toegepastCement 1987 nr. 12aan te kunnen, van tunnels tot kerncen-trales.Voordestormvloedkeringinde NieuweWaterweg waren ze nog niet uitgeno-digd, maar maken zij straks misschienwel een Westerschelde-oeververbin-ding ofeen aantal tunnels voor de hoge-snelheidstrein?Waar blijven de Nederlanders?Behalve de Fransen gaven ookde Duitseaannemers een goede acte-de-presenceop de manifestatieinParijs, onderande-re metdiversebijdragenaanseminars enposter-sessions. De Nederlandse bou-wers hadden kennelijk niet de behoefteom hun kunnen te presenteren (uitge-zonderd de HBG). Deindrukbestaatdatmen zich in de Nederlandse bouwwe-reld onvoldoende bewust is van de mo-gelijke, gecombineerde effectenvan eenterugtredende Nederlandseoverheidenhet opengaan van de Europese markt.Als deze indrukjuistis, is het de hoogstetijd dat daar verandering in komt.Ontwikkelingen in de bruggen-bouwDe afgelopenjaren is er in de bouw vangrote betonnen bruggen een ontwikke-ling te zien geweest naar tuibruggen, dievoor uiteenlopende overspanningeneen economische oplossing bieden.Voor overspanningen groter dan 250 mis de vrije-uitbouwmethode vrijwelge-heel verdrongen door tuibruggen. Hetwereldrecord voor overspanningen mettuibruggen staat momenteel op 465 m(Annacis Bridge, Brits Columbia). Eengrens is voorlopig nog niet in zicht.Tijdens hetsymposiumzijndiverse pro-jecten toegelicht Gapan, VS en Frank-rijk), met als meest opvallende de Suns-hine Sk:yway Bridge in Tampa, Florida(VS) (fig. 1). Het ontwerp, van Figg &Muller, is met name interessant vanwe-ge de belasting door wervelstormen,waarmee in dit gebied rekening moetworden gehouden. De hoofdoverspan-ning bedraagt 366 m, met een enormevrije doorvaarthoogte van ruim 55 m.Uitgebreide studies en laboratorium-proeven zijn verricht vanwege de dyna-mische belastingen en in verband daar-mee vermoeiingsberekeningen. De za-dels voor de tuien zijn zo uitgevoerd datelke tuikabel afzonderlijk kan wordenvervangen.Ook op het gebied van de uitvoerings-techniek zijn er opmerkelijke ontwik-kelingen geweest, zoals de zogenaamdeklap-bruggen, waarbij de booghelftenaan weerszijden van een dal of riviereerst met een glijbekisting verticaalworden gebouwd en vervolgens mettijdelijketuiconstructies worden neer-gelaten.Een voorbeeld hiervan is de Ar-gentobelbrug in de Duitse Bondsrepu-bliek.Er zijn echter alweer nieuwe tendenzendie de aandacht vragen. Met name hetstreven naar eenlichtere dwarsdoorsne-de: van rechthoekige naar trapezium-vormige kokers met al of niet openge-werkte zijwanden, en samengesteldestructuren van geprefabriceerde ele-menten. In dit streven past ook de toe-passing van hybride constructies, metbijvoorbeeld gevouwen staalplaat voorde zijwanden of een stalen buis als on-derflens van een meer driehoekigedwarsdoorsnede.19I~UT~~IL_I_TEI__TS_B_O_UW I_MA:_TE~_RIALEN__~~~_-,-- ~Een andere tendens betreft de toepas-sing van uitwendige voorspankabels,waarover in dit nununer een afzonder-lijke bijdrage is opgenomen. De Fransenlopen met deze tendenzen duidelijkvoor op andere landen. De bouw van deBubyanBridge in Koeweit (door Bouy-gues), in ons blad eens wat schamper af-gedaan als 'geknutsel', was daarvan aleen vroeg symptoom. In een van de vol-gende nummersvan Cementzal devoor~dracht van J.Mathivat, vice-precidentvan deAFPC, over recente ontwikkelin~gen op het gebied van voorgespannenbetonnen bruggen, integraal wordenopgenomen. In foto 2 is in deze bijdragealvast een impressie gegevenvan dehui~digeFransepraktijkinde bruggenbouw.Het is eenopnamevan de bouwvanvia-ducten te Sylans en Glaci?res in de snel-weg