De eerste stadionopdracht van Mosh? Zwarts betrofde renovatie en verbouwing van De Kuip inRotterdam in 1994 (in samenwerking met architecten-bureau Van den Broek en Bakema). Vervolgenskwam de vorig jaar voltooide verbouwing van HetKasteel van Sparta. In de loop van dit jaar wordtbegonnen met de verbouwing en renovatie van sta-dion Nieuw-Galgenwaard van FC Utrecht. En op deplank ligt een voorlopig ontwerp voor een mega-sportcomplex in Almere te wachten op politiekebesluitvorming.Mosh? Zwarts: "Een stadion is een groot en complexbouwwerk en absoluut geen werk waar een aanne-mer zonder architect kan. Een brug kun je ookzonder architect maken, daar komen de auto's netzo goed over. Al is het voor ons natuurlijk leuk dater ook bij het ontwerpen van bruggen regelmatigarchitecten worden betrokken."Nieuwe stadions worden tegenwoordig integraalontwikkeld door partijen als HBG, Ballast Nedamen Arcadis. De rol en positie van een externearchitect in dat proces hangt er, aldus Zwarts,helemaal vanaf of de projectleider die bij zo'nontwikkelaar met het project bezig is, architectuurhoog in het vaandel heeft staan. "En bij dit soortgrote projecten heeft de gemeente natuurlijk altijdeen stem in het kapittel, al hangt het uiteraard vande gemeente af of zij daar ook gebruik van maken.Bij de renovatie van De Kuip wilde de gemeenteRotterdam ons uitdrukkelijk bij het ontwerpbetrokken hebben, samen met Van den Broek enBakema, de erfgenamen van de oorspronkelijkeontwerpers. De gemeente Amsterdam is wat ditbetreft een stuk nonchalanter. Die heeft zichbijvoorbeeld helemaal niet bemoeid met de door debouwcombinatie geheel in eigen beheer ontworpenArena."V e i l i g h e i dIn functioneel opzicht is er aan voetbalstadionsvolgens Mosh? Zwarts de afgelopen twintig jaarweinig veranderd. Zwarts: "De afmetingen van hetvoetbalveld zijn nog steeds hetzelfde. Er wordenalleen geen staanplaatsen meer gemaakt, maarcement 2000 416MOSH? ZWARTS:`BUSINESSWORDTBEELDBEPALEND'Egbert KosterArchitect Mosh? Zwarts (architectenbureau Zwarts & Jansma) is sinds 1994 bij hetontwerp van diverse voetbalstadions betrokken. De belangrijkste invloed op dearchitectuur van voetbalstadions betreft in zijn ogen de enorme opmars vanbusiness-seats en sky-boxen. Het Utrechtse Nieuw-Galgenwaardstadion krijgt bij deop stapel staande verbouwing bijvoorbeeld meer business-ruimte dan De Kuip vanFeyenoord, die twee keer zoveel tribuneplaatsen heeft. En een wand vol business-activiteiten levert, aldus Zwarts, een heel ander beeld op dan tribunes.1 | De Rotterdamse Kuip kreeg bij de ingrijpende renovatie in1994 onder meer een naar binnen toe afwaterend dakfoto: Aero Lin Photo, Rotterdam2 | Het Kasteel anno 2000.Het oudste, uit 1916daterende, stadion vanNederland is weerspringlevend, nu alsEneco-Stadion. HetkarakteristiekeKasteelgebouw is geheelin de nieuwbouw ge?nte-greerdfoto: Aerophoto SchipholBV/M.A. van Middelkoopuitsluitend genummerde stoeltjes. Ook zijn detribunes tegenwoordig 100% overdekt. Dat helptweliswaar niet tegen de regen, maar geeft tenminstehet idee van beschutting. Je denkt dat je een dakboven je hoofd hebt. Maar als het regent en waait,word je net zo goed nog nat.Steeds vaker worden de ruimten onder de tribunesingevuld met bedrijfsruimten. Maar je zou ook welgek zijn om dat niet te doen. Het is relatief goed-koop bouwen en de bedrijven kunnen doordeweeksgebruikmaken van de parkeerplaatsen van hetstadion. Bij de verbouwing van het Spartastadionhebben we dan ook overal waar onder de tribunesgeen echte stadionfuncties nodig waren, verhuur-bare bedrijfsruimten gesitueerd.Voor het veiligheidsprobleem worden steeds meertrucs bedacht. Een paar jaar geleden zat een stadionbarstensvol met hekken en andere ellende. Na dieberuchte ramp in Engeland zijn alle hekken naarhet veld weg. De supportersvakken worden tegen-woordig niet meer door hekken, maar door trans-parante