Het KUS-effectLezing van prof.ir.O.Oicke, gehouden op deeVR-VB-dag, 29 april 1981, RotterdamFunctionalistisch bouwen betekende grote-re overspanningen, slankere constructies,ander gebruik van bestaande bouwmateria-len, ontwikkeling van nieuwe materialen ennieuw materieel. De bouwexplosie vroeg ommeer gestroomlijnde constructies omnieuwe uitvoeringstechnieken effici?nt tekunnen toepassen. Prefabricage werd eentoverwoord voor produktie. De gewapend-betonvoorschriften van 1940 en 1950 warendaar niet op ingesteld, en wat erger was, zeremden nieuwe ontwikkelingen af. Ze maak-ten inspanningen voor hoge kwaliteiten wei-nig lonend.De ontwikkeling kwam vanuiteen geheel an-dere hoek tot ons over. Vanuit Frankrijk waarFreyssinet ons verbaasde met zijn gedurfde(Bert Bouman, Oosterhout)Droogmaking van Walcheren, opbouw vanRotterdam zowel stad als havens, onze groterivierovergangen, de grote achterstand in dewoningbouw, de geweldige economischeopleving allerwege.De deur ging open naar een nieuwe wereld,maar waren we erop voorbereid die wereldLj binnen te gaan? Een uitgehongerd mens zetje niet een diner met vijf gangen voor ...nLIJ /CMen stond voor de enorme opgave onze ge-bouwde omgeving opnieuw vorm te geven.Nieuwe inzichten, vele reeds tijdens de oor-log gegroeid, vroegen om bezinning over dewijze waarop daaraan gestalte kon wordengegeven. In de architectuur kwam de functievan het bouwwerk meer centraal te staan enwas men meer bereid nieuwe materialen toete passen. Het nog een aantal jaren voortdu-rende tekort aan bouwmaterialen vroeg ombezinning over een zo zuinig mogelijk ge-bruik ervan.De bouwopgave was groot van schaal.Dit alles is echtereen aardigheidje om meetebeginnen, al is de achtergrond serieus be-doeld.De hoofdreden zit hierin al verborgen. De kusis het symbool van de ontmoeting. En deontmoeting is het meest karakteristieke vande KUS. Het KUS-werk is gebouwd op deontmoeting.NaWereldoorlog 11 lag Europaerverwoestenontredderd bij ....fltlll_UWARISOVER!Deze ontmoeting wordt gesymboliseerddoor de kus waarbij vier lippen zijn betrok-ken.De jongere generatie is opgegroeid in hetja-nee, aan-uit, nul- een tijdperk, het tijdperkvan de computer. Hetzien van het getal hon-derd is voor hen een associatie met het getalvier.Consequent als ik probeer te zijn, zal ik indeze voordracht spreken over de KUS enover KUS-rapporten.Er is ook nog een reden vanwege het 100steKUS-rapport. 29 Jaar KUS-werk betekent sa-menwerking van een oudere en een jongeregeneratie in ??n organisatie. Honderd, gelijkaan tien maal tien is een produkt van hettientallig stelsel, het stelsel van de rekenli-neaal van de oudere generatie.Op het eerste gehoor een vreemde titel opeen dag die in hettekenstaatvanbeton. Maarmeer dan ??n reden gaf mij deze titel aan. Demeest nuchtere reden is van taalkundigeaard. Zowel de spellingsvoorschriften van19.55, twee jaar na de start van het CUR-werk,als Van Dale gaven mij het inzichtdat op dezedag de CUR een nieuwe jas nodig heeft. Endat is de KUS, Kommissie Uitvoering Speur-werk.Cement XXXIII (1981) nr. 8 503bruggen over de Marne, in voorgespannenbeton, vanuit Belgi? waar Magnel in de voet-sporen van Freyssinet, maar in een eigenstijl, de mogelijkheden van dit nieuwe mate-riaal demonstreerde. Hetwaren in Nederlandin hoofdzaak nog jonge, vlak voor en na deoorlog afgestudeerde ingenieurs, diede mo-gelijkheden zagen uit de greep van de offi-ci?le voorschriften te ontsnappen en eenStudievereniging voor Voorgespannen Be-ton oprichtten, de nog steeds bestaandeSTUVO.Voorgespannen beton bleek een volkomennieuw materiaal dat op een geheel