King KhalidMilitairy CityInleidingDe samenwerking in de bouw neemt soms mondiale proporties aan. De gigantische opdrachtenvan vele honderden miljoenen zijn in het algemeen te groot om door ??n onderneming te wordenuitgevoerd en zo ontstaan de consortiums, waarin aannemingsbedrijven uit verschillendelanden, zelfs uit verschillende werelddelen, gezamenlijk een bouwproject tot stand brengen. Hetzijn deze grote aannemingsbedrijven (waarvan ons land er ook een aantal kent), die door hunomvang in eigen land niet voldoende emplooi meer kunnen vinden en gedwongen zijn hunbouwterrein uit te breiden tot de verre uithoeken van de wereld.Een van de landen die ons eraan hebben doen wennen dat bouwopdrachten in de miljardenguldens kunnen lopen is Saoedi-Arabi?. In hoog tempo worden de opbrengsten uit de oliebesteed aan kapitaalintensieve investeringen op allerlei gebied. Het zijn vooral de bedrijven uitde ge?ndustrialiseerde landen die hier een afzet vinden voor hun gespecialiseerde produkten.Van dit laatste is zeker ook sprake bij de kapitale bouwwerken van een moderne infrastructuur.Deze inleidende zinnen komen misschien wat hoogdravend over. Het zijn bespiegelingen dieopkomen naar aanleiding van een concreet voorbeeld van internationale samenwerking, inverband met het voorgenomen plan om in een woestijnachtige uithoek in het noordoosten vanSaoedi-Arabi? in een onwaarschijnlijk korte tijd een stad te bouwen voor 70 000 inwoners. Hetgenoemde koninkrijk heeft er behoefte aan om haar dun bevolkte grondgebied aan de grenzente versterken. De stad zal dan ook onderdak verschaffen aan legereenheden.Er zijn in de bouwgeschiedenis meer voorbeelden aan te halen van het bouwen van completenieuwe steden, maar in de regel geschiedde dit in fasen. Ook al was het geheel gebaseerd opeen totaalplan, in de onderdelen waren zulke plannen alleen schetsmatig vastgelegd. In hetgeval van King Khalid City is er een afgerond totaal-ontwerp gemaakt van de complete infra-structuur, in al zijn details volledig uitgewerkt. Het ontwerp moet in een relatief zeer kort tijds-bestek gestalte krijgen, hetgeen alleen mogelijk is bij een effici?nte organisatie en met behulpvan rationele bouwmethoden.De naam van de stad is al genoemd. De bestemming ervan is niet alleen het onderbrengen vanlegeronderdelen. De stad moet ook functioneren als een katalysator op de economische enmaatschappelijke ontwikkeling van die regio.In het kader van een overeenkomst tussen Saoedi-Arabi? en de VS verleent het AmerikaanseCorps of Engineers, een instantie die het midden houdt tussen de Rijkswaterstaat en de Dienstder Genie, medewerking bij de voorbereiding en uitvoering van bouwprojecten. Deze instantieheeft de opdracht voor de bouw van King Khalid City verleend aan een consortium, MKSACgenaamd, bestaande uit Morrison-Knudsen Company (VS), Interbeton, een werkmaatschappijvan de HBG (Nederland) en Fischbach & Moore International (VS). De laatste is gespecialiseerdop het gebied van de installatietechniek.Het aandeel van Interbeton bestaat uit de levering, bouw en exploitatie van de vijf beton-fabrieken die moeten zorgen voor de produktie van de betonelementen waarmee deze stadgrotendeels zal worden opgetrokken. Verder verzorgt deze maatschappij de bouwkundigedetaillering van de geprefabriceerde elementen en de bouwtechnische voorbereiding voor defabricage van de elementen ?n voor het ontwerp van het totale project. Met het aandeel vanHBG is een bedrag gemoeid van ca. 600,- miljoen.Voorinformatie aan betrokkenenZowel in de VS als in Delft (Interbeton) zijn vele honderden mensen komende jaren volledigingeschakeld bij de voorbereidingen, om deze grote opdracht zo effici?nt mogelijk tot stand tebrengen. Verreweg de meesten ervan zullen het resultaat van hun inspanning waarschijnlijknooit met eigen ogen kunnen aanschouwen. Maar er bestaat