Nieuw kantoorgebouw voorCBR te BrusselU.D.C. 624.012.3:725.23Kantoorgebouw; toepassing van geprefabriceerde betonelementen1SituatieSituation2De omgeving weerspiegeldReflection of the surroundingsInleidingAan de Terhulpense Steenweg in Brussel wordt momenteel de laatste hand gelegd aan hethoofdkantoor voor de CBR Cementbedrijven. In dit gebouw zullen alle afdelingen van deCBR bedrijven gehuisvest worden. Een gedeelte van het kantoor is echter als overcapaciteitgebouwd en kan, afhankelijk van eigen behoefte, aan derden verhuurd worden.Het terrein waarop het kantoor verrijst (fig. 1), is ongeveer 1 ha groot en begroeid met hogeoude bomen. Tijdens de bouw is deze begroeiing zorgvuldig gespaard. Zij vormt een integre-rend onderdeel van het gebouw zelf. De architect heeft bij zijn conceptie de omgeving als??n van de uitgangspunten gekozen en ontwierp in dit 'groen' een wit gebouw van negenverdiepingen, waarin de hoge bomen weerspiegeld worden in gevelvensters (foto 2). De con-structie bestaat uit een ter plaatse gestorte kern over bijna de gehele lengte van het gebouwmet aan weerszijden de kantoorruimten met een breedte van 9 m, waarvan de vloeren engevelelementen geprefabriceerd zijn (foto's 3 en 4). Als moduulmaat is 1,80 m aangehouden,dit is de breedte van de TT-platen voor de vloerconstructie, alsmede de breedte van degevelelementen.Onder het gebouw zijn drie kelderverdiepingen aangebracht terwijl aan ??n zijde een onder-grondse parkeergarage is geprojecteerd, die eveneens drie lagen telt (fig. 5). De overspan-ning van de parkeergarage bedraagt 17 m, wat is gerealiseerd met TT-platen; de daklaag isgemaakt van voorgespannen platen met rechthoekige doorsnede. De ingang naar de garageis vanaf de wegzijde'onzichtbaar, wat inhoudt dat auto's op het terrein een boog van 180?moeten maken. Tegen ??n van de keermuren van de afrit is bovendien nog parkeergelegen-heid voor bezoekers.Cement XXIII (1971) nr.6 2543-4Opnamen tijdens de bouw van de eersteverdiepingenViews of the erection of the lower storiesHet gebouw ?s gefundeerd 'op staal', waarboven tot maaiveldhoogte steunmuren zijn opge-trokken. De bovenbouw bestaat uit dragende gevelelementen waarvan de onderste laag alshet ware uit het gras omhoog rijst.Prefab ricageAan de prefabricage van gevels besteedt men in Belgi? veel aandacht, onder meer doet deErgonfabriek te Lier dit, die ook voor dit gebouw de geprefabriceerde elementen vervaardigdheeft. Bij het ontwerpen van de gevelelementen nam het esthetisch aspect een belangrijkeplaats in. Hier moest een element geconstrueerd worden dat als het ware een demonstratievormt van datgene wat op het gebied van geprefabriceerde elementen in beton mogelijk is.Daarom ook was de vorm onderwerp van grondige voorstudies. Men streefde onder meerDwarsdoorsnedeCross-sectionCement XXIII (1971) nr. 62556-7Doorsneden over de dragende gevel-elementenHorizontal and vertical sections of the load-bearing facade elements8Perspectivische schets van de gevel-constructiePerspective sketch of the facade structurenaar een fraaiere horizontale voegbelijning, waartoe onderscheid werd gemaakt tussen steun-voegen en schijnvoegen (fig. 6, 7 en 8). Het voordeel van dit onderscheid was onder meer datde kostbare waterdichting van de horizontale voegen te vervallen kwam.Om te komen tot een vensterkozijn met een plastische vorm moest ook over het aspect van .hemelwaterafvoer gediscussieerd worden. Door de gebogen vorm van de horizontale schijn-voeg wordt het stromende water uit de as van het venster naar de verticale voegen gebracht.Aldus ontstond een gevelelement waarvan de vensteropening uit een staande rechthoek be-staat met gebogen zijden en afgeronde hoeken. In totaal werden 756 stuks van deze elemen-ten geproduceerd.De samenstelling van de betonspecie voor de gevelelementen