Als verantwoordelijk architect voor stadionbouw bijBallast Nedam Engineering is Arnold Hoevers eenechte exponent van deze ontwikkelingen. Voor devoetbaltoernooien in Japan/Korea (WK 2002) enPortugal (EK 2004), waarvoor internationale com-petities werden uitgeschreven, maakte hij diverseontwerpen. Daarnaast is hij onder meer ookbetrokken bij ontwerpprijsvragen voor Nigeria(Pan-Afrikaanse Spelen) en Marokko (kandidaatvoor het WK Voetbal 2006). "De grote toernooien,zoals Olympische Spelen en EK en WK Voetbal,leveren doorgaans een grote stadion-bouwopgaveA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 4 11SPORT EN HANDELModerne stadions leven in synergie met hun omgevingModerne stadions zijn multifunctionele bouwwerken,geschikt voor allerlei evenementen. Moderne stadionszijn tevens terug in de bewoonde wereld, waar ze eenbelangrijke impuls geven aan de (her)ontwikkeling vaneen gebied. De basis voor succesvolle stadionbouw en?exploitatie ligt bij een integraal ontwerp, waarin voorzowel het stadion als zijn omgeving een functie isweggelegd. Nederlandse ondernemingen hebben datingezien en spelen op dit gebied wereldwijd een hoofdrol.`HAND IN HAND'1, 2 | Ontwerp voor de OitaDome in Japan, eenstadion met 45 000zitplaatsen en geschiktvoor voetbal en atletiek.Onder de tribunesbevinden zich vijfverdiepingen metcommerci?le ruimtenop. Plaatselijke autoriteiten zien in de grote media-aandacht voor het betreffende evenement eengoede mogelijkheid zich met een modern stadion-ontwerp te profileren. De herkenbaarheid van hetindividuele stadion is daarbij ontzettend belangrijk.Een stadion wordt zo meer en meer een architec-tonische opgave, met het accent vooral op hetontwerpen van bijzondere dak- en gevel-constructies."H e f v e l dHoevers ontwikkelde voor de WK Voetbal 2002diverse multifunctionele concepten, met als belang-rijkste randvoorwaarden de toeschouwerscapaciteiten de bouwkosten. Jammer genoeg haaldenzijn ontwerpen in Japan telkens de tweede plaats.De economische malaise die Azi? een tijdlang in deban heeft gehouden, bracht de opdrachtgevers erwaarschijnlijk toe te kiezen voor plaatselijke onder-nemingen. Desondanks hebben de specifiekelokale omstandigheden in Japan toch ook nieuwezienswijzen opgeleverd. "Gezien de extreem hogegrondprijs in Japan, lag een schuifveld zoals inArnhem is toegepast, daar niet echt voor de hand.Daarom ontwierpen we voor de stad Kawasaki eenstadion waarvan het veld omhoog kon wordenverplaatst en tevens als dak zou kunnen functione-ren. Alle niet-veldactiveiten zouden dan onder dit`hefveld' kunnen plaatsvinden en het gras zou ophet dak ongestoord kunnen doorgroeien", aldusHoevers.Deze verticale optie bleek een echte eye-opener voorveel andere locaties. Zo wordt de aanwezigheid vaneen atletiekbaan om een voetbalveld in de belevingvaak als storend ervaren. "Voor de renovatie van hetOlympisch Stadion in Berlijn hebben we een ont-werp voorgesteld waarbij de veldconstructie op drieverschillende niveaus zou kunnen functioneren.Op het laagste niveau bevindt zich het voetbalveld.Door de constructie enkele meters op te tillen en detribunegedeelten die tegen het veld aan liggen, wegte klappen, cre?er je de ruimte voor de atletiekbaan.Til je de constructie helemaal op, dan fungeert hetveld als dak."O p t i m a l i s e r i n gStadions zouden qua indeling in elk geval flexibelermoeten zijn. Hoevers: "In Europa krijgen we sta-dions met een toeschouwerscapaciteit van 50000vrijwel alleen maar vol met voetbal. Veel meeropties zijn er in andere delen van de wereldoverigens ook niet. Wil je in een groot stadiondesondanks