niet alleen anonimiteit ten opzichtevan het project, hetzelfde geldt voor de medewerkers in het bouwteam ten opzichte van elkaar.Neem bij voorbeeld de samenwerking tussen het architectenbureau in de VS, de ontwerper vande stedebouwkundige en architectonische conceptie, en Interbeton in Nederland die voor deconstructieve vormgeving van de onderdelen moet zorgdragen. Voor deze samenwerking staanalle moderne communicatiemiddelen ter beschikking, maar het technisch overleg dat bijnaonvermijdelijk is moet langs de formele weg plaatsvinden en vraagt wat meer tijd dan in het gevalvan persoonlijke, directe contacten. Het minste wat men kan doen is de betrokkenen naast hetverstrekken van de noodzakelijke gegevens zo goed mogelijk te informeren over het plan alsgeheel, zodat zij een idee krijgen van de betekenis van hun eigen werk.In Delft verscheen na het verlenen van de opdracht daarom al spoedig een eenvoudig boekje,waarin een vrij volledig beeld van de aard van de opdracht werd verstrekt, met daarnaast eenhoeveelheid informatie omtrent de randgegevens, zoals geologische ligging transportaf-standen, grondgesteldheid en klimatologische omstandigheden. Nu zal het de lezer geenszinsverbazen dat King Khalid City in de woestijn wordt gebouwd. Wij kennen het land als zodanig alvanaf de schooljaren. Een militaire stad vraagt trouwens per definitie om een strategischeligging en waar kan dat in zo'n land anders dan in het bijna verlaten woestijngebied zijn, waar demilde invloed van de zee geen invloed meer heeft.Het gebied bevindt zich op een afstand van 320 km van de havenstad Ras al Mish'ab enongeveer 240 km ten zuidwesten van Koeweit. Gelegen op een gemiddelde hoogte van 400 mboven de zeespiegel, is het er zeer droog en in de zomer erg warm, waarbij de middag-temperaturen kunnen oplopen tot ca. 50?C. Vanwege het lage vochtgehalte in de lucht valt dezewarmte overigens vrij goed te verdragen. Er heerst een landklimaat, waardoor het er 's wintersvrij koud kan zijn met minimale temperaturen van 0 tot 5?C, temeer daar er gedurende het gehele3482Stad voor 70 000 inwoners in het noord-oosten van Saoedi-Arabi?Cement XXXI (1979) nr. 8jaar sprake is van een constante, vrij sterke wind. Soms ook vriest het.Al zal de lezer van deze klimaatgegevens niet heet of koud worden, ze zijn natuurlijk wel vanbelang voor de vele duizenden mensen die er de komende jaren hun werk vinden, en daar zijnook heel wat Nederlanders en Amerikanen bij. Het bouwen van deze stad vraagt om eentijdelijke nederzetting ter grootte van een stadje van 20 000 inwoners en vereist het voorzien inalle normale levensbehoeften van deze mensen.Een van de problemen in de personeelsvoorziening is het recruteren van arbeiders, hetgeen ge-schiedt door bemiddeling van lokale instanties. Hierbij kan worden opgemerkt dat in Saoedi-Arabi? vakverenigingen verboden zijn. Het onderhandelen over de arbeidsvoorwaarden isdikwijls een tijdrovende en kostbare zaak. De te verwachten arbeidsprestatie is afhankelijk vanvele factoren; naast gezondheid en vakbekwaamheid spelen ook taal, ethnische invloeden, e. d.een rol.Omschrijving van het stadsontwerpKing Khalid City is gedurende de ontwerpfase van het aanvankelijke plan van militair trainings-kamp voor een legerbrigade ge?volueerd tot een volledige stad die niet alleen aan drie brigadeseen onderkomen zal verschaffen, maar het wonen en leven voor 70 000 inwoners mogelijkmaakt. De stad heeft als plattegrond een achthoek met een omtrek van bijna 9 kilometer. Hettotaal te bebouwen oppervlak bedraagt ca. 200 hectare.Ook qua indeling is blijk gegeven van een zeer systematische opzet.Bij een globale indeling in drie parten zijn enerzijds de woonwijken bij elkaar gebracht,anderzijds de legercampementen en de oefenterreinen. De kern van het oppervlak wordt tevensstadcentrum, zowel in bestuurlijke zin