bestond hoofdzakelijk uit zgn.Frechen kwarts, Rijngrind, Molzand en wit cement. De Ergon-fabriek heeft een tiental specie-samenstellingen ontwikkeld, waarvan er ??n voor deze elementen gekozen is. Voor hetmaken van de bekisting werd vooraf een positief element in gips gevormd, waarop een metglasvezel gewapende epoxyhars werd gegoten, die na versteviging de bekisting vormde vande elementen. Na betonneren en verharden werden de elementen verticaal opgeslagen meteen zodanige tussenafstand, dat de ruiten ter plaatse konden worden aangebracht. Daartoewerd aan de binnenzijde eerst een neopreenprofiel geplaatst, waartegen de ruiten werdenvastgezet met behulp van een aluminiumprofiel. De waterdichtheid werd met een thiokollaaggerealiseerd.De horizontale verbinding tussen de elementen onderling geschiedt door middel van eenmessing en groef, waarbij de messing zich in het onderstaande element bevindt, en de groefin het bovenstaande. Het aan de buitenzijde overstekende deel bezit een kromming die cor-respondeert met de uitstekende omkadering van het onderliggende element. In de messingvan elk element zijn twee stelschroeven aangebracht waarmee het erboven komende elementop de juiste wijze kan worden afgesteld. Verticaal worden de elementen met een ca. 1,2 cmbrede mortelvoeg aan de binnenzijde naast elkaar geplaatst (foto 9).Cement XXIII (1971) nr. 6 2569Montage van een gevelelementErection of a facade element10Plaatsen van TT'-element voor de vloer-constructie op de gevelelementenA TT-element of the floor structure is putinto place on the facade elementsIIOplegging van de TT-elementen in de kernBearing of the TT-elements in the coreFoto 12Foto 13De onderregel van de elementen bezit aan de binnenzijde een inkassing, waarin de diverseleidingen voor onder meer de air-conditioning zijn ondergebracht. De afwerking van de ele-menten is aan de buitenzijde glad gehouden met, door het gebruik van wit cement, een helderwit uiterlijk. Aan de binnenzijde hebben de elementen een zandstraling ondergaan waardoorhet effect van schoon gewassen beton is ontstaan. Afwijkend van vorm zijn de elementen terhoogte van de begane grond, het dak en de hoeken. Ten behoeve van de afwatering bij debegane-grondelementen zijn betonnen buitenplinten aangebracht met daarin afvoergoten enlozingsputjes (z/e fig. 8).De gevelelementen bezitten een dragende functie; op de uitsparing van de bovenregel wor-den de TT-platen voor-de vloerconstructie opgelegd (foto 10). De oplegging aan de anderezijde geschiedt in de kern (foto II). De TT-platen die een lengte bezitten van 9 m (foto 12),hebben gedeeltelijk een speciale afwerking ondergaan. Omdat alleen de lijven in het zichtblijven, zijn deze gezandstraald; de onderkant van de flenzen wordt namelijk bekleedt metgeluidwerende platen waaraan verlichtingsarmaturen worden bevestigd.Tegelijk met de druklaag op de TT-platen worden de ruimten tussen gevelelementen en TT-platen gebetonneerd. De onder- en bovejizijde van de gevelelementen, alsmede de uiteindenvan de TT-platen zijn van stekeinden voorzien, waardoor een monolitisch geheel verkregenwordt. Als beglazing zijn dubbel 'Stopray'-ruiten gekozen die een zonwerende functie heb-ben en goed isoleren. De plaatsing van het raamwerk in het betonelement had reeds plaatsin de fabriek. Voordelen hiervan zijn onder meer dat een verdieping direct ongevoelig is voorweersinvloeden wanneer de montage heeft plaatsgehad, terwijl daarnaast het personeelgedwongen wordt om tijdens transport en montage zeer voorzichtig met de elementen om tegaan. Deze laatste psychologische factor is van niet te onderschatten betekenis wanneermen met zware en kwetsbare elementen moet manoeuvreren (foto 13).Cement XXIII (1971) nr.6 257Variatie in vorm en schaduwVariety in form and shadow14Koker voor de air-conditioningCase