A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2000 2 9Egbert KosterArchitect Ben van Berkel legt zich onder zijn nieuwebureaunaam UN Studio toe op het ontwikkelen vanhybride architectuur. Hybride architectuur is voor hemechter niet synoniem met hybride constructies. InArnhem en Utrecht worden momenteel twee uitgespro-ken `hybride' ontwerpen van zijn hand uitgevoerd als minof meer monoliete constructies van schoon beton. VanBerkels ontwerp voor een nieuw onderkomen voor demuziekfaculteit van de universiteit van Graz is daaren-tegen wel degelijk een toonbeeld van een hybrideconstructie en idem dito materiaalgebruik.Ben van Berkel: `Wat ik heel raar vind is dat in debetonwereld zo weinig gebruik wordt gemaakt vande mogelijkheden die een bekisting biedt. Als je hethebt over hybride constructies kun je dat hybridekarakter ook gewoon zoeken in het optimaliserenvan de relatie tussen maatvoering, overspanning enHYBRIDEARCHITECTUURBen van Berkel: `Je moet heel veel verschillende ontwerp-ingredi?nten met elkaar durven te mengen'Doorsnede over parkeer-garage met kantoor aan hetspoorMaquette van het master-plan voor het stations-gebied van Arnhemmomentkrachten.Gewoonlijkdenkenarchitecteninschijven en kolommen ? dat is gemakkelijk wantaannemers hebben die bekistingen nou eenmaal inhuis. Maar tegenwoordig kan bijna elke vormworden gemaakt. Wij zijn ge?nteresseerd in hetmaken van kolomvrije ruimten. Ons idee is: maakvan die hoop kolommen ??n grote, zelfdragendestructuur. Bekijk eens wat voor spanwijdte je dankrijgt. Zo'n zelfdragende structuur heeft twee voor-delen. Enerzijds flexibiliteit in het gebruik door devrije overspanning, anderzijds een optimaliseringvan het materiaalgebruik. Naar dat soort construc-ties wordt mijns inziens veel te weinig onderzoekgedaan.'V r i j e o v e r s p a n n i n g e nVan Berkel onderscheidt twee categorie?n bouw-werken. Enerzijds zogeheten `time-based' construc-ties die vooral dienstbaar zijn aan mensenstromenen verkeersbewegingen, zoals stations en infra-structuur. Anderzijds `unit-based' constructies dieprimair een verblijfsfunctie hebben, bijvoorbeeldwoningen of kantoorgebouwen. Van Berkel: `In eentime-based organisatie kun je vaak veel vrijer met deinventiviteit van constructies omgaan dan in unit-based systems. Zo hebben wij de constructie van hetnieuwe station in Arnhem zodanig ontworpen dathij aan heel veel, heel diverse uitgangspunten enrandvoorwaarden voldoet.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2000 210Sta t i o n sg eb i e d A r n h emHet masterplan van Ben van Berkel voorde reconstructie van het stationsgebied inArnhem omvat behalve een nieuwe trans-ferhal tussen zes verschillende vervoers-systemen ter vervanging van het huidigestation, ook een nieuw stationsplein, eenoverdekt busstation, een aantal kantoor-torens, een ondergrondse parkeergarage enfietsenstalling, een nieuw spoorviaduct eneen autotunnel annex parkeergarage-inrit.De begin februari, als eerste onderdeel vanhet masterplan geopende autotunnelannex garage-inrit heeft een opmerkelijkgestroomlijnde vormgeving. De vloeiendevormen van hemelsblauw geschilderd,ter plaatse gestort beton lopen `organisch'over in een rasterwerk van rvs-strekmetaal.In weerwil van de futuristische verschij-ningsvorm was de uitvoering van de tunnelnogal ambachtelijk. Voor de scherpe ron-dingen op de koppen van de bovengrondsebalustrades is bij wijze van bekistinggebruik gemaakt van op een scheepswerfgebogen stalen cilinders, die onder eenhoek van 45? respectievelijk 60? ten op-zichte van het maaiveld werden geplaatst.De veel minder scherp gebogen rondingenin de rest van de balustrades zijn meteenmalig