jhr.ir.C.C.Th. de BeaufortIngenieursbureau Dwars, Heederik enVerhey BV, AmersfoortRestauratie van deBoroboedoerVoordracht, gehouden tijdens de Betondag 77, Amsterdam, 3 november jl.Oude cultuurmonumenten en modern beton...ledere rechtgeaarde kunsthistoricus of archeoloog gruwt bij het idee dat hedendaagse beton-technici zich gaan werpen op oude monumenten. Toch blijkt het dat beton soms redding kanbrengen als alle andere materialen om wat voor reden dan ook onbruikbaar blijken. Men denke bijvoorbeeld aan de afbraak en wederopbouw van de grote Abu Simbel-tempel in het zuiden van deNijldelta in Egypte en andere oude tempels in de Nijlvallei.Wederom wordt thans op grote schaal gebruik gemaakt van beton bij de herstelwerkzaamhe-denaan de Boroboedoer, het grootste Boeddhistische heiligdom ter wereld op het eiland Java nabijJokjakarta.1Luchtfoto van de Boroboedoerfoto: Perusahan Negara Aerial SurveyBoroboedoer (foto 1)ledere toerist die door Indonesi? reist, zal na de benauwende drukte van de rommelige stadJakarta en de bevrijdende schoonheid van het buitengebied zonder twijfel vroeg of laat naar deBoroboedoer gebracht worden. Hij zal van tevoren in boeken en lezingen hebben kunnen horenvan dit grootse bouwwerk; hij kan dan weten dat het bouwwerk ongeveer 800 na Christus isgebouwd en na betrekkelijk korte tijd weer is verlaten, vergaan en onder het stof en zand vaneeuwen is verdwenen. De geschiedenis van de Boroboedoer is een boeiend verhaal van mense-lijke inspanning en inspiratie, van pogen en mislukken en opnieuw pogen. Pas in 1814 werd doorde toenmalige Engelse gouverneur Raffles opdracht gegeven om meer te weten te komen vandat toen nog onbekende bouwwerk daar ergens in de binnenlanden.Het kader van deze korte inleiding laat niet toe dieper in te gaan op de symbolische betekenis vanhet bouwwerk als vrijwel volmaakte gematerialiseerde uiting van de diepere betekenis van hetBoeddhisme. En wat de geschiedenis betreft zal hier volstaan worden met te constateren dat pasin 1910 de Nederlandse genie-officier Van Erp het toen indrukwekkend hoge budget van 30 000kreeg toegewezen om te redden wat er te redden viel. Met de toen nog beperkte tech-nischekennis en het gelimiteerde geldbedrag heeft Van Erp het onmogelijke verricht. Door zijnwerkzaamheden is het oude bouwwerk uitgegraven en zo goed mogelijk hersteld.Edoch, als de natuur eenmaal menselijke scheppingen in haar greep heeft, laat zij die nietmakkelijk los. Slechts enkele tientallen jaren na het herstel begonnen de eerste verschijnselenvan verval zich alweer af te tekenen. Indonesi? vroeg en kreeg hulp van de UNESCO. Schrijverheeft zelf in ??n van de eerste offici?le UNESCO-commissies mee mogen gaan om de reddings-en herstelmogelijkheden te onderzoeken.Cement XXIX (1977) nr. 11 4972Plattegrond van de Boroboedoer3De ronde terrassen die nietafgebroken en herbouwdworden4Verzakking aan de noordzijde5E?n van de honderden prachtigereli?fs waarop de aantasting reeds tezien isUit deze en andere missies zijn de definitieve plannen voor het herstel gegroeid, plannen diezowel door Indonesi? als door een internationale UNESCO-groep van experts werden aan-vaard.De UNESCO-organisatie probeerde een deel van het geld bij elkaar te krijgen door bij-dragen vande verschillende lidstaten, terwijl Indonesi? zich garant stelde voor het ontbrekende deel. En zokon dan in 1972 eindelijk met de werkzaamheden worden gestart: een combinatie van eenIndonesische en een Philippijnse aannemer, die het zware werk doen, terwijl de Indone-sischeoudheidkundige dienst het fijnere archeologische werk verricht.Verval en herstelWat is er en wat was er nu eigenlijk aan de hand ?Oorspronkelijk is de Boroboedoer als een hecht bouwwerk van losse, glad behakte stenen op-getrokken rondom een heuvel. Het is dus een bouwwerk waar men niet in kan gaan; men.kan erslechts aan de buitenkant op verschillende niveaus omheen lopen. Op de vierkante terrassen (fig.2) loopt men eerst in de omsluiting van de binnenkant van de heuvel en een hogere buiten-balustrade die beide overdekt zijn met prachtige reli?fs, het leven van Boeddha verhalend, rondhet bouwwerk, terwijl men boven zich slechts de meestal strak blauwe hemel kan zien. Na eenaantal rondwandelingen, waar men zich heeft kunnen verdiepen in de religieuze voorstellingen,komt men weer enige trappen hoger bij de ronde terrassen aan (foto 3), waar geen omsluitingmeer aanwezig is en waar de hele wereld in al zijn landschappelijke grootsheid plotseling zicht-baar wordt, een bevrijding in letterlijke en figuurlijke zin.In de loop van honderden jaren gingen de stenen van de Boroboedoer echter iets los staan;kleine