Dipl.-lng.J.N.J.A.VamberskyRaadgevend ingenieursbureauir.E.JACorsmit BV,'s-GravenhageCement XXXII (1980) nr. 7Waarom export vanprefab-beton?Het bouwen met geprefabriceerde betonelementen heeft in de loop der jaren een bijnaonvervangbare plaats in de bouwwereld verkregen. Vele bouwprocessen zijn zelfs ondenkbaarzonder geprefabriceerde betonelementen; bijvoorbeeld de'gelijmde elementenmethode' voorbruggen. Ookbij vele gebouwen wordt het uiterlijken hetkarakterbepaald doorqepretabriceer-de betonnen gevelelementen.Met vallen en opstaan is op dit gebied ervaring opgedaan, ervaring die in het buitenland nietoveral aanwezig is. Desondanks wil men daar even goed profiteren van vooruitstrevendebouwmethoden met al hun voordelen. Met onze ervaring kunnen wij helpen en tegelijkertijd deruimte vullen die is ontstaan als gevolg van de daling in de bouwproduktie in Nederland.'Belangstelling hiervoor is er genoeg; wij moeten hier alleen op inspelen.Alvorens in te gaan op de details van export van prefab-beton, is hetnuttig nog even stil te blijvenstaan bij de vraag 'waarom bouwen in prefab-beton'.Waarom bouwen in prefab-betonBouwen met geprefabriceerde betonnen elementen kan in hoofdzaak worden onderscheidenin twee toepassingsgebieden, nl. kunstwerken en gebouwen. In vele gevallen zijnde redenen totprefabricage in beide gebieden nagenoeg dezelfde.Prefabricage van de gebouwen kan betrekking hebben op:? de gevels? de constructie? de gevels en de constructie.GevelsHet is duidelijk dat prefabricagevangevelsveelal andere redenen heeftdan de prefabricagevande dragende constructie. Bij veel gebouwen is de constructie traditioneel gemaakt, terwijl degevels met meer of minder moeite geprefabriceerd zijn. De vorm van deze gevelelementen, detoegepaste technologie, de fabricage en de toeslagstoffen zijn dan ook heel vaak verre van hetmeest economisch, maar zij hebben een duidelijk karakter en uiterlijk, dat alleen met geprefa-briceerd beton kan worden bereikt. Dit is al lang bij ontwerpers bekend en er wordt dan ookuitgebreid gebruik gemaakt van de verscheidenheid in de mogelijke vormen en oppervlakte-structuren van prefab-gevelelementen.Ongeacht of de draagconstructie bestaat uit in het werk gestort beton, staal of prefab-beton,architectonische prefab-betonelementen zullen in veel gevallen hun geheel eigen plaats blijvenhouden. Duur of goedkoop, moeilijk of makkelijk te plaatsen, dit alles doeterniettoe. Het is in demeeste gevallen de vormgeving en het uiterlijk die tot toepassing van deze elementen leiden.Hierdoor vormen de geprefabriceerde gevelelementen een speciale groep. Ook al heeft dezegroep met andere geprefabriceerde elementen veel gemeen, dient deze toch apart te wordenbezien.Draagconstructies, resp. gevels en draagconstructiesDe redenen waarom draagconstructies worden geprefabriceerd zijn voor de meeste projectengelijk, ongeacht of deze in binnen- of buitenland worden gebouwd. Uiteraard zijn erverschillen,maar de meeste redenen zijn algemeen geldend. Deredenen voorprefabricage van binnenland-se projecten kunnen zijn:- snelle bouwtijd;- betere kwaliteitsbeheersing;- hogere betonkwaliteit en hierdoor hogere toelaatbare belastingen, kleinere afmetingen enz.;- minder afwerking;- betere sociologische omstandigheden (arbeid van buiten naar binnen verplaatst);- ongevoelig voor vorst;- mogelijkheden voor oppervlaktestructuur,bijvoorbeeld uitgewassen, gezandstraald, gezuurd,gekleurd enz.;opbouw uitvoerend bedrijf.Hiervan zullen vooral de sociologische omstandigheden steeds meer invloed krijgen. Detendenzen zijn duidelijk waarneembaar; men