als maatschappelijk gezien.De bebouwing wordt in het algemeen laag gehouden.De woonsector beslaat bijna de halve plattegrond (noordzijde). Hier worden ruim 6000 wonin-gen en 1000 appartementen gebouwd. De woonwijken zullen worden voorzien van moskee?n,wijkcentra, sporthallen en buurtwinkels. De appartementen worden gebouwd in drie en vierwoonlagen, de woningen in twee. De laatste worden zodanig ten opzichte van elkaargeschakeld dat er patio's ontstaan met een maximum aan privacy en beschutting tegen zon,warmte en wind. Ook ten behoeve van het parkeren worden er voorzieningen gemaakt om hetzonlicht te weren.De zuidelijke helft wordt ingenomen door vrijgezellenwoningen en de onderkomens voor driebrigades (totaal ruim 16 500 man). Twee ervan bevatten infanterietroepen, de derde bestaat uitartillerie-onderdelen. Elke brigade bezit zijn eigen centra, hoofdkwartieren, eetzalen, recreatie-ruimtes en oefenterreinen.Het stadscentrum biedt nog woonruimte voor 4500 mensen, voor een deel zijn dat de officieren.In het centrum wordt ook een soort uitgaansleven mogelijk. Er zijn winkels, restaurants en eentheater. Tevens bevinden zich hier het militaire commando, scholen voor voortgezet onderwijsen de grootste moskee, die met 33 m hoogte het centrale plein domineert.3493De geprefabriceerde betonelementen, waar-mee de stad grotendeels wordt opgebouwd,komen tot stand in een fabriekscomplex datwaarschijnlijk in zijn soort het grootste terwereld is.4-5Het complex, gevormd door vijf afzonderlijkefabrieken, in opbouw. De eerste fabriek isthans in bedrijf; in de loop van dit en hetvolgende jaar komen ook de vier anderegereed.Buiten de achthoekvorm treft i men de openbare nutsbedrijven aan, zoals een elektriciteits-centrale, een waterleidingbedrijf met bronnen tot 1500 m diepte en een afvalwaterzuiverings-installatie. Hier is verder ruimte voor toekomstige industrie. Voorts treft men er als een satellietde accommodaties aan voor burgerpersoneel en een ziekenhuis met 300 bedden. Ten slottekomt er een stadion.De stad zal voor het verkeer over de weg worden aangesloten op de in aanbouw zijnde weg-verbinding tussen de hoofdstad Riyadh en het sheikdom Koeweit, terwijl ten behoeve van hetluchtverkeer een landingsbaan wordt aangelegd.Verreweg het belangrijkste bouwmateriaal is beton. De funderingen en de kelders wordensamengesteld uit ter plaatse gestort beton, terwijl bovengronds voornamelijk gebruik wordtgemaakt van geprefabriceerde elementen, behoudens voor gebouwen met een bijzonderebestemming, waartoe de in totaal 14 moskee?n behoren, die daken opgebouwd ter plaatse testorten betonnen koepels zullen krijgen. Voor de woningbouw bij voorbeeld wordt gebruikgemaakt van grote vlakke panelen, 46 stuks per huis. De in twee richtingen dragende vloerenhebben een dikte van 130 mm, de buitenwanden zijn opgebouwd als sandwichpanelen met een65 mm buitenschil, 50 mm isolatie en een 100 mm dragend binnenpaneel. Het gemiddelde enhet maximum gewicht bedragen bij deze elementen resp. 3.6 ton en 6 ton. In Utrecht staat eenmodelwoning opgesteld; evenals trouwens in Saoedi-Arabi?, waarmee de autoriteiten daarzich een beeld kunnen vormen van het toekomstige wooncomfort. De campementsgebouwenen een aantal gebouwen in het centrum krijgen een geprefabriceerd betonskelet, bestaande uitU-vormige kolommen met daarop cassette-vloerplaten of dubbel-T-liggers met een maximaalgewicht van ca. 45 ton.Voor de bouw van de stad speelt de fabricage van de betonelementen dus een allesover-heersende rol. De eerste fasen van de uitvoering omvatte dan ook onder meer de bouw van5 betonfabrieken waar al deze elementen worden gefabriceerd. De zorg daarvoor ligt bijInterbeton.Bij het ontwerp van de fabrieken is gestreefd naar een zo groot mogelijk repetitie-effect en eenmaximale standaardisatie in systemen en materieel onder meer met