I IMATE~EN HSB - STERK IN HET WERK ~I, , , MECHANISCHE EIGENSCHAPPEN EN BETONTECHNOLOGISCHE ASPECTEN VAN HOGE-STERKTE-BETON H.H.M.Soen, Mebin BV; afdeling Technologische Adviezen (ATA) drsLJ.G .Dekker, Stichting Produktontwikkeling Betonmortel (SPOB) Hoge-sterkte-beton (HSB) zal de komende tijd een belangrijke trendsetter in de bouwwereld blijken te zijn. De aanvankelijk achterstand van de Nederlandse betonwereld op andere landen wordt snel ingelopen. Onder de hoede van de Stichting Produktontwikkeling Betonmortel is de aflopen twee jaar gewerkt aan produkt- en proces ontwikkeling en aan de basis voor aanvullende regelgeving. De resultaten komen thans beschikbaar. In twee artikelen zal worden ingegaan op de eigenschappen en mogelijkheden van in het werk gestort HSB. In dit eerste artikel komen vooral de mechanische eigenschappen en de betontechnologische aspecten aan de orde. In het volgende artikel zullen de in een proefproject opgedane ervaringen uitgebreid worden behandeld. W anneer sprake is van in het werk gestort beton, dan be­ treft het in het merendeel van de gevallen beton in de sterkteklasse BIS ofB 25. Naar schatting 70% tot 80% van de betonmorteltoepassingen wordt uitgevoerd in deze twee sterkteklassen. Daarnaast is het mogelijk om beton­ mortel geleverd te krijgen tot en met sterkteklasse B 55 in elke gewenste ver­ werkbaarheid. De levering in nog hogere sterkteklas­ sen is in Nederland tot op dit moment beperkt gebleven tot incidentele geval­ len. Enerzijds was dit zo omdat geen uniform produktsysteem was ontwik­ keld voor hogere sterkten en anderzijds omdat regelgeving, om daadwerkelijk met hogere sterkten te kunnen rekenen, ontbrak. Door de Stichting Produktontwik­ kelingBetonmortel (SPOB) is de afgelo­ pen tweejaar gewerkt aan de ontwikke­ lingvan een prod uktsysteem 'Beton met hoge sterkte'. In het ontwikkelingstra­ ject is naast produkt- en procesontwik­ keling ook gewerkt aan de uitbreiding van de regelgeving. De betonconstructeur die op dit mo­ ment een betonconstructie wel eens zou willen doorrekenen, uitgaande van HSB, komt bedrogen uit. Om tot een verantwoord ontwerp te komen dient hij dan te beschikken over uitgangs- Cement 1993 nr. 3 punten en rekenregels. De huidige VBC 1990 gaat niet verder dan sterkteklasse B 65. Om zo snel mogelijk in dit hiaat te voor­ zien is in 1991 CUR-commissie C-86 'Beton met hoge sterkte' ingesteld. De commissie heeft als taak: onderzoek uit­ voeren naar de eigenschappen van HSB en aanvullende rekenregels opstellen als aanvulling op de VBC 1990. In nauwe samenwerking met de TU-Delft is een omvangrijk onderzoekprogramma naar de materiaaleigenschappen van HSB opgesteld. De uitvoering van dit onder­ zoek ligt in handen van de TU-Delft. Het werk van C-86 zal naar verwachting in de tweede helft van 1 993 resulteren in aanvullingen op de bestaande voor­ schriften. Gericht produkt- en procesonderzoek, uitgevoerd door de SPOB, heeft inmid­ dels duidelijk gemaakt dat HSB in prin­ cipe door elke betonmortelcentrale is te produceren en te leveren. Het is de ver­ wachting dat in de betonmortelindus­ trie het produktsysteem in 1993 gefa­ seerd zal worden ingevoerd. Alvorens in te gaan op de beton­ technologische aspecten met betrek­ king tot de bereiding van HSB, zal eerst een overzicht worden gegeven van een aantal algemene eigenschappen van het materiaal. Betoneigenschappen Druksterkte De naam 