aardverschuivingen en grondverzakkingen waren vaak de oorzaak.Het gedeelte van het water dat buiten langs afgevoerd werd, werd steeds kleiner; het gedeeltedat tussen de stenen door in de aarden kern verdween, werd steeds groter; echter alteen om opeen lager niveau door de ontstane openingen weer naar buiten te treden, zo nu en dan eens eenzandkorrel meenemend, net zolang tot er holten ontstonden onder en achter de vloeren enwanden, holten die uiteindelijk zo groot werden dat verzakkingen ontstonden (foto 4).Cement XXIX (1977) nr. 11 4986Ontmantelde noordzijde7Ontmantelde zuidzijde8Overzicht van het opslagterrein met pallets;op de voorgrond een groot aantal Boeddha-beeldenMaar ook een gedeelte van het binnengedrongen regenwater verdween d??r de lager gelegenporeuze stenen ommanteling weer naar buiten, een vochtig buitenoppervlak gevend. In eentropisch klimaat is dit een ideale voedingsbodem voor algen, schimmels en zwammen, die ophun beurt een volkomen vernietigende werking op de reli?fs hebben (foto 5). Geconfronteerd metdeze problemen werd uiteindelijk het volgende plan uitgewerkt.De vierkante terrassen worden geheel afgebroken tot op de naakte heuvel. Ongeveer een miljoenstenen worden heel voorzichtig losgemaakt (foto 6 en 7), op pallets geplaatst (maxi-maal negenstenen op ??n pallet), waarna de pallets via torenkranen, vorkheftrucs en kraan-banen op eenimmens groot benedenterrein aankomen. Daar worden de stenen stuk voor stuk behandeld,schoongemaakt, losse stukken aangelijmd en ontdaan van alle aangroeiingen. Daar-na wordende pallets met de stenen erop geparkeerd totdat zij voor heropbouw aan de beurt zijn (foto 8),een 'parkeertijd' die in sommige gevallen tot 1 ? 2 jaar kan uitgroeien!Intussen wordt boven bij het monument tegen de gedeeltelijk ontmantelde heuvel een draineer-laag aangebracht om het indringende hemelwater 'binnendoor' op te vangen en af te voeren naarte maken inwendige betonplaten, die tegelijk dienen als drukverdelende laag voor de later weerop te bouwen balustrades (foto 9). Figuur 10 verduidelijkt een en ander. Door een systeem vanbetonnen afvoerpijpen wordt het 'binnenwater' van plaat naar plaat omlaag gebracht en9E?n van de betonplaten die als drukverdelen-de laag dienst zullen doenCement XXIX (1977) nr. 11 49910Doorsnede waarop debetonplaten en hetdrainagesysteem te zien zijntenslotte onderaan de heuvel naar buiten gebracht en afgevoerd. Waterdichte aralditvoegen en -lagen zorgen ervoor dat het 'binnenwater' niet meer d??r de stenen heen bij de reli?fs kan komenen dat ook water dat met beton in aanraking is geweest geen aantastende werking meer op dereli?fs zal kunnen hebben.Het klinkt allemaal zo eenvoudig, maar er zijn vele studies en proeven voor nodig geweest omhet zover te brengen. En nu de routine er eenmaal is, is het hele probleem eigenlijk meer eenadministratief probleem geworden, waarbij een ingewikkeld systeem van ponskaarten en code-ringen ervoor moet zorgen dat iedere steen op het grote opslagterrein 'op afroep' gevonden kanworden om zijn originele plaats in de buitenwanden weer te gaan innemen.Andere problemenEnkele andere problemen moesten intussen ook aandacht krijgen. Een groot aantal Boeddha-beelden is in de loop der eeuwen 'onthoofd'. De hoofden kan men helaas slechts gedeeltelijkterugvinden bij antiquairs in Londen, Parijs, Amsterdam e.d. Een ander deel van de hoofden isechter ter plaatse of in de omgeving teruggevonden. Hoe kan men nu uitvinden welk hoofd bijwelk lichaam hoort?Een computeruitwerking, waarbij de breukvlakken in computertaal worden omgezet en de code-ring het mogelijk moet maken dat telkens twee bij elkaar horende stukken gevonden zoudenkunnen worden, werd helaas te duur. Voorlopig moest worden volstaan met 'handkracht', dat wilzeggen dat een man met een gipsafdruk van een halssnede alle rompen afpast tot het goedehoofd en lichaam bij elkaar gevonden zijn.Het monumentDe Boroboedoer: op dit ogenblik voor de gewone toerist eigenlijk nauwelijks de moeite waard,maar straks (en gehoopt wordt op ? 1981) zal de Boroboedoer weer in volle glorie zichtbaar zijn.Als Boeddhistisch monument speelt het eigenlijk in het Islamitische Indonesi? van tegen-woordignauwelijks meer een rol, maar als toeristische attractie zal het straks weer de grote trekpleisterworden. Toerisme is tegenwoordig het toverwoord in vele ontwikkelingslanden die ondernegatieve handelsbalansen lijden. En dan mogen wij constateren dat op deze wijze tenslotteidealisme, cultureel geweten en zakelijke motieven weer bij elkaar komen om een derbelangrijkste monumenten uit Zuidoost-Azi? voor het nageslacht te bewaren.Cement XXIX (1977) nr. 11 500