van Macon naar Gen?ve. OpnieuweenprojectvanBouygues;dankzij dein-spirerende leiding van Pierre Richard,directeur Research bij deze maatschap-pij, heeft deze firma nu drie basiscon-cepten ontwikkeld voor samengestelderuimtelijke structuren.MateriaalontwikkelingVoor het onderdeel 'Innovaties op hetgebied van materialen' zijn voor hetcongres 16 papers geaccepteerd. Vijfen-twintig procent daarvan was afkomstiguitjapan.Eenbevestigingvanwatwe ei-gelijk al wisten: de Japanners zijn nietmeer devertalersvanWesterse ideeen inefficiente massaproduktie, maar zijnzelfop innovatie~pad.De onderwerpenvan deJapanse bijdragen waren:_ verbeteringvan de kwaliteitvan betondoor een twee-traps mengsysteem;- betonspecie produceren met ijsschil-fers of-brokjes inplaatsvan aanrnaak-water (geen terugloop van verwerk-baarheid);- verbetering van de oppervlaktekwali-teit door toepassing van een permea-bele bekistingshuid;- bestrijding van het corrosieprobleemdoor toepassing van kunststof wape-ilingsstaven in plaats van betonstaal.Het twee-traps mengsysteem is weerge-geven in de figuren 3 en 4. Geconditio-neerd zand en cementwordengemengdmet een deel van het aanrnaakwater; inde tweede trap van het mengproceswordt het grind en het overige aan-maakwatertoegevoegd.~adatproevenhadden uitgewezendathiermee minderbleeding, een hogere betonsterkte eneen betere aanhechting tussen staal enbetonkondenwordenbereikt, ishet sys-teem toegepast voor enkele zeer grotebouwwerken, zoals de Seika Tunnel ende Tomari kerncentrale.Opmerkelijk was de permeabele bekis-ting; deze was verkregen door bekis-tingspanelen tet bekleden met een soorttextiel (doublewoven doth) en de pane-len te voorzien van drainage-gatenwaardoor het overtollige water kanwegvloeien (fig. 5). ~iet alleen estheti-sche aspecten van het betonoppervlakwerden hiermee verbeterd (minderluchtblazen en zandlopers), ook deduurzaamheid werd positiefbe?nvloed,dankzij een aanzienlijk lagere porositeitvan de betondekking (fig. 6).Ter vervanging van wapeningsstaal is inJapan een composietrnateriaal ontwik-keld, genaamd ~efmac (~eo Fiber Ma-terial for Concrete), bestaande uitvezel~versterkte kunststof. Verschillendesoortenvezels worden gemixtomde ge-wenste mechanische eigenschappen tekrijgen, onder andere koolstof-, ararni~de- en glasvezels. Als kunstharsmatrixwordt een vinyl-esther gebruikt. Vanhet nieuwe materiaal worden staven ge-maakt, die weer kunnen worden ver~werkt tot matten ofkorven. Inmiddels issinds 1986 de toepassing beproefd in detunnelbouw, als wapening voor spuit-beton. Onderzoek naar het gedrag vanbeton met ~efmac-wapeningbij brandis thans gaande.Hoogwaardig betonRelatiefveel aandachtis geschonkenaanhoogwaardig beton; vanzelfsprekend,het is een zeer actueel onderwerp. Bij-dragen hierover kwamen uit Frankrijk,de Verenigde Staten en Denemarken. Indezebijdragen natuurlijk de nodigever-slaggeving over resultaten van onder-zoek, waaruit onder andere blijkt dat devoor de berekening benodigde waardenvan de mechanische eigenschappen,zo-als stijfheid, treksterkte en kruip, nietkunnen worden verkregen door extra-polatievanuitde bekendeformules voornormaal beton. Maar vooral de bevin-dingen omtrent de praktische toepas-sing - produktie enverwerking - warenmeer dan de moeite waard.G.Cadoret, alweer van Bouygues, be-richtte over de ervaringen van drie nogin uitvoering zijnde bouwprojecten,waarvanwege hethoge bouwtempo eenzeer snelle sterkte-ontwikkeling wasvereist. Deze projecten waren 'la T?te dela D?fense' in Parijs, de al eerder ge~noemde viaducten te Sylans en Glaci?