eigenwijze moest worden benaderd ...Eigenschappen als kruip en relaxatie die inhet 70/1400 gewapend beton geen rol speel-den en voor de gemiddelde constructeur on-bekende begrippen waren kregen in voorge~spannen beton een grote betekenis en zijnnu ook niet meer weg te denken in hetgewa-pend beton. Voorspanning kan alleen blij-vend zijn bij toepassing van zeer hoogwaar-dige staalsoorten. Deze hebben echter weerhun eigen specifieke problemen, zoals bij-voorbeeld de spanningscorrosie, waarmeeeen voor beton-ingenieurs nieuw terreinwerd betreden.Voorgespannen beton vroeg om hoge be-tonkwal iteiten en daarmee samenhangendeverdichtingstechnieken en zorgvuldige ana-lyse van de betonsamenstelling. Wat betreftdit laatste was er dankzij het baanbrekendwerk van ir.Rengers een goede basis aanwe-zig. Wat betreft de verdichtingstechniekenwas nog maar geringe ervaring aanwezig.Het mechanisch verd ichten van beton stondnog in de kinderschoenen, zeker wat betrefthet verdichten van beton met een lage zet-maat.Op initiatief van de STUVO werd de Kommis-sie Mechanisch Verdichten van Beton opge-richt die kan worden beschouwd als modelvoor alle KUS-kommissies. Deze commissiebestond uit louter praktijkmensen, enige ou-dere, ervaren ingenieurs waaronder de drieeerste bestuursleden van de KUS en enigejongere ingenieurs die nog tijd hadden 0111literatuuronderzoek te doen.Cement XXXIII (1981) nr. 8De ontmoeting van ervaring en jeugdig en-thousiasme. Geld voor inschakeling van la~boratoria was er niet of nauwelijks.Dit kwam toen l11en de Nederlandse CementIndustrie?n, vertegenwoordigd door de heerJ.M.Andr? de la Porte, kon overtuigen van denoodzaak dat, wilde men niet op de ontwik-kelingen die overal in Europa optradenachterblijven, men het onderzoek meer pro-fessioneel moest aanpakken.Het Fonds voorExperimenteel Beton Onder-zoek, het FEBO, werd gevormd uit bijdragenvan deze industrie?n waardoor mogelijkhe~den ontstonden samen te werken met TNOen later OOk het Stevinlaboratorium van deTechnische Hogeschool. Aan de meeste opte richten commissies werd nu een profes-sioneel onderzoeker toegedacht ...504en met deze formule, deze ontmoeting, be-gon het KUS-werk.Indien ik geen enkel ander argument hadkunnen bedenken zou ik alleen alom dezeontmoeting tussen praktijk en onderzoek denaam KUS hebben verdedigd.Deze ontmoeting is van zeer grote betekenisgeweest voor de vorming, in de meest uitge-breide zin van het woord, van een groot aan-tal ingenieurs, werkzaam ih zeer uiteenlo-pende sectoren van de bouwwereld; en dien-tengevolge ook voor de ontwikkeling van dekennis en de toepassing van het materiaalbeton.Beton op zich is een levenloos materiaal envolgensSchumacher, in zijn boek 'Gidsvoorde verdoolden', sluiten wetenschappen diezich met dode materie bezighouden alle in-nerlijke ervaring uit, zoals liefde ...(Bert Bou man, Oosterhout)en haat, hoop en vrees, vreugde en verdriet.Een KUS-commissie probeert antwoord tegeven op een in de praktijk ontmoet pro-bleem. Het onderzoek is dus sterk praktijk-gericht en via de deelnemers verbonden aanveel ruimere vraagstelling. Elk der deelne-mers brengt z'n eigen specifieke kennis enervaring in, maar ook z'n emoties die hetdode materiaal koppelen aan het levendegebruik ervan.De vergadering van een KUS-commissie ismeer dan het bestuderen van een probleem.Zij is voor een deel een soort markt waarinervaringen worden uitgewisseld, waarin ge-wezen wordt op interessante nieuwe publi-katies, informatie wordt gevraagd over spe-cifieke onderwerpen en ook priv?