C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 440Vanwege het ontwerp van deAmsterdam ArenA, waarvan debouw op dat moment in een ver-gevorderd stadium was, werdARCADISeind1995vanuitTune-si? benaderd met het verzoek meete dingen in een internationaleDesign-Construct-competitie vooreen olympisch stadion, waarvoorzich zeventien consortia haddenaangemeld. Uit zes overgeblevenpartijen werd, ondanks zwareFranse en Italiaanse concurren-tie, de combinatie ARCADIS methet Koreaanse Hyundai en hetSpaanse Ferrovial als winnaargeselecteerd. De uitvoering is injuli 1997 gestart. De oplevering isuiterlijk in november 2000 voor-zien.In de directe omgeving verrijzenverder nog een olympisch dorp,een sporthal, een zwembad eneen atletiekstadion, waarvan detotale investering circa 850 mil-joen gulden bedraagt. Met deturnkey-opdrachtvoorhetstadionis een bedrag gemoeid van onge-veer 280 miljoen gulden.A r c h i t e c t u u rHet stadion (foto 1) rijst uit devlakte op als een Romeinse arena.Met name het dak, een tentcon-structiemeteensemi-transparantdoek, met tuien opgehangen aanacht pylonen van 75 m hoogte,bepaalt in hoge mate het beeld.De ornamenten en de gevel vanhet hoofdgebouw met zijn vorm-gevingenkleurstelling(wittinten,blauw en okergeel) bevatten ken-merken van de Noord-Afrikaansearchitectuur (foto 2). Deze `cou-leur locale' is ingebracht door deTunesischearchitectRiadhBahri.Verder zijn zowel het interieur,met Noord-Afrikaanse stijlken-merken,alsdeesplanademetfon-teinen en groenvoorziening vanzijn hand.Voor het overige is het stadionuiterst modern en zeer functio-neel uitgevoerd. Het voorzienin-genniveau is zeer hoog te noe-men.F u n c t i o n e e l o n t w e r pHet concept van het stadion ver-toont enige overeenkomsten metde Amsterdam Arena, maar isverder volledig toegesneden ophet Programma van eisen van deTunesische opdrachtgever en delokale omstandigheden. Hetspeelveld ligt op de natuurlijkebodem op de begane grond en isomgeven door een atletiekbaan.Het veiligheidsconcept van hetstadion heeft veel aandacht gekre-gen en is gebaseerd op de meestrecentestrengeeisenvandeEuro-norm en de Franse normen voorveiligheid in stadions, waarbijInternationale samenwerking leidt tot bijzonder stadionOlympisch stadion Tunesi?ir. J. Galjaard MBA, J. Rodenburg en ir. H.J. Bottema, ARCADIS Bouw/Infra, Den HaagIn september 2001 zal Tunesi? het toneel zijn van de veertiende editie van deMediterranean Games, een soort Olympische Spelen voor 21 landen rond deMiddellandse Zee. Speciaal voor deze gelegenheid wordt in Rad?s, een voor-stad van Tunis, een nieuw olympisch stadion gebouwd met een capaciteitvan zestigduizend toeschouwers. Verder worden drie trainingsvelden metaccommodatie aangelegd, alsmede parkeerplaatsen, een heliport en eenesplanade met fonteinen en omzoomd door palmen en groenstroken.1 | Virtuele computer-tekening stadion(voorzijde)C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 4 41rekening is gehouden met evene-menten en extra toeschouwers ophet middenveld.De overmaat aan uitgangen op deonder- en boventribunes van ennaar de twee omlopen van elk 10- 15 m breed en de acht helling-banen en de veiligheidstrappen-huizen naar het maaiveld, garan-deren een zeer snelle ontsluitingen daarmee een hoge veiligheids-standaard. Het stadion is daar-door niet alleen geschikt voorvoetbal, rugby en atletiek, maarook voor evenementen tot eencapaciteit van 75000 toeschou-wers.Het hoofdgebouw is ruimopgezetenkrijgtgescheidenvoor-zieningenmetrestaurantsenont-vangstruimten voor pers, VIP enoffici?le gelegenheden. Er zijnbusiness/sky-boxen, club-seats enspeciale plaatsen voor de pers.Verder is er een speciale presi-denti?le lounge met een ont-vangstcapaciteit voor tweehonderdmensenenzestigVIP-zitplaatsen.De spelersaccommodaties op debegane grond zijn dubbel uitge-voerd en voorzien van alle moge-lijke faciliteiten zoals warmloop-/trainingshal,sauna,ontspannings-ruimte