het oog op een effici?ntonderhoud. De elementen zijn, rekening houdend met enerzijds het produktiesysteem en decapaciteit van het behandelingsmechanisme en anderzijds de aanvoersystemen voor de teverwerken materialen, ingedeeld in categoriee?n. De keuze van de onderdelen van het pro-duktiesysteem is tevens gerelateerd aan de plaatselijke omstandigheden, wat betreftaandrijving, wijze van storten en nabehandeling, e.d.De hier genoemde overwegingen hebben geleid tot de volgende indeling in categorie?n perfabriek:Fabriek 1 : vlakke vloer- en wandplaten zonder isolatie met maximaal gewicht van 10 ton volgenslopende-bandsysteem. Aantal elementen 200 000 stuks (2 produktiehallen).Fabriek 2: vlakke vloer- en wandplaten, voorzien van isolatie met maximaal gewicht van 10 tonvolgens lopende-bandsysteem. Aantal elementen 140 000 stuks (2 produktiehallen).Fabriek 3: vlakke vloer- en wandplaten, deels voorzien van isolatie met maximaal gewicht van12,5 ton volgens lopende-bandsysteem. Aantal elementen 80 000 stuks (2 produktiehallen).Fabriek 4: niet-vlakke elementen met een gewicht van 45 ton, gefabriceerd op stuksbasis in nietroulerende mallen. Deze universele fabriek die sinds kort van start is gegaan bezit 6 produktie-hallen. Er kunnen in de beginfase ook vlakke elementen worden gemaakt. In totaal worden hier85 000 stuks elementen gemaakt waarvan 15 000 stuks van voorgespannen beton. Hier wordenonder meer kolommen, balken, grote vloer-cassetteplaten en dubbel-T-elementen gemaakt.Het grootste element weegt 46,50 ton bij een afmeting van 12,30 6,30 m.Dan is er nog een vijfde fabriek, waarin enerzijds de schuimplaten van polyurethaan wordengefabriceerd, gebruikt voor isolatiedoeleinden, anderzijds een groot aantal betonwaren (nota350Cement XXXI (1979) nr. 86-7Het type ??ngezins-woning, opgebouwd uit46 betonelementen; links het proefmodel teUtrecht, rechts de modelwoning die inSaoedi-Arabi? te bezichtigen isbene 8 000 000 stuks!). Bij dat laatste moet worden gedacht aan kleine elementen zoals tegels,plantebakken en ander tuinmeubilair, keerwandjes, opsluitbanden e. d.De totale produktie van de fabrieken te zamen bedraagt ca. 900 000 m3. Het fabriekscomplex isin zijn soort waarschijnlijk het grootste ter wereld.Zoals de figuur waarop de betonfabrieken in schets zijn weergegeven, toont, is ook de opslagvan de samenstellende materialen voorde betonspecie effici?nt geregeld. Middels een systeemvan onderling op elkaar afgestemde planning-programma's die door computers worden ge-stuurd staat het fabricageproces volledig onder controle.Ontwerp van de elementenZoals in het voorgaande reeds is opgemerkt, berust het ontwerp van de stad en alle daarinvoorkomende gebouwen bij een Amerikaans architecten en ingenieursbureau, te weten BrownDaltas and Associates (Cambridge/New England) dat ook vestigingen heeft in Rome en Jeddah(Saoedi-Arabi?). Dit bureau moest overigens een deel van de omvangrijke ontwerpbezighedenuitbesteden.Er zullen natuurlijk allerlei redenen aan te voeren zijn, waarom gedurende het ontwerpstadiumhet uitvoerend bouwbedrijf niet bij het ontwerp betrokken kon worden. Als gevolg daarvan is erechter wel een aantal problemen ontstaan met betrekking tot de praktische uitvoerbaarheidvan met name de geprefabriceerde betonelementen.Door de aannemer worden niet alleen de werktekeningen geproduceerd, maar wordt ook hetontwerp van de geprefabriceerde gebouwen doorgelicht. Het architectenbureau vervaardigt deuitgangstekeningen in vier stadia. MKSAC ontvangt de tekeningen, aanvankelijk voor het eerstna het derde stadium en dan is het in feite te laat om daaraan nog iets wezenlijks te veran-deren. Omdat wijzigingen toch dikwijls nodig zijn gebleken, heeft het een en ander totaanzienlijke vertragingen geleid.Op grond van de eerste ervaringen worden de tekeningen nu ter beoordeling al na