'beton met hoge sterkte' refe­ reert uiteraard aan de meest in het oog springende eigenschap: de sterkteont­ wikkeling. Hierbij zijn twee zaken van belang: de zeer snelle ontwikkeling van de beginsterkte en de hoge eindsterkte. De ontwikkeling van de sterkte is in fi­ guur 1 voor een karakteristieke kubus­ druksterkte I~k van respectievelijk B 35 en BIOS weergegeven. Beton BIOS kan na 24 uur een sterkte bereiken die ligt russen 40 en 50 N/mm 2 ? Dit is een waarde die overeen­ komt met de eindsterkte van betonB 35! Het sterkteniveau na 28 dagen vanB 105 ligt op circa 115 N/mm 2 ? Zowel begin­ als eindsterkte kunnen worden beïn­ vloed door het wijzigen van de samen­ stelling en de gebruikte grondstoffen. Voor de rekenwaarde van de druksterk­ teIl, zijn de representatieve waarde voor de druksterkteil, rep en de materiaalfac­ tor Y m van belang. In de waarde van 11, rep zijn correctiefactoren voor proefsruk­ geometrie (kubus naar prisma) en het verschil tussen korte- en lange-duur­ sterkte verdisconteerd. Met de materi­ aalfactor Ym worden onzekerheden ver­ werkt die te maken hebben met de spreiding in materiaaleigenschappen van proefkubussen en de eigenschappen in het werk. 17 I MATERlALEN Naar het zich nu laat aanzien zal de op dit moment gehanteerde correc­ tiefactor voor de omzetting van karak­ teristieke druksterkte naar representa­ tieve waarde voor de druksterkte naar alle waarschijnlijkheid gehandhaafd blijven. De materiaalfactor zal daaren­ tegen voor de hogere sterkteklassen iets oplopen. Treksterkte De treks~erkte neemt toe met toene­ mende betondruksterkte. Deze toena­ me is echter niet lineair. Voor sterkte­ klassen tot B 65 geldt de volgende rela­ tie: !tHOP = 0,7· (1,05 -0,05f~k) Onderzoek aan de universiteit van Darmstadt geeft aan dat voor sterkte- 1 Ontwikkeling van de karakteristieke kubusdruksterkte van B 35 en BlOS in de tijd klassen boven B 65 de relatie kan wor- L- ______________________________ ---' den geschreven als: .fb rep = 0,7 . (3,10 + 0,02f~k) Uit verschillende onderzoekingen blijkt dat de buigtreksterkte 1,4 tot 1,6 maal hoger kan zijn dan de treksterkte. De splijttreksterkte bij een gemiddelde ku­ busdruksterktevan 115 N/mm 2 is circa 7 N/mm 2 ? Of een verdere toename van de druksterkte zal leiden tot een hogere splijttreksterkte zal uit nader onderzoek moeten blijken. Elasticiteitsmodulus De stijfheid van HSB neemt toe met toe­ nemende druksterkte. De elasticiteits­ modulus wordt voornamelijk bepaald door de kwaliteit van de cementsteen en de aard en de hoeveelheid toeslagmate­ riaal. Evenals bij de treksterkte is deze toename niet proportioneel. Bij waar­ den hoger dan B 65 neemt de elastici­ teitsmodulus minder toe dan op grond van de druksterkte kan worden veron­ dersteld. Een verklaring hiervoor is mo­ gelijk dat de sterkte van het toeslagma­ teriaal bepalend wordt en dat hetverho­ gen van de sterkte van de cementsteen misschien nog wel van invloed is op de druksterkte, maar niet meer op de stijf­ heid van het materiaal. In de VBC 1990 wordt de elastici­ teitsmodulus beschreven door de rela­ tie: Eb = (22250 + 25of~k) Wanneer deze relatie zou worden toe­ gepast op hogere sterkteklassen, dan ontstaat een onjuist beeld. In nieuwe aanbevelingen zal waarschijnlijk wor­ den toegewerkt naar een tweedeling. Tot B 65 zal de bovenstaande relatie ge­ handhaafd blijven en voor de sterkte- 18 klassen boven B 65 zal de