-3Schema van het twee-trapsmengsysteem voor betonspecie4Stroonuchema van het. twee-traps mengsysteemmet principe-doorsnede van demachine voor conditionering van hetzandSecondaryPrimary Mixing MixingS:SandG:GravelC:CementW1:Primary WaterW2:Secondary WaterAa:AdmixtureTreatment of SecondarySurface Moisture Primary Mixing MixingJ Upper stage mixer IConveyer_ Stream of' sand---Stream of waterand mudi l50 .... 60s....,CI >lO~20 s. 50- 605 .? dLowerstage mixerl JI t10,,-,20s.SandControllerorStore-siloSand20 Cement 1987 nr. 12915628oo6 b Invloed op druksterkte ena- .carbonatatiesnelheidbijtoepassing van per111eabele bekistingConcrete:Cement: Q.P.cementWjC: 0.43 by weightStared eontinuously at:Temperature, 40DCHumidity. 40% RHDellsity of CO,, 20%....._------e..-,/./".../ ~Plywood.f?rm///////28O .....----L-~~-------'o IN!.ft~~ 200.~! 1005 Sche111atische doorsnede van eenper111eabele bekisting400300Drilled drain-holeWooden erosspieeeFixation(Type l)Double wovenc!oth ~Fixation(Type IIIAge. days Age. daysres en nog een ander groot bruggenpro-ject, deverbinding van het eiland R? (Ilede R?) voor de Franse Atlantische kustmet het vaste land, bij La Rochelle.La T?e de la DefenseHet project 'la 1?te de la D?fense' of'laGrandeArche de la D?fense' is een pres-tigieus project, als bekroning van hetnieuwe Parijse zakencentrum La D?~fense en vormt tevens de afsluiting vaneen van de hoofdassen in de stedelijkestructuur.Het bouwwerk heeft de vorm van eengigantische, opengewerkte kubus oppoten (112 x 107 x 111 m), met in dwars-doorsnede een opening van 70 x 90 m,waar de Notre Dame gemakkelijk inzou passen. Het geheel staatop 12 pijlersvan 30 m lengte, 6 aan weerszijden vande autoweg en de metrotunnels daaron-der (fig. 7).De twee geslotenwandenvande kubus bevatten 37 verdiepingen, be~stemd voor verhuurbare kantoorruim-ten..De gevels worden bekleed met re-flecterend glas. Twee uitwendige liftenverbinden het beneden- en het boven-dek.De centrale overspanning van 70 mwordt gemaakt met liggers van voorge~spannen beton, van circa 9 m hoogte,die ter plaatse worden gestort; 4 liggersinhetbenedendeken 4liggers inhetbo-vendek.Dedraagconstructie is onderscheidenineen primaire, verticale megastructuur(de hoofddraagconstructie) (fig. 8) eneen secundaire structuur die als een in-vulling van de primaire structuur is op-gevat, zoals een honingraat in een kast.Tot de secundaire structuur behoren degevelwanden en de vloeren. Ter beper-king van de bouwtijd zijn de vloeren sa-mengesteld uit geprefabriceerde ele-menten, weliswaar voorzien van een inhet werk gestorte druklaag. Alle overigedragende elementenzijn inhetwerkge-stort.Een belangrijk knelpunt in de uitvoe-ring was de stabiliteitvan de bouwdelenin de bouwfase, zolang het bovendeknog niet was gerealiseerd. Als oplossingzijn tijdelijk 4 stalen vakwerkliggersaangebracht binnen de kubus, wat welweer een ernstige beperking betekendevoor de opstelling van de bouwkranen.Illustratief voor de hoge bouwsnelheidis het gegeven dat een standaard verdie-pingvloer van 3200 m2in 4 werkbaredagen wordt gemaakt. Vanaf oktober1985 tot september 1987, toen de ruw-bouw voor circa 90% gereed was, was intotaal 20 000 m3betongestort, voorna-?melijk met betonpompen. De afstandenwaarover het pomptransport plaats-vindt, zijn aanzienlijk: horizontaal meerdan 50 m, verticaal tot meer dan 100 m(jOto's 9-10).In het constructieve ontwerp is gere-kend met een karakteristieke druk-sterkte van 50 N/mm2? De gerealiseer-de, gemiddelde druksterkte na 28 dagen7 Sche111atische doorsnede La 'I?tede la D?fense, Parijs 8 Sche111a van de pri111airedraagstructuurniveau 37-~~~~-bovendekbeneden dekondersteuning bekistinghoofdliggers-+--verhuurbare kantoor-ruimtenLvoetgangerSniVeau. la d?fensel.?