het eersteen tweede stadium toegezonden. De intensieve doorlichting door alle ontwerpafdelingen vanMKSAC kan echter pas na het derde stadium plaatshebben. Daarna begint MKSAC met devervaardiging van werktekeningen enz.Nadat de maatvoeringstekeningen voor de elementen ten behoeve van de produktie enmontage zijn verzorgd, wordt de (voorspan)wapening ingetekend en worden zonodig aan-vullende berekeningen uitgevoerd. De installatieafdeling geeft vervolgens aan welke leidingenvoor elektra e. d. en verdere voorzieningen moeten worden aangebracht. De montage-afdelinghoudt zich daarna bezig met de hijs- en montagevoorzieningen en stelt een draaiboek op tenbehoeve van de montage van het desbetreffende element.Aanvullende materiaalbeschrijvingen worden gemaakt door de materiaaltechnologische af-deling, terwijl de afdeling 'produktie en voorbereiding' al het uittrekwerk verzorgt en dit in decomputer invoert. Deze afdeling verzorgt daarnaast de voorbereiding van de inkoop van alle inte betonneren materialen en iossel verbindingsmiddelen.Ten slotte wordt de produktiemethode vastgesteld en de mal ontworpen die daarbij nodig is.Nadat deze werkzaamheden hebben plaatsgehad, volgt daarop contact met de opdrachtgeverdie er zi|n fiat aan moet geven. Daaruit kunnen wijzigingen voortvloeien zowel voor hetarchitectonisch als voor het constructieve ontwerp, maar deze wijzigingen geschieden onge-co?rdineerd, hetgeen tot niet gewenste verschillen kan leiden, die dan in een later stadium weernaar voren komen. Geen optimale communicatie dus, echter hiervoor is nog geen bevre-digende oplossing gevonden.Als indicatie voor de omvang van de bouwopdracht moge de hoeveelheid tekenwerk dienen diewordt verricht. Er worden voor het totale project tekeningen voor 45 000 elementen vervaardigd,20 000 wapeningstekeningen, 4 000 montagetekeningen, 2 500 installatietekeningen, alsmede120 draaiboeken ten behoeve van de montage. Dit betekent naar schatting een hoeveelheid van90 ton aan afdrukken en 27 ton aan acutes. Kosten 12 miljoen!Momenteel zijn tegelijkertijd ca. 40 gebouwtypen in bewerking.Cement XXXI (1979) nr. 8 3518Ondanks westerse efficiency toch een oos-terse sfeerCement XXXI (1979) nr. 8Bouwen in een woestijnOm het bouwterrein met materieel en materialen te kunnen bereiken, moest de dichtstbij zijndehaven Ras al Mish'ab aan de Perzische Golf (320 km) worden uitgebreid. Thans kunnen hieracht schepen tegelijkertijd worden gelost, kunnen duizenden tonnen cement in silo's wordenopgeslagen en staan er trucks gereed om machinerie?n en materiaal over de nieuw aangelegdeweg naar de bouwplaats aan te voeren. Het startsein is nog maar net gegeven, maar te zijner tijdzullen ca. 20 aannemers hier tegelijkertijd aan de opbouw van de stad werken. En daar zullen18 tot 20 000 mensen bij betrokken zijn, waarvoor MKSAC de huisvesting verzorgt.Inmiddels is in de eerste fase om het bouwterrein al een enorme omheining van 65 km omtrekgeplaatst, zijn er waterputten geboord en is een start- en landingsbaan aangelegd. De vijfbetonfabrieken naderen geleidelijk hun voltooiing. De eerste is van start gegaan en in dit en hetkomende jaar zullen ook de andere gereedkomen. Het toeslagmateriaal, alsmede het materiaalvoor wegenaanleg worden betrokken uit een steengroeve in de onmiddellijke nabijheid.BesluitDe moderne techniek, alsmede de financi?le middelen maken het mogelijk in de woestijn eenstad te bouwen waar het comfortabel vertoeven is.De woningen zijn ruim bemeten en de binnenhuistemperaturen worden 's zomers op 26?C en's winters op 21 ?C gehouden.Wanneer de groenaanplant eenmaal op hoogte is, zal mede gezien het overwegende laagbouw-karakter en de boven alles uitstekende moskeekoepels een oosterse sfeer geschapen zijn,ondanks de westerse efficiency waarmee dit alles tot stand wordt gebracht.ing. M.G.P.Nelissen352
Reacties