-ervarin-gen aan bod kunnen komen.Zitting in enige KUS-commissies betekentop een breed terrein op de hoogte zijn vanontwikkelingen in het vakgebied, ge?nfor"meerd zijn in alle gebeuren in de bouwprak-tijk, inzicht hebben in specifieke kwaliteitenvan veel mensen. Ouderen profiteren vannieuwe verworvenheden van jongeren en de-ze laatsten profiteren van de ervaring en hetvermogen tot relativeren van de ouderen.Het KUS-effect is dat de Nederlandsebeton"wereld direct slagvaardig kmi reageren opiedere nieuwe uitdaging uit de praktijk, ofditnu off-shoreproblemen, opslagtanks voorvloeibare gassen of Deltawerken zijn ...Op den duur was KUS-werk niet meer tescheiden van het werken aan nieuwe voor-schriften. Hetdunne boekjedatdeGBV 1940was naast de zeven groot-formaat delen vande VB 1974 toont duidelijk deze ontwikke-ling. De toevoeging van de letters VB van deVoorschriften Beton, aan de KUS, dus KUS-VB met als ondertitel 'Stichting voor Onder-zoek, Voorschriften en Kwaliteitseisen ophet gebied van Beton' heeft deze ontwikke-ling geformaliseerd.En zo is ook de titel van KUS-VB-rapport 100symbolisch: 'Duurzaamheid maritieme con-structies', een onderwerp van deze tijd.De KUS begon met onderwerpen alsbrandveiligheid van voorgespannen beton-constructies, beugels in gewapend-beton-kolommen, vereenvoudigde berekeningenvan schaalconstructies, eindverankeringenin voorgespannen beton, om er maar eensenkele te noemen en daarmee te demonstre-renhoe ver we van die toen belangrijke pro-blemen afstaan.Nu doen we onderzoek naar demonteerbaarbouwen, ...lawaai bij het verwerken van betonspecie,hergebruik van beton- en metselwerkpuin,reparaties aan betonconstructies, betonme-chanica, veiligheid enz. Ze weerspiegelen deproblemen van deze tijd van hoge energie-kosten en zorg voor het milieu, maar ookCement XXXIII (1981) nr. 8problemen met beton dat in het verledenzonder zorg, kennis of vakmanschap is ge-maakt.Ik ben nu toe aan een intermezzo. Dat wil ikgebruiken voor een duik in de KUS-verslagen.Nu, die zullen nooit als geschenk in de jaar-lijkse Boekenweek worden uitgereikt, maarkomen wel in aanmerking voor de jaarlijkseprijs van de Bond voor Effici?ntie en Accura-tesse. Hoor, hoe het verslag van de eerstevergadering van de KUS op9 februari 1953aanvangt:'Alle drie leden zijn aanwezig' ...De volgende vier verslagen beginnen taal-kundig eenvoudiger:'De drie leden zijn aanwezig'.Om vervolgens tot en met het vijftigste ver-slag aan te vangen met:'Aanwezig zijn de drieledenen desecretaris,Het heeft iets weg van een geheim genoot-schap ....maar er is niet zoveel onderzoek voor nodigom tot de meest waarschijnlijke conclusie tekomen, door eigen waarneming versterkt,dat met die drie leden prof.dr.ir.A.M.Haas,ir.R.C.Ophorst en ir.N.J.Rengers zijn be"doeld.Pas uit het 51ste verslag kan het vermoedenworden bevestigd dat met die secretaris deheer Huybrechts is bedoeld en niet ir.War-menhoven die pas in dit 51ste verslag op-duikt als technisch secretaris.Meer namen noem ik niet. Met de eerste driegenoemden, die we als de pioniers van deKUS kunnen beschouwen, is de gehele KUSge?erd.Het lezen van deze verslagen doet pas besef-fen met hoeveel nuchterheid zij vasthieldenaan hun visie, onverstoorbaar onder mense-lijke emoties die ook aan dit werk niet voor-bijgingen, misschien wel hetbestgekarakte-riseerd doorhetverslag no. 100 van de verga-dering van de KUS op 5 oktober 1964 waar iklees:505'De voorzitteropent de vergadering met eenwoord van welkom speciaal aan het adresvan de heren Ligtenberg en Van Seters'.Nu, die kwamen niet met een bloemetje maarmet een zeer vervelend probleem over eenvolgens een commissie te hogerekening tenopzichte van de