ontwikkeling van de elasticiteitsmodulus minder pro­ gressief zijn. a-e-diagram In vergelij king met lagere sterkteklassen is een aantal karakteristieke verschillen waar te nemen: - de stijgende tak van het a-e-diagram verloopt steiler; - het materiaal gedraagt zich vrijwelli­ neair-elastisch tot de maximale druk­ sterkte; - de relatieve vervorming bij de maxi­ male sterkte is groter; - de dalende tak na het overschrijden van de maximale sterkte is zeer steil, hetgeen aangeeft dat het materiaal zich bros gedraagt. Voor hogere sterkten (> B 65) zal der­ halve rekening moeten worden gehou­ den met een lagere grenswaarde voor de betonstuik e' bu en een hogere betonstuik bij het begin van plastische vervorming e'b pl· Krimp en kruip De krimp van HSB bestaat, zoals bij nor­ male beton, uit twee componenten: de chemische krimp en de uitdrogings­ krimp. De grootte van beide compo­ nenten hangt samen met de geometrie van de constructie, het cementgehalte, de toeslagmaterialen, de waterhoeveel­ heid, de water-cementfactor, de hulp­ stoffen, de verhardingscondities enz. Uit onderzoek is komen vast te staan dat de totale krimp soms hoger en soms la­ ger is dan bij normaal beton. In de nieu­ we voorschriften zal dan ook een extra­ polatie van de krimpeigenschappen van normaal beton voor de hand liggen. De kruip van HSB is veelal lager dan die van normaal beton. Uit onderzoek is verder vastgesteld dat de kruip niet af­ hangt van de fictieve dikte van de con­ structie hm = 2A/~. Door de dichte oppervlaktestructuur en het lage water­ gehalte treedt nauwelijks vochtverlies op. D~t fenomeen leidt tot geringe ver­ vormmgen. Duurzaamheid Door het toepassen van een hoog ce­ mentgehalte, een lage water-cement­ factor en het gebruik van silicafume ontstaat een dicht en ondoorlaatbaar beton. In de Nederlandse betonvoorschriften wordt naast de sterkteklasse, ook de mi­ lieuklasse aangegeven. De gebruiksom­ standigheden van het beton bepalen de toe te passen milieuklasse. Deze kan va­ riëren van 1 (niet agressief, droog mi­ lieu) tot 5d (sterk agressief milieu). De milieuklasse bepaalt de maximale toe te passen water-cementfactor en het mi­ nimale cementgehalte. Het zal duidelijk zijn dat HSB, met een water-cementfac­ tor van 0,30 tot 0,35 en een hoog ce­ mentgehalte, aan de hoogste duurzaam­ heidseisen voldoet. Experimenteel on­ derzoek heeft uitgewezen dat de indrin­ ging van water en organische stoffen in HSB minimaal is. Een ander aspect van de duurzaamheid is de hoge slijtvastheid. In abrasieve om­ standigheden kan HSB met succes wor­ den toegepast. In Noorwegen is bijvoor - beeld een jaarlijkse vernieuwing van de toplaag van het wegdek noodzakelijk als gevolg van het gebruik van spijker­ banden. Het toepassen van HSB maakt het mogelijk om de levensduur van de toplaag met een factor 3 à 4 te verhogen. Specie-eigenschappen Verwerkbaarheid Voor in het werk gestort beton is de ver- Cement 1993 nr. 3 300 Overige eigenschappen De voor HSB toegepaste mengsels be- r------ vatten hoge cementgehaltes. Het ce- 250 r-------=== ment zal tijdens het hydratatieproces ~ (uitharden) warmte ontwikkelen, zodat ook bij lagere temperaturen goed kan 200 ------- ~ worden gestort. Bij constructies met grote afmetingen zal rekening moeten worden gehouden met spanningen als 150 ~ gevolg van de optredende tempera- ~ tuurgradiënt. De warmteontwikkeling E kan worden bepaald door vooraf