ook `kleinere' sporten optimale huis-vesting aanbieden, dan moet je aan comparti-mentering denken."Voor het Japanse Sapporo ontwierp Hoevers eenstadion met verschuifbare tribunes en verplaatsbarewanden. Daarmee konden binnen dat grote stadionop simpele wijze en heel snel kleinere stadionsworden gecre?erd, waardoor op verschillende vel-den tegelijkertijd een tennis-, ijshockey- of basket-balltoernooi zou kunnen worden gehouden. En datalles op een bij die sporten passende schaal.Uit hetzelfde Sapporo kwam ook het verzoek om inde zomer het stadion volledig te kunnen verduiste-ren. Voorgesteld werd het dak uit twee lagen pola-roid-glas op te bouwen. Door ??n glaslaag een kwart-slag te draaien, zou het licht heel eenvoudig kun-nen worden buitengesloten.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 412S ch u i ven en h e f f enDe daadwerkelijke uitvoering van een (horizontaal)verplaatsbaar veld bij het Gelredome in Arnhem staatte boek als wereldprimeur. Van Karel Aalbers, voor-malig directeur van de Arnhemse voetbalclub Vitesse,is het verhaal bekend dat hij op dit idee zou zijn geko-men toen hij eens zijn lucifersdoosje op de grond lietvallen. Idee?n over beweegbare velden leven echter alveel langer. Reeds in 1925 vroeg de AmerikaanBrown patent aan op een idee voor een schuifveld.Zijn landgenoot Heckman vroeg in 1945 patent aanop een aangepast ontwerp. De eerste Europeaan diezijn idee voor een beweegbaar veld deponeerde, was deFransman Gayard in 1954. Sindsdien volgden velenhun voorbeeld.3 | Ontwerp voor derenovatie van hetOlympia Stadion inBerlijn, ingediend samenmet Kleihues + KleihuesGmbH, Arup GmbH enHochtief Project-entwicklung GmbH.Niet alleen het veld, datrust op vier hydraulischeondersteuningen, maarook de onderste tribune-niveaus zijn verplaats-baara. Veld in laagste stand:geschikt voor voetbalb. Veld ??n ring omhoog-geschoven: de atletiek-baan kan wordenuitgelegdc. Veld tot dak omhoog-geschoven:multifunctionele arenaverplaatsbaretribunesveldconstructieO m g e v i n gHet optimaliseren van het stadiongebruik heeftdesondanks zijn grenzen voor de exploitatie. Steedsmeer komen ontwikkelaars tot de conclusie dat ookhet gebruik van de stadionomgeving moet wordengestimuleerd om een succesvolle exploitatie te kunnengaranderen. Met het stadion als trekker kunnen opdie manier zelfs verwaarloosde gebieden wordengerevitaliseerd.Deze filosofie leverde uiteindelijk succes op inPortugal. Arnold Hoevers is betrokken bij de bouwvan stadions in Lissabon, Porto en in de Algarve,stadions die alle voor de EK Voetbal 2004 wordenneergezet: "In Lissabon wilde men aanvankelijk inhet oude stadion van Sporting allerlei commerci?leactiviteiten onderbrengen en vandaaruit het omrin-gende gebied Alvalade invullen. Dat zou echter heb-ben betekend dat we tal van ondernemingen moes-ten huisvesten op allerlei onrendabele plaatsen. Wehebben de opdrachtgever ervan kunnen overtuigendat het beter zou zijn een geheel nieuw stadion teontwerpen, als onderdeel van een totaalontwikke-ling."Dat plan ligt er nu. De beschouwde locatie ligt naasttwee snelwegen en bezit reeds een modern metro-station. Verschillende studies zijn uitgevoerd omtot de meest optimale ligging van het stadion in hetgebied te komen en om vervolgens de toekomstigebezoekersstromen in kaart te brengen. Het metro-station vervult daarin een belangrijke plaats, evenalsde parkeergarage onder het stadion. Rondom hetstadion zullen kantoor- en wooncomplexen wordengebouwd.O m l o o pWinkels, caf?'s en restaurants in de nabijheid vanhet stadion moeten ervoor zorgen dat het