begroting. Eigenlijk had ikeen terugblik of evaluatie verwacht, een el-kaar handjes geven in de trant van 'Wedid it'.Maar nee, niets daarvan.Het werk moest gewoon door, dus dan moetje niet stilstaan bij zoiets normaals als ver"slag nummer 100.Moeten we eigenlijk wel stilstaan bij rapportnummer 100?Van Edward de Bono heb ik geleerd om eenprobleem op te lossen door het in verbindingtebrengen met iets dat je zomaar willekeurigte binnen schiet.Dat kan je rustig doen onderhet autorijden. En zo kreeg ik verbindingtussen mijn probleem wat ik bij het honderd-ste KUS-rapport voor zinnigs zou kunnenzeggen en de trefwoorden olifant, aggregateinterlock en TV.De olifantDe bevolkingsexplosie en ontwikkeling in dederde wereld betekenen voor de dierenwe-reld een steeds verdere inkrimping van hunterritorium. Zo ook voor de olifant, diebovendien nog gezocht wordt om z'n ivoordat in het rijke westen veel geld opbrengt ...Hij is schuldig aan eigenwaan'.En schrijft de Duitse hoogleraar in de psy-chologie Alexander Mitscherlich een boekgetiteld 'Overleven in beton' en zag ik enigeweken geleden ergens in vette koppen in eenplaatselijk blad 'Het beton ontvlucht'.Beton is synoniem geworden met onleef-baar.Is beton de zondebok geworden die alle on-behagen van de huidige maatschappij op z'nrug krijgt geladen?Is op beton ondanks zijn vele goede eigen"schappen van toepassing de uitspraak vande rechter in de proloog van Max Havelaar:Hm...het derde punt blijft hangen.Gerechtsdienaar, voer dien man weg, hijmoet hangen ...groot gedeelte tot stand gekomengeduren-de de periode van de eerste honderd KUS-rapporten. En ieder die met beton een bijdra-ge leverde aan die nieuwe gebouwde omge-ving kan aantonen wat hij, direct of indirect,als invloed van die rapporten op zijn werkheeft ervaren. Het oordeel zal steeds positiefzijn.En toch...! In deze periode is Jantje Betongeboren.506waarin kinderen sterven van de honger,waarin mensen worden uitgebuit en ver-moord.En dan te moeten praten over balken op tweesteunpunten. En toch zullen we maar weerverder gaan. Ik wens jullie een gezegendnieuwjaar'.Honderd KUS-rapporten hebben de proble-men van de wereld waarin wij leven niet op-gelost. Dat was ook niet de bedoeling. Watwel de bedoeling was, dat was een bijdrageteleveren aan onze gebouwde omgeving. In1953 was dat nog een omgeving die zojuistwas ontdaan van alle puin en die zich op-maakte voor de grote wederopbouw en ex-pansie. .In 1981 is dat grotendeels achter de rug, wenaderen het verzadigingspunt van onzevoorraad bouwwerken. De gebouwde omge-ving waarin we nu leven is voor een zeerCHILDRENSOLVEPH BLEMSMijn eerste college voor eerstejaars studen-ten na de kerstvakantie dit jaar begon onge-veer als volgt:'We beginnen weer aan een nieuw jaar en ikpak gewoon weer de draad op van mijn colle-ge. We waren bezig met balken op tweesteunpunten en om jullie de waarheid te zeg-gen moet ik even slikken. We leven in eenwereld waarin over kernkoppen wordt ge-praat als waren het broodbollen, ...We kunnen omzien in verwondering maaralswe niet oppassen kan een grotezelfgenoeg-zaamheid zich van ons meester maken. Dat ishet gevaar van zo'n honderdste rapport. Danwillen we de TV erbij halen en ons met watoerwoudgeluiden op de borst roffelen.Dus wil ik nog eens achterom kijken.Aggregate interlockHierop promoveerde onlangsirWalraven.Dit riep bij mij associaties op met de herenJansen en Tilanus .,.Het zal dan ook niet lang meer duren of erlopen nog maar honderd olifanten vrij rond.Wij mensen nemen, hier en overal, in onzebouwdrift grond in beslag. We raken volge-bouwd. Wanneer zullen we nog maar 