van het E ~ 100 gekozen mengseltype de adiabatische ..... rtl temperatuurontwikkeling vast te stel- rtl E len. Op deze manier kunnen de tempe- +-(Ij 50 ratuurontwikkeling in het verhardende N I beton en de scheurgevoeligheid bij de 0 optredende spanningen worden voor- 0 50 100 150 speld (fig. 3). ~ tijd (minuten) Om een hoogwaardig beton te maken 2 moeten hoge eisen worden gesteld aan Verloop van de zetmaat in de tijd voor beton met hoge sterkte de kwaliteit van de grondstoffen en aan de toegepaste bereidingsmethode. Een 90 goede kwaliteitscontrole bij de berei- ding, maar ook tijdens de uitvoering is 80 onontbeerlijk. Een kijkje in de keuken van de beton- /' ..-- technoloog leert ons wat er allemaal 70 V komt kijken bij de fabricage van beton 60 I met hoge sterkte. ~ 50 / Technologie van HSB w 1 Het zal de lezer niet verbazen dat de be- o ~ kende betontechnologische principes L. 40 ::J 11 ook voor HSB geldig blijven. ::J ..... rtl Dat betekent in de eerste plaats dat een t... 8. 30 hoog sterkteniveau een lage water-ce- E (Ij .,/ mentfactorvraagt. Voor eensterkteklas- ..... r 20 se B lOSligt de water-cementfactor bij- voorbeeld in orde van grootte van 0,30 à 10 0,35. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 Om het cementgehalte dan niet onno- ----7 tijd (uren) dig hoog te laten worden, moet in het 3 mengselontwerp worden uitgegaan van Adiabatische temperatuurontwikkeling voor B 95 een minimaal watergehalte. Toch zijn de cementgehaltes duidelijk hoger dan gebruikelijk: het cementge- werkbaarheid van essentieel belang. geleverd met een zetmaat van circa 250 halte van beton met hoge sterkte ligt Een van de meest belangrijke randvoor- mm en een schudmaat > 600 mm voor dit sterkteniveau tussen 450 en 500 waarden bij de ontwikkeling van in het (fig. 2). kglm3 beton. werk gestort HSB was, dat het sterkte- Normaal gesproken zou een specie met niveau niet ten koste van de verwerk- Cement baarheid mocht worden bereikt. Sterker een dergelijke verwerkbaarheid aanlei- Het lijkt voor de hand te liggen om voor nog, de specie zou relatief ongevoelig ding geven tot bleeding (waterafschei- HSB altijd een cement met hoge norm- moeten zijn voor tekortkomingen bij de ding) en segregatie (ontmenging). Door sterkte te kiezen. Dit wordt gedemon- verwerking ('fool-proof'). Deze voor- de toepassing van silicafume en een ge- streerd door het feit dat wereldwijd bij- waarde wordt nog eens onderstreept schikte keuze van (super)plastificeer- na alle HSB met een dergelijk cement door het gegeven dat constructies in ders wordt een uiterst stabiele specie wordt vervaardigd. In Nederland wordt HSB in het algemeen slanker zullen zij n verkregen. De vloeibare specie maakt gekozen voor portlandcement klasse c. en mogelijk een hogere wapenings- het onder bepaalde omstand~heden Het is echter ook mogelijk met andere dichtheid hebben. zelfs mogelijk om te storten zon er ver- cementsoorten en lagere cementklassen dichtingsenergie toe te voegen. De ver- zeer hoge sterkten te bereiken. Deze op- Bij HSB is het mogelijk om, door het werkingseigenschappen van de beton- tie is vooral interessant als de warmte- toepassen van speciale hulpstoffen en specie zijn op deze manier uitgebreid ontwikkeling moet worden beperkt en vulstoffen, een zeer vloeibare specie te ten opzichte van de gebruikelijke be-een zeer hoge vroege sterkte niet nodig leveren. De specie wordt op het werk