bruikbare, houten bekistingengemaakt. De ronde overgangen tussenwegdek en tunnelwanden zijn als een soort`siervoeg' van zelfverdichtend beton pasaangebracht nadat met een conventionelebekisting eerst gewone, verticale tunnel-wanden waren gemaakt. Zelfverdichtendbeton is toegepast, omdat de grote rondevoeg bij het storten onmogelijk kon wordengetrild.De in aanbouw zijnde ondergrondseparkeergarage wordt gekenmerkt door vijf-tien meter hoge, V-vormige schachten diebehalve als draagconstructie ook dienenals liftschacht en trappenhuis. Om de V-wanden de door Van Berkel gewenste hori-zontale golvingen te kunnen geven, worden(eenmalig bruikbare) geprefabriceerdebekistingen met gebogen gordingen en net-niet rechthoekige bekistingsplaten toege-past. Korven in de wapening voorkomendat bij het verdichten de trilnaald tegen deschuinstaande bekisting komt. Voor deoplegging van de zestien meter langeprefab kanaalplaatvloeren van de parkeer-dekken worden de golvende V-wanden metbehulp van voorgeboorde lijm-ankers vanin het werk te storten consoles annex pas-stroken voorzien.De eerste realisatie binnen het masterplan Stationsgebied Arnhem: een autotunnel annex parkeergarage-inrit foto's: Steef Croonen, MaldenA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2000 2 11Nadat we alle randvoorwaarden met betrekking totmensenstromen en verkeersbewegingen, visueleopenheid, constructieve vrijheid en herkenbaarheidvan de zes verschillende vervoerssystemen haddengeanalyseerd, konden we op een nieuwe maniergaan nadenken over de manier waarop daar grotevrije overspanningen voor konden worden gemaakt.We zijn toen gaan onderzoeken wat voor construc-tie dat soort publieke belangen het beste in zich opkan nemen. Dat is volgens mij een heel essentieelverschil met de manier waarop gewoonlijk overconstructies wordt gedacht. Bij het ontwerpen vanconstructies wordt in het algemeen nauwelijks naarmensenbewegingengekeken.Wijvindendatjealdiethema's moet hybridiseren tot een veel `inclusiever'systeem dat veel meer functies in zich op kan nemenen veel meer vrijheid biedt. Het gaat dus over eenheel andere vorm van abstractie waarmee je die con-structies ontwerpt. Niet zo reductief als gebruikelijk.In wezen zeggen wij: het programma en de con-structie mogen ook niet van elkaar worden losge-koppeld, maar je moet accepteren dat het mogelijkis om met echt heel veel, heel diverse ingredi?ntentewerken.Vervolgensmoetjedurvenomdezeingre-di?nten in het ontwerp allemaal met elkaar temengen. Dat is eigenlijk het hybridiseringsproces.'V i s u e l e o p e n h e i dVoor de nieuwe stationshal in Arnhem hebben weop die manier echt een heel nieuwe vorm gevondendie noch wand, noch kolom, noch vloer is, maar allesineen. Dat moet je je voorstellen als een soort wandwaarin aan twee kanten een snede of `knip' isgemaakt, zodat hij kan worden gevouwen als eenblad papier. Het resultaat is een soort driedimen-sionaal uitwaaierende bloemachtige structuur, dieniet alleen zoveel mogelijk de mensenstroom volgt,maar ook de gewenste visuele openheid biedt.'Het onlangs in aanbouw genomen NMR-laborato-rium van de Universiteit van Utrecht houdt volgensVan Berkel het midden tussen een `time-based' eneen `unit-based' constructie. Van Berkel: `In de con-structie van het NMR-laboratorium werken we metvloeren die naar het midden toe, naarmate hetbuigend moment toeneemt, steeds dikker worden.Daar zit de flexibiliteit in de mogelijkheid om metkleine units te schuiven binnen de hoofdopzet.'N M R- l a b o r a t o r i u m U t r e ch tHet onlangs in aanbouw genomen laboratoriumvoor onderzoek naar Neutron Magnetric Resonancevan de Universiteit van Utrecht krijgt de vorm