grosA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 4 136 | Maquette van het plan Alvalade; de ligging van het bestaande metrostation en de omringendesnelwegen hebben een belangrijke rol gespeeld bij de stedenbouwkundige invulling5 | Ontwerp voor het nieuwe stadion van Sporting Clube de Portugal: het gebied Alvalade gaat inzijn totaliteit op de schop4 | Ontwerp voor het Sapporo Colosseum, eenmultifunctioneel stadion voor 50 000/60 000toeschouwers met zes verdiepingen commerci?leruimten en gebaseerd op de veldafmetingen vanvoetbal en honkbal. Door de tribuneconfiguratiestelkens te veranderen is het stadion ook geschiktvoor evenementen op andere schaalgrootte;achtereenvolgens: atletiek, paardesport,American Football, (pop)concerten, ijshockeyen een gezamenlijke opstelling voor basketball,tennis en judovan de bezoekers na afloop van een wedstrijd inde omgeving blijft vertoeven en daar geld uitgeeft.Prettige bijkomstigheid daarvan is natuurlijk datna de wedstrijd niet direct alle uitvalswegenverstopt raken of de metro's overvol vertrekken.Maar de stadionomgeving moet ook onafhankelijkvan de wedstrijden voldoende aantrekkingskrachtbezitten om inkomsten te kunnen genereren.Een belangrijke rol daarbij is weggelegd voor dezogenoemde `omloop' direct rondom het stadion,een wandelpromenade annex ontmoetingsplaatsmet volop horecabedrijven, waar het prettig is omlangere tijd te verblijven. "Bezoekers zullen nieteens merken dat zich achter de winkels een voetbal-stadion bevindt", aldus Hoevers. "Eigenlijk bouwenwe een winkelcentrum waar af en toe ook een voet-balwedstrijd wordt gehouden. Vergelijk het maarmet Schiphol. Dat is inmiddels ook een stad waarvijftigduizend mensen werken en waar af en toeeen vliegtuig vertrekt."Bijkomende complicatie is overigens wel dat deomloop door zijn winkelfunctie deel gaat uitmakenvan de openbare ruimte, waardoor het vrijwelpermanent voor het publiek toegankelijk moet zijn.Dat levert de merkwaardige situatie op dat voor dekaartcontrole bij een evenement binnenin het sta-dion een deel van de openbare ruimte gedurendeenkele uren moet kunnen worden afgesloten. Bijeen toernooi als het Europees Voetbalkampioen-schap zijn op elke willekeurige route naar detribune in totaal maar liefst drie controlepostenvereist! De logistieke afwikkeling in het stadion-ontwerp wordt om deze reden een belangrijkefactor.Op 1 juli 2000 gaat in Lissabon de eerste spa degrond in. Het stadion moet vervolgens in de zomervan 2002 worden opgeleverd; de omringendebebouwing volgt in de loop van 2003.H a n d e l"Het ArenA-concept heeft duidelijk gemaakt datstadionontwikkeling mogelijk is zonder een over-matig beroep te doen op gemeenschapsgelden enzonder een groot toernooi in het verschiet," vervolgtHoevers. "Wel is het in economisch welvarenderegio's gemakkelijker nieuwe stadions op te zetten,omdat mensen daar gewoonweg meer te verterenhebben. Niet zozeer de vraag: Wat kost het stadion?is belangrijk, maar meer: Hoeveel kan ik eraan ver-dienen?"De exploitatie van het stadion moet daarom ookzoveel mogelijk worden losgekoppeld van de clubdie erin speelt. Als een club slecht draait, dan magA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 4147 | Doorsnede over hetstadion en de aanliggen-de kantoorgebouwen.De dakconstructie is hetspannende visitekaartjeillustraties 5, 6 en 7:T+T Design, Amsterdamdat nimmer gevolgen hebben voor de BV Stadion."Desondanks is het belangrijk dat een stadion eenvaste bespeler heeft," aldus Hoevers, "want mensenmoeten zich wel met het stadion kunnen identi-ficeren. En het stadion kan op haar beurt