stelt steeds meer eisen aan de omstandigheden3781-2Gevolgen van bouwen met ongeschoolde.onervaren arbeidskrachten3Veldfabriek in Saoedi-Arabi? voor het 4:2project van Ballast-Nedam; voorbeeld vanexport van fabrieken en know-how vooreenmalige gelegenhedenCement XXXII (1980) nr. 7waaronder gewerkt wordt. Dat de omstandigheden buiten in ons land (vaak in koude, regen enwind) niet tot de meest ideale behoren, is duidelijk. Het zoveel mogelijk verplaatsen van arbeidvanbuiten naar binnen, zoals bij prefabricage hetgeval is, brengt hierin verbetering.Dezelfde redenen die in Nederland gelden, gelden ook in het buitenland. Bij de specifiekebuitenlandse omstandigheden kunnen echter de volgende redenen toegevoegd worden:klimatologische omstandigheden (hoge en lage temperaturen, droogte, stofstormen);- gebrek aan geschoolde en ervaren arbeidskrachten;gebrek aan geschikte grondstoffen;agressief milieu;- gebrek aan mogelijkheden voor (preventief) onderhoud.Van de bovengenoemde redenen speelt vooral gebrek aan geschoolde arbeidskrachten enervaring een belangrijke rol.In een geTndustrialiseerd proces, waarvan bij prefabricage van beton sprake is, wordt van eenwerknemer steeds dezelfde repeterende handeling gevraagd. Hierdoor is het mogelijk met nietof nauwelijks geschoolde arbeidskrachten toch een hoogwaardig produkt te leveren, met eenzeer kleine kans op fouten en met een betrekkelijk kleine leidinggevende staf. Het kwalitatievezwaartepunt van het bouwproces is daarmee verplaatst naar vooral de ontwerper en defabrikant.ExportDe export op het terrein van prefab-beton kan verschillende vormen aannemen. Deze kunnenals volgt worden onderscheiden.Export van know-howDe naam spreekt eigenlijk al voor zichzelf. Hieronder kan worden begrepen:het leveren van een projectontwerp en detaillering;begeleiding in ontwerp- en uitvoeringsfase;directievoering;oplossingen aandragen voor fabricage.Deze vorm van export kan al of niet projectgebonden zijn. De bedoeling is meestal dat het landvan import zich de betreftendeknow-how op zo kort mogelijke termijn eigen maakt.Export van fabrieken en fabrieksinstallatiesHieronder valt de export van produktie-eenheden, produktiesystemen en machines. Deze vormvan export is meestal nietprojectgebonden. Hetzal duidelijkzijn datzulke leveringen op zichzelfniet voldoende zijn, vooral in landen waar de ervaring ontbreekt met bouwen in prefab volgenseen systeem waarvoor de produktie-eenheid is geleverd. In die gevallen is 'follow-up' in de-vormvan projectontwerp en -begeleiding strikt noodzakelijk wil men aan de geleverde produktie-eenheden iets hebben. Er moet immers voldoende afzetgebied gecre?erd worden.Export van fabrieken en know-howvoor eenmalige aangeleg?nhedenDeze vorm van export is slechts van toepassing op grote projecten waarvoor het lonend is eenvolledige fabrieksinstallatie te bouwen.De volledige installatie wordt dan ook op zo'n project afgeschreven. Verdere contlnutteltkomtniet of zelden ter sprake.Export van prefab-betonelementenHet exporteren van de elementen zelf is te overwegen als aan een aantal voorwaarden wordtvoldaan. Voor het importerende land moet er sprake van zijn dat:een hoge kwaliteit wordt verlangd;de gewenste arbeidskrachten en ervaring ontbreken;geen grondstoffen van voldoende kwaliteit aanwezig zijn;het een eenmalig project betreft;een korte bouwtijd wordt verlangd;de capaciteit van de aanwezige betonmortelcentrales niet voldoende is.379III !4-6Situatie en ertist impression van hetWestermijer-project op St.Maartenmariqotjutiana airp?ortHet exporterende land daarentegen moet beschikken