af- tonspecies. IS. Cement 1993 nr. 3 19 I MATERIALEN Toeslagmateriaal Toeslagmateriaal voor beton met hoge sterkte moet aan een veelheid van eisen voldoen. Het moet een hoge sterkte en een hoge elasticiteitsmodulus hebben. De vorm en oppervlaktestructuur moe­ ten een zo goed mogelijke hechting aan de cementsteen mogelijk maken. De korrelopbouw zal bij een minimale waterbehoefte een zo groot mogelijke verwerkbaarheid moeten opleveren. Dit betekent dat aan het toeslagmaterialen­ mengsel veel zorg moetworden besteed: het zal doorgaans nodig zijn het mengsel uit verschillende grove en f~ne fracties op te bouwen. Een kleine korrelgrootte is te prefere­ ren. Het specifiek oppervlak van het toeslagmateriaal en daarmee het hecht­ vlak met de cementsteen is dan groter, waardoor de gemiddelde hechtspan­ ning kleiner is terwijl verstorende span­ ningsconcentraties minder zullen op­ treden. Deze spanningsconcentraties ter plaatse van vooral de grotere toeslag­ korrels ontstaan doordat de elasticiteits­ modulus van het toeslagmateriaal door­ gaans aanzienlijk groter is dan die van de cementsteen. Dmax mag echter ook weer niet te klein zijn, omdat dit de waterbehoefte weer ongunstig beïnvloedt. Een maximale korrel van 16 mm lijkt hier een redelijk optimum. -Korrelsterkte De druksterkte en het vervormingsge­ drag van het toeslagmateriaal heeft bij HSB een duidelijke invloed op het te be­ reiken sterkteniveau. De verschillen tussen de prestaties van bijvoorbeeld harde kalksteen, gebroken grind en por­ fier worden bij deze hoge sterkteniveaus duidelijk waarneembaar. Bij hoger wordende sterkteniveaus van beton zal het steeds belangrijker worden de eigenschappen van cementsteen en toeslagmateriaal goed op elkaar af te stemmen. Eigenlijk wijst het voor HSB volgens sommigen zo typerende gladde breukvlak, dwars door de toeslagkorrels heen, erop dat het toeslagmateriaal te 'zwak' of te bros was om de belastingen van de cementsteen over te nemen. De sterkte wordt dan hoger als we een ster­ ker toeslagmateriaal kiezen. Of we be­ sparen onszelf geld en moeite en maken de cementsteen minder sterk. Bij beton in de sterkteklassen B 15 en B 25 is soms hetzelfde fenomeen waar te nemen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij gebruik van minder sterk toeslagma­ teriaal, zoals metselwerkgranulaat. Een ander duidelijk voorbeeld is te zien bij lichtbeton. Steeds geldt dat de zwakste 20 I BETONTECHNOLOGIE schakel maatgevend is voor de te berei­ ken sterkte. - Korrelvorm Gebroken toeslagmateriaal heeft een ruw oppervlak, waardoor een betere hechting aan de cementsteen ontstaat. Deze invloed bleek duidelijk bij verge­ lijkende laboratoriumproeven met be­ ton in sterkteklasse B 95: beton met ge­ broken materiaal leverde een 10 à 15 N/mm 2 hogere sterkte op dan materiaal van dezelfde herkomst en korrelafme­ ting, doch met een ronde korrelvorm. Fijnefractie In de betontechnologie krijgt de op­ bouw van de f~nste fracties steeds meer aandacht. Vooral in beton met hoge sterkte met een zeer hoge verwerkbaar­ heid is dit van het grootste belang. De mengselstabiliteit blijkt enorm toe te nemen als het mengsel wordt aangevuld met een materiaal dat nog vele malen f~ner is dan het cement. In vooronderzoek is gekeken naar com­ mercieel verkrijgbare vliegas en silica­ fume. Vliegas bleek nog te grof voor dit soort toepassingen. Silicafume daaren­ tegen is bijzonder geschikt. Wellicht