for the air-conditioningDe elementen van de onderste verdiepimzijn afwijkend van vormThe elements of the ground-floor aredifferently shaped16Het interieurVan binnenuit heeft men uitzicht op de grote bomen die het gebouw omringen. De venstersbezitten een bronskleur die bij het uitzien naar buiten echter niet opvalt. Doordat men zoweinig mogelijk kleine afzonderlijke bureaukamers heeft willen maken en de toegang tot deverdiepingen in de kern heeft geprojecteerd, is men erin geslaagd een maximum aan bureau-oppervlakten te cre?ren, waardoor een ruime en open indruk is verkregen.De ter plaatse gestorte kern is eveneens met gebruik van wit cement uitgevoerd. Door deoppervlakken te boucharderen is het gebouw van binnen en buiten een staalkaart gewordenvan fraaie afwerkingstechnieken in beton. De kern steekt ??n verdieping boven de beidekantoorvleugels uit; hierin zijn technische bedieningsruimten ondergebracht. In dit gebouwkomen bovendien nog een aantal speciale voorzieningen voor:? per kantoor of verdieping kan de air-conditioning bediend worden (foto 14); voor de klimaat-beheersing van de computerafdeling is een onafhankelijke installatie aangebracht;? het gebouw is voorzien van vier Otis liften die elektronisch worden bestuurd; het is voor deeerste maal dat in Belgi? een dergelijke installatie in gebruik genomen wordt.Cement XXIII (1971) nr. 6 25817Overzicht van het gebouwGeneral view of the buildingFoto's: CBR-ErgonVoordelen van prefabricageBij een vergelijkende kostenbeschouwing van het hoge kantoorgebouw voor CBR wat bouw-wijze betreft, spreken de economische overwegingen niet mee; een constructie van dragendegevelelementen behoeft niet duurder te zijn dan een normale gevel wanneer men een hoogtevan 9 of 10 bouwlagen tenminste niet overschrijdt. Bij ver doorgevoerde prefabricage is detijdwinst die wordt bereikt dikwijls zeer Belangrijk. Het CBR-gebouw vroeg per verdieping omeen montagetijd van 8 of 9 dagen. Op 1 september 1970 werd het eerste element geplaatst,op 16 november was het zesde niveau gereed, terwijl eind 1970 het gebouw klaar was, uit-gezonderd de afwerking (in juli a.s. hoopt men het gebouw in gebruik te kunnen nemen). Defoto's 15, 16 en 17 tonen enige uitvoeringsmomenten tijdens de bouw.Het gebruik van dragende gevelelementen is in ons land nog praktisch onbekend wanneerhet hoogbouw betreft. De fraaie gevel in het Brussels kantoor is natuurlijk geen maatstafvoor de economie van het gebruik van dergelijke elementen, zij moeten meer gezien wordenals een demonstratie van vakmanschap en de plastische mogelijkheden van beton bij ver-vaardiging in serie.Het is niet zozeer de vorm van het element waardoor de gevels kostbaar zijn maar veel meerwordt dit bepaald door:a. materiaalverbruik; uit esthetische overwegingen heeft men niet volstaan met een dimensione-ring die in constructief opzicht noodzakelijk was. Daartegenover staat echter dat de gevel-elementen in een enkele homogene laag waren uitgevoerd. Men behoefde vanwege de diktevan het element geen speciale voorzieningen te treffen ten behoeve van de vocht- en warmte-isolatie.b. een andere kostenverhogende factor betreft de wapening. Door de gebogen vorm van de ele-menten lopen ook de krachten via een gebogen patroon naar de fundering. Om scheurvormingte voorkomen heeft men extra wapening aan moeten brengen.De economie van de prefabricage hangt evenwel in belangrijke mate af van de repetitie vanhet aantal elementen van dezelfde soort. Bij een verbreide toepassing zullen de kosten perelement dalen. De belangrijke tijdwinst in het gebouw is hierbij buiten beschouwing gelaten.Het bouwen in het algemeen is doorzichtiger en directer geworden wanneer zowel de functievan belastingoverdracht als geveldichting in ??n element zijn gecombineerd.RedactieCement XXIII (1971) nr. 6 259