over:ervaring op het gebied van prefab-beton;een prefab-betonindustrie met voldoende overcapaciteit;goede transportmogelijkheden;goede toeslagmaterialen.Voordeze laatste mogelijkheid op het gebied van exportkunnen de mogelijkheden met voor-ennadelen het beste aan de hand van een praktijkvoorbeeld worden toegelicht.Westermeijer-project op St. Maarten (Ned. Antillen)Dit project omvathet bouwen van 977 appartementen, 256 hotelkamers en 100bungalows, plusvoorzieningen zoals winkels, zwembaden, restaurants en kantoor- en conferentieruimten. DeWestermeijer Groep te Arnhem is de ontwikkelaar van dit groots opgezette project, waarvan deconstructie volledigwordt opgetrokken met betonelementen. Alleelementen worden in Neder-land geprefabriceerd.De ruwbouw van fase I, omvattende 72 appartementen, kwam begin mei van dit jaar gereed. Indecember 1980 zullen deze appartementen worden opgeleverd. De gevelelementen hiervanwerden vervaardigd bij Schokbeton in Kampen, terwijl de overige elementen alsmede de totalemontage ter plaatse door Elementum BV (Maassluis) zijn verzorgd.Raadgevend Ingenieursbureau Corsmitwerd medio 1979 benaderd door de Industri?le Bouw-maatschappij Elementum BV met het verzoek om mee te denken overde mogelijkheden voordeconstructie van de appartementen op St.Maarten, uitgaande van de gedachte dat de gebouwenvolledig zouden worden geprefabriceerd in Nederland. Na analyse van de constructieve eisenten aanzien van windbelastingen en aardbevingen - in het CaraTbischgebied komen zowelorkanen als aardbevingen voor- en de hiermee samenhangende sterkte en stabiliteit, werd devorm en de indeling van het gebouw onder de loep genomen ten aanzien van mogelijkeprefabricage. In dit geval betekende dat achteraf van een bestaand ontwerp een ontwerp inprefab maken.Ingewijden weten datdit geen gemakkelijke taak is. De uitgangspunten van goedin prefab bouwen zijn vanaf hetbegin afhankelijk van het in prefab denken en niet achteraf eenbestaand ontwerp in prefab vertalen. Het ontwerp leende zich echter-op kleine aanpassingenna - uitstekend voor het bouwen in prefab-beton. Constructeur en bouwer hebben gezamenlijkde keuzebepaald voorverdeling van het gebouw in afzonderlijke prefab-elementen, alsmede dehiermee samenhangende constructieve verbindingen, principe-details, principe-wapening enafmetingen van de afzonderlijke elementen.Waarom prefab-betonDoor de opdrachtgever, Westermeijer Groep, waren de volgende eisen geformuleerd tenaanzien van het bouwen van de appartementen:- hoge kwaliteit;- gemakkelijk onderhoud;- korte bouwtijd;- vormen uiterlijk van de gebouwen, zoals door de architect ontworpen, handhaven;- mogelijkheid om snel op de markt (economie) te kunnen reageren.Hier tegenover stonden echter de volgende feiten:- de gewenste arbeidskrachten en ervaring ontbreken op het eiland;- 'de levensfilosofie en de werkmentaliteit van mensen die dichter bij of in de tropen leven zijnduidelijk anders dan die wij in onze naaste omgeving kennen;- de kwaliteit van de op het eiland aanwezige grondstoffen is niet voldoende om beton van degewenste kwaliteit te leveren;- de capaciteit van de op het eiland aanwezigebetonmortelcentrales is niet groot genoeg om aande vraag van een groot maar eenmalig project te kunnen voldoen;- moeilijke communicatie tussen Nederland en St.Maarten, veroorzaakt door de grote afstand.CementXXXII (1980) nr. 7 3807Overslag van gevelelementen in de haven vanSt.Maarten8Scheepstrensport; repetitievande elementenkeert terug in uniformiteit en hergebruik vande v?rpekklnqen en bepaalt daarmee inbelangrijke mate de transportkosten