kunnen hiervoor in de toekomst ook andere zeer f~ne materialen worden in­ gezet. Silicafume Silicafume is een produkt dat ontstaat bij de fabricage van ferro-siliciumlege­ ringen. Silicafume bestaat voor meer dan 85% uit amorf siliciumdioxyde (SiOz). Een van de meest kenmerkende eigen­ schappen van het materiaal is de ex­ treem hoge f~nheid. Het specifiek op­ pervlak van silicafume ligt tussen 12000 en 25000 m2/kg. Het specifiek opper­ vlak van cement ligt tussen 350 en 500 m2/kg. Silicafume heeft puzzolane eigenschap­ pen, die echter het best tot hun recht ko­ men bij een 'normale' water-cement­ factor, dus vanaf circa 0,40. In bepaalde mengsel typen wordt aan silicafume zelfs een k-factor van 3 à 4 toegekend! In beton met hoge sterkte met een zeer lage water-cementfactor komen deze puzzolane eigenschappen niet zo tot hun recht. Toch heeft silicafume in HSB een dui­ delijke functie, zo duidelijk zelfs dat ze in bijna alle literatuur onlosmakelijk gekoppeld lijken. De functie lijkt vooral te liggen in de uiterst positieve invloed van dit zeer f~ne materiaal op de stabili­ teit van de specie. HSB wordt vervaardigd met een laag watergehalte, waarbij met hoge hulp- stof doseringen de gewenste zeer hoge consistentie wordt bereikt. Het is dan een probleem een voldoende stabiele specie te krijgen. Met silicafume gaat dat heel wat een­ voudiger. Al bij doseringen vanaf 5% ten opzichte van de cementmassa neemt de speciestabiliteit aanzienlijk toe. Beton­ species met zetmaten ruim boven 250 mm blijven zeer stabiel. Naast deze invloed op de speciestabili­ teit levert silicafume ook een bijdrage aan de dichtheid. Hulpstoffen In HSB zijn hulpstoffen niet weg te den­ ken. Zij maken het mogelijk de eis van een zeer lage watercementfactor te combineren met die van een hoge ver­ werkbaarheid en een lange verwer­ kingsduur. Natuurlijk speelt nog een andere eigen­ schap een rol: de hoog vloeibare specie moet ook zeer stabiel zijn. Bij een ont­ mengende specie komt ervan ons hoog­ waardig beton weinig terecht. Het hulpstofsysteem moet in de eerste plaats water besparen, véél water! De hulpstoffen die worden toegepast zijn meestal gebaseerd op de volgende drie werkzame stoffen: lignosulfonaat (plastificeerder), een gluconaat (vertra­ ger) en een naphtaleensulfonaat of me­ laminesulfonaat (superplastificeerder). Lignosulfonaten zijn betrekkelijk goed­ kope en effectieve waterreducerende hulpstoffen. Boven een bepaalde dose­ ringsgrootte kunnen echter storende nevenwerkingen ontstaan zoals het in­ brengen van lucht en vertraging. . Om toch de gewenste waterbesparing te verkrijgen wordt aanvullend een super­ plastificeerder op basis van naphtaleen­ sulfonaat of melaminesulfonaat toege­ past. Met de vertragende component wordt een, vooral bij hoge temperaturen, mo­ gelijk te snel begin van binding uitge­ steld. Mengprocedure In beton met hoge sterkte is het water­ gehalte laag en het hulpstofaandeel hoog. Dit betekent dat het 'basismeng­ sel' , het mengsel zonder hulpstoffen, erg droog is. In een dergelijk droog mengsel zijn hulpstoffen nauwelijks door te mengen. Om het mengproces niet onnodig lang te laten duren en om het maximale ef­ fect van de hulpstoffen te verkrijgen, dient de mengprocedure in een aantal stappen te worden opgedeeld. Zo kan het basismengsel tijdelijk meer vloeibaar worden gemaakt door aan­ vankelijk slechts een deel van de toeslag- Cement 