eenbelangrijke rol spelen in de `merchandising' vaneen club. Goede stadions trekken meer toeschouwers,waardoor de begroting van een club omhoog kan endaarmee de sportieve prestaties, al is er wel eenplafond aan de mogelijkheden."V o o r t s c h r i j d e n d e o n t w i k k e l i n gHet stadion is weer terug in de bewoonde wereld,waar het een belangrijke impuls geeft aan de(her)ontwikkeling van een gebied. Niet altijdhoeven daar economische motieven aan ten grond-slag te liggen. Een voorbeeld van geslaagde stads-vernieuwing vinden we in Barcelona, waar hetstadion van het tweede elftal van de plaatselijke trotsdeel gaat uitmaken van een zogenoemde `multi-experience' omgeving. Ook hier wordt het veld nade wedstrijd omhooggeschoven. De grasmat wordtdan echter opeens onderdeel van een heus park, datin een toeristische route zal worden opgenomen.Bij bestaande stadions is diezelfde grasmat nogaltijd een belangrijke remmende factor voor multi-functioneel gebruik. De meeste stadiongebruikerswillen niet dat op `hun' gras andere activiteitenworden gehouden. En in die stadions waar het veldw?l multifunctioneel wordt gebruikt, heeft het grasmoeite om te overleven. Logisch gevolg van dezepatstelling is dat het grasveld in de toekomst nietmeer als harde randvoorwaarde in het programmavan eisen zal worden genoemd, maar als een van demogelijke invullingen. Het is belangrijk dat allebetrokken partijen zich dat nu al realiseren.De nieuwste generatie stadions zullen multi-functionele gebouwen zijn, geschikt voor elk evene-ment gedurende 24 uur per dag, 365 dagen per jaar.Deze gebouwen beschikken over faciliteiten alsnatuur- en kunstgrasveld, schaatsbaan en crossveld,en kunnen worden overdekt en verduisterd, waar-door allerlei sporten, evenementen, tentoonstellingenen film- en theatervoorstellingen kunnen wordengeorganiseerd. De stadions fungeren tevens alstrekker voor een grote economische zone, metzowel een passieve als actieve rol, in een school-voorbeeld van synergie. sHenk WapperomA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 4 158 | Doorsnede over hetEuroborg Stadion; hetveld fungeert inomhooggeschoventoestand als daktuin vanomringende hoogbouw-appartementenillustratie: Wiel AretsArchitect & Associates,MaastrichtH e f vel d i n G r o n i n g en ?Het hangt nog even op de exploitatie, maar als hetmeezit wordt begin 2001 gestart met de bouw van heteerste voetbalstadion met hefveld in Nederland: hetEuroborg Stadion in Groningen. Het voorlopige ont-werp van architect Wiel Arets voor dit nieuwe com-plex aan de zuidoostzijde van Groningen voorziet ineen multifunctionele `symbiotische' combinatie vantheaters, sportfaciliteiten, winkels, kantoren, apparte-menten en horeca. De opzet van het in opdracht vande gemeente Groningen gemaakte ontwerp is ge?nspi-reerd op het amfitheater van de Toscaanse stad Lucca.Dit klassieke amfitheater is in de loop van de tijd ge?-volueerd tot een ovale pleinruimte met daaromheeneen dubbele, tweezijdig geori?nteerde ring van stedelij-ke functies zonder voor- of achterzijde.Door de skyboxen en vip-plaatsen te voorzien vancommunicatiefaciliteiten kan dit deel van de geplande22 500 zitplaatsen ook worden gebruikt voor congres-doeleinden. Momenteel wordt onderzocht of het moge-lijk is om de 1,50 meter onder maaiveld gesitueerdegrasmat ophefbaar uit te voeren. Dit zou het mogelijkmaken om de stadionruimte tevens te gebruiken alsmultifunctionele, overdekte hal voor publieksevene-menten als bijvoorbeeld popconcerten. In opgetildetoestand gaat de grasmat dan deel uitmaken van dedaktuin van de hoogbouwappartementen.