platen van elkaar gescheiden. Er komenook steeds meer creatieve oplossingen. In Engelandhebben ze bijvoorbeeld onlangs ontdekt dat je bijwijze van afscheiding ook gladde kunststof doekover een paar rijen stoelen kan spannen.Wanneer je een stadion ontwerpt moet je vantevoren met politie en talloze andere instantiesoverleggen hoe je de georganiseerde supporters vande tegenpartij opvangt. De KNVB eist bij elk nieuwstadion minimaal duizend ge?soleerde plaatsenvoor de georganiseerde supporters van de tegen-partij. Dat is een ramp voor de ruimtelijke organisatievan zo'n stadion. Bij de verbouwing van Nieuw-Galgenwaard in Utrecht moeten we een omheindeopstelplaats voor 21 bussen maken. Alle bussen gaanin ??n keer onder politiebegeleiding de snelweg op.Die georganiseerde supporters zijn uit logistiekoogpunt een ramp. Aan de andere kant brengen zewel leven in het stadion. Op de business-tribuneszul je geen spreekkoren horen."N i e u w b e e l dDe belangrijkste invloed op de verschijningsvormvan voetbalstadions betreft in de ogen van Zwartsde opkomst van business-seats en sky-boxen."Die business-activiteiten breiden zich steeds meeruit en een stadion met een wand vol business-activiteiten in plaats van tribunes levert vanaf hetveld gezien absoluut een heel ander beeld op.Alle nieuwe stadions hebben tegenwoordig aan deene kant een heel ander karakter dan aan de anderekant.Die business-activiteiten zijn indertijd uit Amerikakomen overwaaien en breiden zich nu steeds meeruit. Behalve business-seats heb je ook zogenoemdebusiness-units of sky-boxen. Dat zijn kleineafgesloten ruimtes met een eigen balkonnetje voortijdens de wedstrijd. In die units worden zakengedaan. Niet alleen tijdens wedstrijden. Je kunt erook doordeweeks kantoor houden. Een stadion istegenwoordig zeven dagen per week open. Je kijktop dat veld en dat heeft een bepaalde uitstraling enatmosfeer. Bovendien is er altijd voldoende parkeer-gelegenheid.Zo'n business-unit levert status op en daar wordtheel veel geld voor betaald. Je ziet dan ook dat bijnieuwe stadions steeds meer de nadruk op diebusiness-activiteiten komt te liggen. Bij Spartabegonnen we met twintig skyboxen. Daar waszoveel belangstelling voor dat we er een verdiepingmet nog eens twintig op hebben gezet. Het nieuweNieuw-Galgenwaard krijgt bij de verbouwingmeer business-ruimte dan Feyenoord, terwijl hetA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 4 173 | De hoofdtribune van hetnieuwe Kasteel bevindtzich nu aan de noord-zijde, onder hetkantorencomplex4 | In het hoofdgebouwbevinden zich twee rijenmet skyboxen.Zo'n wand vol business-activiteiten levert vanafhet veld gezien absoluuteen heel ander beeld opfoto: Herman H. van Doornnauwelijks half zoveel zitplaatsen heeft als De Kuip.In Amerikaanse stadions heb je al hele ringen vanbusiness-units.Voor de exploitatie is de televisie veel belangrijkerdan het publiek in het stadion. Daarom worden erin de stadions tegenwoordig steeds minder reclame-borden opgehangen. Alleen borden die voor decamera komen leveren veel geld op. Maar binnen-kort houdt ook dat op en wordt de reclame `realtime' in het beeld gemonteerd. Dan kunnen destadions aan elk tv-kanaal aparte reclamerechtenverkopen."N i e u w - G a l g e n w a a r d - s t a d i o nArchitectenbureau Zwarts & Jansma is momenteelvolop bezig met de voorbereiding van de verbouwingvan het Nieuw-Galgenwaard-stadion van FC Utrecht,die in de loop van dit jaar van start gaat. Zwarts:"Nieuw-Galgenwaard is gebouwd in 1981, maarveel gedateerder dan De Kuip uit 1936. Dat heeftmet kwaliteit te maken. Het is gewoon slechtontworpen, ziet er goor uit, en is te bruinig.Dat mag ik best zeggen, want dat vindt BallastNedam, dat het indertijd als `turn key'-projectheeft gebouwd, zelf ook. Bouwtechnisch was hetheel goed. Het hele stadion is in voorgespannenbeton uitgevoerd, dat was toen vrij uniek.Daar hebben ze