=~~--~-~-_-L....-.===i'" ---------------+-~-pijlers---metrotunnelslllliiiiiiiiiiijjjj,.",j,--............................liiiiiiiiiiii..niveau 030mniveau 29niveau 8niveau 22110 mniveau 15Cement 1987 nr. 12 21IuTILITEITSBOUW22IMATERIALENCement 1987 nr. 12Hoogwaardig beton in de praktijk9 10 La Tew de la D?fense. Uitvoering van de- ruwbouw (aannemer: Bouygues)Cement 1987 nr. 12bedroeg 60 N/mm2, met een karakte-ristieke druksterkte van 55 N/mm2? Dezetmaat bedraagt daarbij gem?ddeld220 tnm. Voor de hoofdliggers voor hetbovendekis de betonsamenstelling aan-gepast, wat moet resulteren in een ge-m?ddelde druksterkte van 28 dagen van80 N/mm2? De betonsamenstelling ishelaas niet gegeven.Hoogwaardig beton in de bruggenbouwVoordeviaducteninSylans enGlaci?resworden de brugdekelementen op debouwplaats geprefabriceerd (fOto 11). Inhet ontwerp is gerekend opeen karakte-ristieke druksterkte van 40 N/mm2? Debereikte druksterkte na 24 uur bedroeg30 tot 40 N/mm2en 65 tot 75 N/mm2na 28 dagen. In de betonsamenst;llingwordt geen silica-fume toegepast. Hetcementgehalte bedraagt 400 kg/m3, dezetmaat is 200 tot 215 mmo De hogesterktes zijn vooral gewenst vanwege dekorte omlooptijden van de bekisting.Bij de bouwvan de brug tussen Ile de R?en het Franse vasteland wordt een ex-treem hoog tempo aangehouden voorde produktie van de prefab elementen,nl. 8 elementen van elk 40 m3per dag.Daarvoor wordt beton toegepast meteen cementgehalte van 400 kg/m3en30 kg/m3 silica-fume, resulterend ineen zetmaat van 160 mm en een druk-sterkte van 22 N/mm2na 15 uur, 50N/mm2na 7 dagen en 65 N/mm2na 28dagen.SnellesterkteontwikkelingHoogwaardig beton is nu dus reedspraktijk. Hoge betonsterktes blijken opde bouwplaats binnen zeer acceptabeletoleranties te kunnen worden gereali-seerd, met dien verstande dat het danook om 'hoogwaardige' bouwplaatsengaat. Met de tegenwoordig beschikbaregrondstoffen, waartoe men superplasti-ficeerders en ooksilica-fume mag reke-nen, is het geen probleem meer hogesterktes te combineren met een goedeverwerkbaarheid.Een snelle sterkteont-wikkeling kandaarbij voorde econom?evan de uitvoering nog van groter belangzijn dan de eindsterkte.UitvoeringstechniekOp het gebied van innovaties in de uit-voeringstechniek in het algemeen enbouwmachines was er in feite slechts??nbijdrage, maar datwas dan ookmet-een een klapper. Waar anders vandaandan uitJapan? Robotica was het sleutel-woord, en dat niet als louter toekomst-23IUTILITEITSBOUW35.0060.5237.48111 Perspectieftekening van eenprefab element en schema vande bouWlUethode voor de viaducten bijSylans en Glaci?resDe tabel bevat de gegevens omtrentbetonsameustelling ensterkteontwikkeling voordegeprefabriceerde X-elementen.CARACTERISTIQUES PROOIJCTIOH FORMULATION OE TON RESULTATS BETONELEMENTS PREFABRIQUES CIMENT 400 kg RESISTANCES MENSUELLESSECTION 20 x 20 ELANCEMENT 25 GIS = 1,4 ; E/C = 0,367 j 28 jAVRIL 63,6 69,9PRECONTRAINTE PAR POST TENSION SLUMP = 20 cm MA! 57,2 70,2JUIN 64,4 68.516 "X" COULES PAR JOUR SAOLE 015 Mf = 2,49 ESP = 83JUILLET 64,3 70,1DECOFFRAGE A 12 H 5/15 SEMI CONCASSE PROPRETE 0,81 300 'X' PRODUITS AU 13/0 FLUIDIFIANTRESISTANCE CARACTERISTIQUE 63 MPamuziek, maar ge?llustreerd met diversepraktische toepassingen. De voordrachtvan S.Momoshirna zal in de volgendeuitgave van Cement integraal wordenopgenomen.Duurzaamheid, kwaliteit, econo-mieBij alle aandacht voor innovatie en hettoekomstgerichtdenken, blijvenonder-werpen als onderhoud, duurzaamheiden