vaneen driedimensionaal vouwwerk van schoon beton.Vloeren krullen om tot wanden en worden vervol-gens plafond. Al naar gelang het buigend momenttoeneemt, worden de vloeren naar het midden toeaan de onderzijde geleidelijk dikker. De heleconstructie zal volledig in het werk worden gestort.In overleg met aannemer Nelissen van Egteren enbekistingsfabrikant Doka zijn alle rondingen in deconstructie herleid tot drie verschillende stralen,zodat in de uitvoering met een beperkt aantal be-kistingen kan worden volstaan. Zowel buiten alsbinnen blijft de betonconstructie in het zicht. Waarnodig zullen de betonwanden, -vloeren en -dakenvan een ingestorte thermische isolatie (polystyreen)worden voorzien. Het NMR-laboratorium isgelegen in De Uithof, vlak naast het Educatorium.StationshalArnhem: wand,kolom en vloerineenOntwerp voor het NMR-laboratorium in Utrecht: een drie-dimensionaal vouwwerk van schoon betonHet NMR-laboratorium ontleedS p i r a a l`Het ontwerp voor de muziekfaculteit van de uni-versiteit van Graz is eigenlijk gebaseerd op hetzelfdethema als het station in Arnhem, maar dan nog radi-caler doorgevoerd. De draagconstructie bestaat daaruit een staalskelet in de vorm van een spiraal. Omdatdie spiraal geen horizontale dwarskrachten kanopnemen, wordt hij gedeeltelijk ingestort in eenbetonnen schaal die voor de stijfheid zorgt. Het inte-ressante is dat we op die manier ook grote vrije over-spanningen kunnen maken. Het programma omvatbehalve een grote zaal, waar natuurlijk geen kolom-men in kunnen komen, ook grote publieksentreesen foyers die ik heel graag open wil houden. De spi-raalconstructie bestaat eigenlijk uit een soort bui-tenring die op een gegeven moment binnen zichzelfdraait, waarbij de binnenring als het ware in de bui-tenring komt te hangen. Wij komen er steeds meerachter dat dit soort constructiesystemen, die ruim-telijk in zichzelf keren, de potentie hebben om zelf-dragend te zijn. Daarmee introduceer je gelijk ookeen nieuwe vorm van efficiency. Je krijgt grotereoverspanningen en daarmee veel meer vrijheid inhet gebruik. Gedurende het ontwerproces hebbenwe heel lang ge?xperimenteerd met verschillendeoplossingen om het staal binnen dan wel buiten hetbeton te laten. Het laatste concept is nu dat de stalenspiraal een soort waslijn wordt, waar je van alles aanvast kan klikken. Soms zit er beton omheen, somswordt er glas aangeklikt, soms worden er aan deonder- of bovenzijde akoestische vloeren of wandenaan bevestigd. Dit is ook precies het concept dat onsaanvankelijk, bij het prijsvraagontwerp, voor ogenstond. De stalen spiraal fungeert in feite als eencontinu en coherent organisatiesysteem, dat alleverschillen in materiaalgebruik in zich op kannemen. Daarmee is de muziekfaculteit voor ons ookhet meest heldere voorbeeld van een hybride con-structie.' sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pSt e d e n b o u wcement 2000 212Ruimtelijk concept annex constructieprincipe van de muziekfaculteit van de universiteit van Graz;interieur en exterieurM uz i ek f a c u l tei t G r azHet voorlopig ontwerp voor het nieuweonderkomen van de muziekfaculteit van deuniversiteit van Graz (MUMUT) voorzietin een spiraalvormig staalskelet, waarzowel glaspanelen als vloeren en binnen-wanden aan kunnen worden bevestigd.Door een deel van de spiraal in te storten ineen betonnen schaal wordt voldoende stijf-heid gecre?erd. De zelfdragende spiraalcon-structie bestaat uit een buitenspiraal die terplekke van de kopgevels naar binnen klapt,waardoor binnen het geheel kolomvrijebouwvolume een aantal gescheiden `bin-nenspiralen' of circuits ontstaan voorrespectievelijk publiek, musici en faculteits-personeel.