100KUS-rapporten nodig hebben om onze laat-ste betonproblemen op te lossen? Is heteerste van deze laatste honderd rapporten alverschenen? Waarover zal het laatste KUSrapport gaan? Moeten we op dezelfde voetdoorgaan?Dit alles maakte Edward de Bono bij me losen, achteraf gezien, was dit niet zo verwon-derlijk ...Cement XXXIII (1981) nr. 8En Tilanus bracht mij in de politiek, het mis-bruiken van het bouwen alsstuurmiddelvooronze nationale economie. En bij Jansen wasik bij de gewone mens, de zo menselijkemens, onze naaste, dichtbij en ver weg, voorwie gebouwd moet worden.Wij bouwen voor mensen, want bouwen ishet middel en de mensen zijn het doel.TVDe TV brengt ons het nieuws, het spektaku-laire nieuws. Zal de KUS ooit het nieuwshalen? Honderd KUS-rapporten is niet niks;de invloed die daarvan is uitgegaan op onzebetontechniek was zo zichtbaar dat wij zelfsgeprefabriceerde betonelementen expor-teerden naar het warme Midden-Oosten ennaar het koude Noorden. Maar om de TV tehalen moet je voetballers exporteren. DeTeleac-cursus Beton haalde de media, nietomdat het nu eens over beton ging, maaromhet record-aantal deelnemers. En eigenlijkniet om het aantal op zich. Nee, de mondenvielen open omdat zoveel mensen belang-stelling bleken te hebben voor beton. En datwas indirect het resultaat van de KUS.Honderd KUS-rapporten hebben deze uit-spraak niet verhinderden konden hem ookniet verhinderen.Het materiaal beton op ziCh is niet slecht.Maar als de schooljuffrouw slecht geslapenheeft, moet het jongetje met hetopvallendstebloesje het die dag wel ontgelden.Alexander Mitscherlich verwoordt het onbe-hagen als volgt:'Steden openbaren zich als het duivelse ge"broed van de technische grootheidswaanzinener dolgedraaide verstandelijkheid, diezich kennelijkgedwongen zietalles te makenwat er maar gemaakt kan worden......Hetwordt hoog tijd dat men ..... de huidige wer-kelijkheid opnieuw leert begrijpen. Daarbijstuiten wij al dadelijk op bijna elk niveau vanhet menselijk gedrag op een typerend ver-schijnsel: de liefdeloosheid. Liefdeloosheidis het gevolg van de verzakelijking der men-selijke relaties'.En in het dagblad Trouw reageerde de Gro-ningse hoogleraar in de Wijsbegeerte prof.dr.R.Bakker onlangs op de vraag 'Hoe komthet dat het station in Gouda er twintig totdertig jaar geleden v?el feestelijkeren zonni-ger uitzag dan opdit moment?'. Hij zegt dan:'In de moderne Wijsbegeerte telt de enkelingeigenlijknietmeermee, hetgaatom de totali-teiten. De enkele mens is bestemd om teverdwijnen. Het is opvallend dat over geloof,hoop, liefde en trouw niet meer gesprokenwordt; ...(Ber! Bouman, Oosterhout)deze echt menselijke factoren zijn weten-schappelijk ongrijpbaar, en niet statistischonder te brengen in het geheel, dat de mensals een nummer waardeert in het computer"systeem van de moderne samenleving. Metgevoelens, emoties kan de wetenschap nietuit de voeten.Hij zal het door de technocraten voorspeldegeluk smaken, namelijk dit, dat de mens uit-eindelijk bevrijd is van de zorg zelfstandig tedenken, want ditzal de wetenschap voorhemdoen. Om de triestheid van deze ontwikke-ling te meten heb ik waarlijk geen kwartierophet station te Gouda nodig, maar dagen,misschien jaren om de wetenschappelijkekorst die zich op ons persoonlijk en socialeleven heeft vastgezet te doorbreken met hetdynamiet van wat ook en in wezen het echtmenselijke is: geloof, hoop en liefde' ...Cement XXXIII (1981) nr. 8Zowel Mitscherlich als Bakker wijzen nietbeschuldigend naar het beton maarnaaron-ze maatschappij, de verzakelijking, de lief-deloosheid.In ons land ontstond verzet tegen de