kwaliteit niettemin belangrijk ofmisschien juist wel onmisbaar ter on-dersteuning van het toekomstgerichtedenken.Onder dit thema bracht De Sitter zijnbeschouwing over een meer marktge-richte benadering van de markt door debouwwereld, een fJ.1osofie die hij ookreeds ontvouwde op de CDR-dag 1987(zie daarover ook Cement nr. 7 van ditjaar).Onder hetzelfde thema bracht Brugge-ling zijnidee?noverhetconstructiefbe-ton naar voren, met een fundamenteleaanpak van de beheersing van descheurwijdte ten gevolge van opgelegdevervormingen. Ook uit andere bijdra~gen bleek dat het ontwerpen vanuit cri-teriavoor duurzaamfunctioneren inhetgebruiksstadium (scheurwijdte, door-buiging) steeds meer aandacht krijgt.Van de diverse nuttige bijdragen overcorrosiebescherming van wapenings-staal envoorspanstaal wordt hier nog deaandacht gevestigd op de systematischbijeengebrachte gegevens over het ge-drag van voorgespannen betonnenbruggen. De gegevens waren afkomstigvan bruggen die de afgelopen 25 jaar inFrankrijk zijn gebouwd door Campe-non Bernard (directeurJacques Muller)en van bruggen in de Verenigde Staten,ontworpen Figg & Muller (directeurJe~an Muller, jongere broer van Jacques).De gegevens over de Franse bruggen.(bijelkaar een brugoppervlak van650 000 m2!) resulteerden in een verge-lijkend overzicht van onderhoudskos-ten voor ter plaatse gestorte en geprefa-briceerde brugconstructies, De laatstekwamen daar duidelijk gunstiger uitnaar voren. De onderhouds- en repara-tiekosten voor geprefabriceerde con-structies waren 3 x lager dan voor terplaatse gestorte bruggen (resp. 1% en3,3% van de bouwkosten).Deze conclusie werd bevestigd door degegevens van de Amerikaanse bruggen.Wanneer de constructiegoed is ontwor-pen, vooral wat betreft de consequentiesvan opgelegde vervormingen door tem-peratuurverschillenin de constructie enzettingsverschillen in opleggingen, danzal het onderhoud beperkt blijven tothet vervangen van slijtagegevoelige on-derdelen, zoals voegovergang?h en op-leggingen.Moderne architectuur in beton .Moderne architectuur in beton was he-laas een minder geslaagd onderdeel vanhet congres. Hoewel enkele op zich ge-slaagde projecten werden getoond (Ba-hai Tempel, New Delhi, Olympisch IJs-stadion, Calgary en ook het Wind-scherm lang het Calandkanaal) liet depresentatie en de toelichting op de pro-jecten te wensen over en waren de meerthematische bijdragen over vormentaalin beton ondermaats.Misschien is het onderwerp architec-tuur aan een dergelijk gezelschap vanoverwegend civiel-technici minder be-steed. Dit neemt niet weg dat het esthe-tische aspect een grote invloed zal heb-ben op de maatschappelijke acceptatievan de toekomstige betonnen creaties.Ontwerpende ingenieurs kunnen hetzich nietveroorloven dit aspect te nege-ren. Hopelijk zal dit volgend jaar betertot z'n recht komen. Zoals in de inlei-ding reeds opgemerkt, zal dat zijn inHelsinki, van 6-12 juni 1988; een volleweekdus, omdatdit pastin de serie gro-te, 4-jaarlijkse congressenvan de IABSE.Het thema is al bekendgemaakt: Chal-lenges to Structural Engineering.ProceedingsVoor degenen diezichhetontwerpenenuitvoeren van betonnnen bouwwerkenvoor de toekomst tot hun taakgebied re~kenen, en die het congres in Parijs heb-ben moeten missen, zijn de proceedingsnog verkrijgbaar bij het IABSE-secreta-riaat in Zwitserland*.J.H.K?hne* De proceedings van het congres 'ConcreteStructures for the Future' zijn uitgegeven alslABSE-Reporr Volume 55 (740 blz.), te bestel-len bij:lABSE_SecretariaatETH-H?nggerbergCH-S093 Z?richZw?terlandtel.: int. + 41 1 377264724 Cement 1987 nr. 12