en dekans op beschadigingen9Prefab-skelet van de appartementenCement XXXII (1980) nr. 7Gezien deze twee groepen van tegenstrijdige gegevens zou de keuze van volledig geprefabri-ceerde gebouwen, waarbij de elementen in Nederland zouden worden gefabriceerd en naarSt.Maarten verscheept, een uitkomst zijn. Bovendien was de mogelijkheid ertoe al gedemon-streerd met het 'HIRAB-project' van OGEM, dat in Saoedi-Arabi? onlangs werd gerealiseerd.De voordelen om de betonelementen in Nederland te fabriceren en naar St.Maarten te versche-pen, waren duidelijk. In Nederland is een grote ervaring op het gebied van prefab-betonaanwezig. De bestaande fa.brieken hebben genoeg overcapaciteit om de vraag van buitenNederland te kunnen dekken; ook zijn goede grondstoffen aanwezig of gemakkelijk aan tevoeren. Het ruwe bouwproces met al zijn problemen en moeilijke co?rdinatie is grotendeelsvanaf de verre bouwplaats overgebracht naar de fabrieken, die binnen handbereik liggen. Watresteert isde montage die, indien het hele project goed voorbereid is.rneteen betrekkelijk kleinemontageploeg in zeer korte tijd voltooid kan worden.Wat wordt geTntroduceerd doordeze werkwijze isevident: transport. St.Maarten is niet naast dedeur. Maar ook hier biedt Nederland voordelen ten opzichte van andere landen vanwege degoede wegverbindingen, waterwegen en zeehavens. Vooral de laatste twee zijn voor hettransport bijzonder aantrekkelijk. Ook op St. Maarten waren voldoende faciliteiten aanwezigom het lossen van de elementen te kunnen verzekeren.Het is de moeite waard om hierbij te wijzen op een overweging om de elementen niet in de havenvan St.Maarten te lossen, maarvan hetzeeschipvlak voorde bouwlokatie in landingsvaartuigenover te laden en daarmee de elementen rechtstreeks ophetstrand van Little Bay te deponeren.Dat wil zeggen rechtstreeks op de opslagplaats (stock yard) van waar de elementen directworden gemonteerd.38110Illustratiefvoor de snelhe?d van bouwen:ait is het resultaat van twee dagen monterenvan wanden en verdtepinqsvtoeren11Overzlcht van de bouwtaketie met de opslagvan prefab-elementenCement XXXII (1980) nr. 7De kosten van hettransport worden aanzienlijk bernvloed door het ontwerp derelementen. Omdat toe te kun nenlichten,keren we nog even terug naareen aantal beginselen dievanbelang zijnvoor het goed, economisch en aantrekkelijk kunnen bouwen in prefab-beton. Prefab-beton iseen industrieel produkt. Als zodanig vraagt het ook een industrieel ontwerp met een groterepetitie in de basisvormen en details. Dit betekent niet dat goed en economisch ontwerp inprefab-beton saai en eentonig moet zijn; integendeel. Grote variaties zijn mogelijk mits menvasthoudt aan de modulaire co?rdinatieenbasisvormen. Ditgeldtook voor het transport van deelementen overzee. Het toepassen van een systeem en repetitievindtzijn weerslag in derepetitievan de verpakking van de elementen en in het mogelijk hergebruik hiervan, waardoor de kostenvan transport aanmerkelijk kunnen worden verminderd (foto 8).Het inpakken van de elementen moet zorgvuldig geschieden. Het is niet gemakkelijk omniet-ingewijden duidelijk te maken dat beton nietzo sterk is als veelal wordtaangenomen en datbeton goed beschermd moet worden tegen stoten en andere toevallige belastingen tijdens hettransport. Repetitie in de elementen en dus ook in de verpakking c.q. bescherming, resulteert ineen kleinere kans op fouten en beschadiging van de elementen tijdens het transport.De keuze voor deze bouwmethode t.b.v. het St.Maarten-project is achteraf gezien, nu deruwbouw van fase Ivoltooid is, goed geweest. Zowel