indertijd ook De Betonprijs voorgekregen. Maar bij de verbouwing hebben wij bijhet slopen nu veel last van die voorspanconstructies.Nieuw-Galgenwaard was het eerste stadion inNederland waar in het ontwerp commerci?lefuncties werden opgenomen. Wat achteraf gezienontzettend jammer is, want die gedateerde, viezebruine kantoren op de hoeken bederven het helestadion. Maar van Ballast Nedam, dat samen metFortis ook weer als opdrachtgever voor deverbouwing optreedt, moeten ze blijven staan.Hopelijk krijgen ze wel een kleine opknapbeurt.Oorspronkelijk zou alleen het stadion wordenverbouwd, maar dat bleek financieel niet haalbaar.Dat heeft ertoe geleid dat de gemeente bereid is omeen aantal andere functies op het stadionterrein toete laten. Er komen diverse kantoren, een grote sport-hal, parkeervoorzieningen en een woontoren, maarbij het ontwerp daarvan zijn wij niet betrokken. Bijhet stadion zelf wel.De tribunes blijven staan, maar worden naarachteren toe vergroot. Het aantal zitplaatsen wordtvergroot van 11000 tot 28000. Aan de noordzijdekomt een echt groot gebouw van 110 meter lang.Twee verdiepingen met elk twintig skyboxen en eenbusiness-vloer met een groot restaurant, kantoren,bars en een perscentrum. Het verticale transportwordt afgewikkeld door roltrappen. Tijdens eenwedstrijd komen er al gauw 2000 man binnen.Bars in voetbalstadions zijn de grootste kroegendie er bestaan."A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u w5 | Artist impression vanhet nieuwe Nieuw-Galgenwaard. In fasenzal de toeschouwers-capaciteit wordenopgevoerd van 11 000naar 28 000cement 2000 418Evenals de door Zwarts & Jansma ontworpen kapvan De Kuip in Rotterdam krijgt het nieuwe Nieuw-Galgewaard een naar het veld toe aflopend tribunedak.Mosh? Zwarts: "Het voordeel van een conventioneeloplopend tribunedak is dat het eenvoudig recht-streeks naar de buitenkant van het stadion afwatert.Maar als je het omlaag laat lopen is de regenhoekvan de tribunes veel gunstiger. Je moet er alleen welvoor zorgen dat de positie van de dakrand voldoetaan de door de UEFA vereiste zichtlijnen vanaf detribunes. En bij regen moet je het dak natuurlijkleegpompen. Bij De Kuip zijn er gek genoeg nogbehoorlijk wat problemen geweest met die pompjes.De aflopende tribunedaken van Nieuw-Galgenwaardlaten we daarom zodanig golven dat ze aan devoorzijde op natuurlijke wijze afwateren naar dehoeken. Schuin aflopende regenpijpen voeren hetregenwater daarvandaan rechtstreeks af naar debuitenzijde van het stadion."S p o r t - e n v r i j e t i j d s c o m p l e x A l m e r eOp initatief van een ontwikkelingscombinatie vanHBG en Ballast Nedam heeft bureau Zwarts &Jansma afgelopen jaar een schetsontwerp gemaaktvoor een omvangrijk sport- en vrijetijdscomplex inAlmere. Behalve een voetbalstadion omvat hetcomplex ook een paardendrafbaan, een grote sport-hal, een zwembad, tennis- en squashbanen, eenhotel, een manifestatiehal en congresfaciliteiten.Mosh? Zwarts: "De opzet is om een soort Disneylandvoor sport te cre?ren. Een grote publiekstrekkerwaar allerhande functies omheen komen. In hetmasterplan voor Almere Poort van Kohn PetersonFox is een terrein van 70 ? 80 hectare voor hetcomplex gereserveerd. Welke stad in ons land heeftnog zoveel ruimte? De gemeente Almere heeft hetplan op een gegeven moment overgenomen vanHBG en Ballast Nedam en is zich nu aan hetbezinnen op de uitvoering. Hoe dat zich gaatontwikkelen weet ik niet. Formeel heeft de gemeenteop dit moment geen binding met ons, maar ikverwacht wel dat wij een groot deel van de uit-werking voor onze rekening zullen mogen gaannemen." sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 4 197 | Het ontwerp voor eenmega-sportcomplex teAlmere wordtgekenmerkt door zijnruime opzetillustraties: Zwarts & JansmaArchitecten, Amsterdam6 | Doorsnede over een naarachteren uit te bouwentribune van het nieuweNieuw-Galgenwaard