en PR-ruimten.De kenmerkende omlopen van deAmsterdam ArenA zijn ook hierterug te vinden, zij het dat van-wege het klimaat de gevel eenmeer open karakter heeft gekre-gen. Op deze omlopen bevindenzich de kiosken, buffetten en toi-letten voor het grote publiek.Onder de tribunes tegenover hethoofdgebouw is nog een facilitairgebouw ondergebracht voor hetmanagement, het onderhouds-personeel, de EHBO, expeditie enmagazijnen, afvalverwerking enaccommodatie voor evenemen-ten.T e c h n i s c h o n t w e r pBij het ontwerp van het stadionkwamenenkelevoorNederlandsebegrippen bijzondere aspectenaan de orde. Aangezien de Tune-sische normen voor een dergelijkproject niet toereikend waren, isovereengekomendathetontwerp,de berekeningen en de tekenin-gen moeten voldoen aan de Fransenormen. Voor de toetsing van hetontwerpheeftdeTunesischeover-heid dan ook het Franse ingeni-eursbureau Veritas ingeschakeld.Het stadion ligt in een aardbe-vingsgevoeliggebied,waardoorerhoge eisen worden gesteld aan defundering en de stabiliteit van hetskelet. Met het softwarepakketANSYS is de dynamische krachts-werking berekend voor een basis-versnelling van 1,75 m/sec2.De zware stabiliteitsvoorzienin-gen komen tot uiting in de stabi-liteitskruisen in de gevel, die in 20van de 64 overspanningen zijnaangebracht. Om twee kruisen in??n bouwdeel te vermijden, zijnook 20 dilatatievoegen aange-bracht (fig. 3). Doordat de maxi-male voegafstand hierdoor 40 mis geworden, behoeft geen aan-dacht te worden geschonken aande temperatuurbelasting.De grote hoeveelheid stabiliteits-wandeninhethoofdgebouwheefteenmerkbareinvloedgehadopdeindeelbaarheid ervan. In de kri-tieke zones, bij de verbindingentussendebalkenendekolommenen langs de randen van de wan-den, moeten volgens de Franseaardbevingsnormen alle tegen-over elkaar liggende wapenings-staven worden gekoppeld metspekhaken,zoalsheelvroegerookbij ons werd gedaan.Het betonstaal dat in Tunesi? ver-krijgbaar is, is vergelijkbaar metFeB 400KN, dus niet lasbaar. Ookhet terugbuigen van stekwape-ning is niet toegestaan. Hetimporteren van betonstaal zoalstegenwoordig in West-Europawordt gebruikt, was te duur.F u n d e r i n gVanwege de ligging in een delta-gebied met sedimentlagen in deondergrond en zandsteen op wis-selendediepte,waseenfunderingnoodzakelijk van circa vijfhon-derd in de grond gevormde palenmet diameters van 0,8, 1,0, 1,25en 1,50 m en lengtes vari?rendtussen 20 en 40 m. De palen zijnvanwege de aardbevingsgevoelig-heid zeer zwaar gewapend. Destandaard-beugeldiameter is ? 16en de beugelafstand varieert van140 mm in de schacht van dedunste paal tot 55 mm in de kop2 | Maquette met omgeving(esplanade, parkeer-plaatsen enz.)3 | Plattegrond stadion metplaats stabiliteitskruisenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 442van de dikste. De langswapeningvarieert op dezelfde wijze van 10? 20 tot 24 ? 32. De palen zijn ver-ticaal geplaatst onder poeren, dieonderling zijn verbonden doorkoppelbalken. De verbindingenvan de poeren met de palen en dekoppelbalken zijn extra gecom-pliceerd waar ook de stabiliteits-kruizen aansluiten (fig. 4).Zoals gebruikelijk in de landenrondom de Middellandse Zee,zijn de begane-grondvloeren opstaal gefundeerd, los van de fun-deringsbalken. Deze vloeren wor-den pas aangelegd als de ruw-bouwgereedis,inclusiefrioleringe.d.S p a n t e n , t r i b u n e sHet skelet bestaat uit 64 in hetwerk gestorte portalen, met eenh.o.h.