1993 nr. 3 4 Praktijkproefhoge-sterkte-beton foto: Bouwdienst Rijkswaterstaat materialen te doseren. Hierdoor is het watergehalte in verhouding tot het to­ taal aan materialen groter en ontstaat in de menger een plastischer specie. Indien vervolgens de hulpstoffen en de overige toeslagmaterialen gefaseerd worden toegevoegd, ontstaat snel een homogeen mengsel en wordt een maximaal effect van de hulpstoffen verkregen. De van geval tot geval vast te stellen mengprocedure dient optimaal te wor­ den afgestemd op de eigenschappen van de gekozen hulpstoffen en de overige grondstoffen. Indien bijvoorbeeld een silicafume in poedervorm wordt ver­ werkt, kan deze het beste vroeg in het mengproces met het cement en een deel van het toeslagmateriaal worden voor­ gemengd. Een silicafume in slurrievorm dient weer aan een voorgemengde vloeibare specie te worden toegevoegd. Door een juiste keuze van de mengpro­ cedure kan het mengproces optimaal verlopen en worden de mogelijkheden van de grondstoffen maximaal benut. De praktijk In Nederland is gedurende de afgelopen twee jaar op uitgebreide schaal praktijk­ ervaring opgedaan met beton met hoge sterkte. In de betonwarenindustrie is onder meer ervaring opgedaan bij de vervaardiging van een geprefabriceerde Cement 1993 nr. 3 kolom met hoge sterkte voor het 'kan­ toor van de toekomst'. Bij deze toepassingen lag de water­ bindmiddelfactor (cement + silicafume I water) tussen 0,30 en 0,35. Er is tussen 450 en 475 kg portlandce­ ment klasse eper m3 beton toegepast en het aandeel silicafume lag tussen 25 en 45 kg/m3 beton. De karakteristieke sterkten lagen bij al deze toepassingen boven 100 N/mm 2 ? Door Ballast-Nedam, de Bouwdienst Rijkswaterstaat en de SPOB is een uitge­ breide praktijkproef met beton met ho­ ge sterkte uitgevoerd. Binnen deze praktijkproef is een proefstuk vervaar­ digd waarin alle in de praktijk te ver­ wachten knelpunten zijn verwerkt. Het proefstuk bestond uit een 400 mm dikke vloer, waarop in een later stadium drie wanden zijn gestort één loodrechte wand met een dikte van 300 mm, één schuine wand met een dikte van 600 mm en één loodrechte rechte wand met een dikte van 600 mmo In totaal is in het proefstuk 60 m3 beton met hoge sterkte verwerkt (foto 4). Bij de keuze van de vorm is vooral geke­ ken naar constructies waar de toepas­ sing van beton met hoge sterkte voorde­ lenzou kunnen bieden. Hierbij zijn voor de praktijk voornamelijk wanden en kokerconstructies van belang. De voor- delen zijn te vinden in geringere con­ structiehoogten, dunnere wanden, de mogelijkheid om te storten zonder te verdichten en om snel te ontkisten. In het volgende artikel over beton met hoge sterkte wordt deze praktijkproef uitgebreid besproken. Ten slotte HSB schept nieuwe mogelijkheden voor het bouwen in beton. Het hoge sterkteniveau en de grote duurzaam­ heid maken toepassingen mogelijk die tot nu toe niet voor beton leken wegge­ legd. De zeer eenvoudige verwerking op de bouwplaats en de snelle sterkteont­ wikkeling lijken vooral voor de aanne­ mer interessant. HSB is een waardevolle innovatie voor de bouwwereld en is niet alleen een uit­ breiding van het leveringsprogramma met een produkt met hoogwaardige mechanische eigenschappen en een gro­ te duurzaamheid. HSB maakt daardoor ook een optimaal gebruik van schaarse primaire grondstoffen en levert in de toekomst een hoogwaardig produkt voor hergebruik. 21