bij de opdrachtgever als de bouwers wordter met enthousiasme over gesproken, waarbij vooral de goede 'bestuurbaarheid' van hetbouwproces opvalt; voor de bouwer organisatorisch, voor de opdrachtgever economisch inverband met de marktontwikkelingen.Naast de voordelen van deze bouwmethode zijn er natuurlijk ook nadelen. Het zou niet eerlijkzijn deze niet te noemen:? Beschadigde elementen kunnen, indien deze niet ter plaatse te repareren zijn, voor vertragin-gen zorgen. Het is niet gemakkelijk tijdig vervangende elementen aan te voeren.? Niet alle schepen zijn even geschikt voor het transport van prefab-betonelementen: Dit wordtvooral ondervonden bij het laden en lossen; het aantal beschadigde elementen kan hierdoorsterk worden be?nvloed.? Extra transportkosten zijn niet te verwaarlozen en dienen goed in overweging te wordengenomen.Hierbij kan worden vermeld dat de transport- en opslagkosten van fase I (72 appartementen)ongeveer f 260,- per ton hebben bedragen. Dat is ca. f 30000,- per woning, waarbij moet38212-15Geschiedenis van het exporteren van Nederlands prefab-beton1953-1957 Amerikaanse bases in IJsland en Groenland1977-1979 HIRAB-project in Saoedi-Arabi?, stadsuitbreiding vanDammam1962-1963 Amerikaanse ambassade in Ierland1980-... Westermeijer-project op St.Maarten; hotels,appartementen en bungalowsCement XXXII (1980) nr. 7worden bedacht dat erin de natte bouw vanzelfsprekend ook transportkosten zijn. Hetbedragmoet dus niet in absolute zin worden gezien. Uitgedrukt in procenten komt het overeen met ca.15% van de totale bouwsom.Is er voldoende markt in de toekomst?Ter overweging blijft de vraag of dit systeem van bouwen met transport van prefab-elementenoverzee verdere levensvatbaarheid heeft. Is herhaling te verwachten?In feite heeftde bouwpraktijkzelf deze vraag allang beantwoord. AIvanafde jaren vijftig wordennamelijk gebouwen in Nederland volledig geprefabriceerd en in het buitenland gemonteerd.In de periode 1953-1957 zijn door Schokbeton volledig geprefabriceerde gebouwen geleverdvoor de bouw van weerstations en luchtmachtbases op IJsland en Groenland (foto 12).Dit wasvoor die tijd zeker een van grote visie en durf getuigend gebeuren. Het ging om tientallengebouwen die in Groenland o.a. in Thule (dat op NB en dus noordelijker dan Alaska enSiberi? ligt) zijn gemonteerd door Amerikaanse en Deense aannemercombinaties. Hoewel deelementen toen nog niet werden verpakt of gebundeld enin de meeste gevallen individueelmoesten worden gehanteerd, is het breukpercentagezeer laag gebleven.In 1962/1963 werd eveneens door Schokbeton het ambassadegebouwvan de Verenigde Statenvan Amerikain Dublin, Ierland, volledig geprefabriceerd (foto 13).Het HIRAB-projectvan OGEM(stadsuitbreiding van Dammam, Saoedi-Arabi?) ligt nog goed in het geheugen (foto 14).En nu ishet St.Maarten-project in uitvoering (foto 15).Telkens werd het echter als ongelooflijk ervarendat men hele prefab-gebouwen overzee ging verschepen. Dit deed iedereen steeds weerdenken dathet maar een eenmalig gebeuren was en eigenlijk te fantastisch om te verwachtendat dit noq eens een keer zou kunnen worden herhaald. Maar de feiten logenstraffen echter degedachte.Als er meer publiciteit aan deze mogelijkheden voor prefab-beton wordt besteed, zal er eengrote markt voor open gaan. Er zijn immers veel gebieden waar men kwalitatief hoogwaardigegebouwen zou willen neerzetten, maar waar de lokale omstandigheden een belemmering zijnvoor het ter plaatse vakkundig bouwen. Het idee deze gebouwen in prefab-beton uit Nederlandte laten overkomen kan een uitkomst blijken te zijn.383