-afstand in de rechte delenvan 12 m en in de bochten van 6,5tot 13,2 m.In driekwart van het stadion zijndiverse varianten op het `stan-daardspant' (fig. 5) zodanig toe-gepast, dat het standaardspantniet meer voorkomt. In het hoofd-gebouw zijn volledig afwijkendespanten toegepast.De wapening (gemiddeld 150kg/m3) van de kolom-balkont-moetingen waar ook de stabili-teitskruisen aansluiten, is zeergecompliceerd geworden (fig. 6).De vloeren zijn uitgevoerd met 70mm dikke breedplaatelementenen 230 mm in het werk gestortbeton.De tribune-elementen zijn uitge-voerd in geprefabriceerd beton4 | Aansluiting stabiliteits-kruis aan poer5 | Standaard-tribunespant mettuiconstructie6 | Driedimensionaal beeldvan de wapening van dekolom-balkontmoeting.Links is het stabiliteits-kruis zichtbaar, rechts-onder de wapeningC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 4 43zonder voorspanning en in eenfabriek op de bouwplaats vervaar-digd. De onderste elementen zijntrapelementen met een overspan-ning van 7 m, een breedte van 1,2m en een spiegeldikte van 300mm. De overige elementen zijndunne enkeltreeds T-elementen(fig. 7) met een maximale over-spanning van 13,2 m.D a k c o n s t r u c t i eIn tegenstelling tot de Amster-dam ArenA kan het stadiondakniet geheel worden gesloten.Alleen de tribunes zijn volledigoverdekt, waarbij het dak ook aande buitenzijde open blijft. Dewindheeftzodoende?behalveviaopeningen op het veld zelf ? ookonder de dakconstructie doortoegang tot het stadion.De tribunes zijn volledig overdektdoor een staalconstructie, afge-dekt met een 20% lichtdoorlatendmembraan. Dit membraan is eenPVC/PVDF-gecoat polyesterweef-sel, dat sterk voorgespannen isom onder alle omstandighedenzijn vorm te behouden. Een Fran-sefirmaverzorgtdeleveringendemontage.De dakconstructie, met een op-pervlak van circa 30 000 m2, is eenspaceframe dat bestaat uit 7000stavenen2000knopen(foto's8en9). Het is ontworpen als een vrij-dragende schijf, via tuien (stan-gen) van 200 mm doorsnedezwevend opgehangen aan acht8 | Staven en knopenspaceframe9 | Spaceframe alsvrijdragende schijf7 | Tribune-elementenC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 444pylonen, elk met een lengte van75 m en een diameter varierendvan 1 m aan top en voet tot 2,50 min het midden (fig. 5). De buiten-zijde van het spaceframe rust opde bovenring van de tribunes. Degrootste krachten worden afge-dragen via de tuien en de pylonen.Voordat de tijdelijke steunpuntenworden verwijderd, worden detuien voorgespannen. Hierdoorwordt voorkomen dat ze slapgaan hangen bij een opwaartsewindbelastinggroterdanheteigengewicht en wordt de vervomingvan het dak sterk verminderd.De tuien worden bevestigd aaneen op staal gefundeerde beton-nen bak van 11 x 11 x 3,5 m3 (fig.10), gevuld met zand.T e n s l o t t eMet de oplevering van het stadionin november aanstaande zal voorARCADIS Bouw/Infra een bij-zonder project worden afgeslo-ten. Hoewel dit stadion veel over-eenkomsten vertoont met deAmsterdam ArenA, zijn toch en-kele nieuwe bijzondere ervarin-gen opgedaan. Technisch gespro-ken is veel aandacht besteed aande dynamische beschouwingenvan de constructie als gevolg vanaardbevingen, en aan het dyna-misch gedrag van de overkap-pingsconstructie onder invloedvan aardbevingen of windbelas-tingen. Maar wat het project even-eens bijzonder heeft gemaakt ishet internationale karakter ervan.Het project is in Tunesi? gereali-seerd in combinatie met eenSpaanse en een Koreaanse aan-nemer, in opdracht van een Tune-sische opdrachtgever. Het werk isbovendiengetoetstdooreenFransingenieursbureau. De voertaal opdit project is dan ook een men-gelmoes geweest van Frans (offi-ci?le voertaal), Engels, Spaans,Arabisch en Nederlands. Doordater zeer uitvoerig vergaderd is, iser desondanks geen sprake vaneen `Babylonische spraakverwar-ring' geweest, en hebben departijen ondanks hun cultuurver-schillen eendrachtig samenge-werkt aan het realiseren van eenprachtig project (foto 11). sProjectgegevensopdrachtgever:Ministerie van 'De la jeunesse et del'Enfance' en 'De l'Equipement et del'Habitat'architectuur en inrichting:ARCADIS met Rob Schuurman enRiadh Bahribouwtechniek en constructiefontwerp:ARCADIS Bouw/Infrainstallatie ontwerp:ARCADIS Bouw/Infra en CometeEngineeringinfrastructuur:ARCADIS Bouw/Infrauitvoering:Consortium Hyundai Ltd.en Ferrovial S.A.11 | Stadion in aanbouw10 | Verankering tuien aanbetonbak