invloedvan deze verzakelijking die ook in onze ge-bouwde omgeving zichtbaarwerd.Er gingensteeds meer stemmen op om meer aandachtte schenken aan de inrichting van onze ge-bouwde omgeving dan aan de produktie er-van. Voor die inrichting is meer nodig dantechnische kennis, kunde en vormgevendepotentie.De voorziUervan de Partij van deArbeid, Maxvan den Berg, signaleert in het officieel or-gaan van het Algemeen Verbond Bouwbe-drijf van 6 juli 1979 een verdachtmaking aanhet adres van diegenen die bij de opzet vanhet Structuuronderzoek Bouwnijverheid de-ze inrichting centraal wilden stellen. Hijschrijft dan op 5 oktober 1979 aan het be-stuur van dit Structuuronderzoek onder an-dere het volgende:'Dit structuuronderzoek zou meer moetenworden dan de doorlichting van een bedrijfs-kolom, ...meer dan een kwantitatieve analyse vanvraag en aanbod, meer dan bouwen als eentechnische opgave. Het tot dan toe herhaal"delijk miskleunen ten aanzien van voorspel-lingen omtrent het einde van de wo-ningnood, de golfbeweging van tekort enteveel aan arbeidskracht, de miserabele op-leidingsstructuur, gepaard aan uiterst nega-tieve selectie, de keuze voor grootschalig-heid en inadequate techniek, het teloorgaanvan vakmanschap, zijn een korte opsom-ming van feiten, die werkgevers, werkne-mers en overheid hebben gedwongen eennieuwe weg in te slaan. Degebruikerswilden507niet langer als kwantum op de anarchisti"sche bouwmarkt functioneren. Hun protestin de zestiger jaren maakte het onmogelijkhet bouwen als sociaal vraagstuk nog langerte negeren '.Bouwen is meer dan een technische opgave.Bouwen is antwoord geven op vragen uit demaatschappij. Als bouwen politiek wordt ge-bruiktom te sturen in deeconomiedan is datmanipuleren met de vraag van mensen.De gebouwde omgeving is er voor mensenom in te wonen, te werken, te recre?ren, kindte zijn en oud te kunnen worden ...In 100 KUS-rapporten hebben we gereed-schap aangereikt, heel goed gereedschapom technisch verantwoorde antwoorden tegeven. Dat is dus alleen de technische kantvan het bouwen.De deelnemers aan het KUS-werk zijn heelgewone mensen, ze zijn zelf lid van de maat-schappij waarvoor ze bouwen. Zijn we zogevangen in deze maatschappij dat we nietverder dan de technische kant van het bou"wen kunnen kijken?De Duitse theologe dr.Dorothee S?lle noemtde grootste zonde van onze maatschappijhet 'objectief cynisme', dat wil zeggen, hetzich aanpassen en medewerken in de dooren door slechte structuur van comfortabelleven ten koste van weerlozen, de onderlig-genden, de uitgebuiten, de machtelozen ...Is het onverwoestbare beton, zijns ondanks,symbool geworden van zo'n maatschappij?Z? onverwoestbaar dat je het gevoel krijgtdat het zelfs niet meer weg te denken iS,eenteken van berusting?Als de conducteur van de laatste trein naarUtrecht een vrouwelijke reiziger waarschuwtdat zein Utrecht zo snel mogelijk de laatstebus moet zien te halenen beslist nietdoorhetverlaten Hoog Catharyne het station moetverlaten, ligt dat dan aan het vele beton dathier is verwerkt? In ieder geval is het wel hetopvallende bloesje van Jantje.Maar wat heeft dit alles nu met de KUS temaken? Heeft de KUS het hart niet geraaktmaar de mond verveeld?We waren geconfronteerd met een enormebouwopgave. We maakten als KUS gereed-schap, heel goed gereedschap zelfs, om eenantwoord te geven op die opgave. En metz'nallen konden we uitstekend overweg met datgereedschap. Maar wat uit onze handenkwam wordt gezien als symbool van eenver-zakelijkte, liefdeloze maatschappij, een op-gerichte steen voor het objectief cynisme.Enerzijds mogen we hier zijn met beschei-den trots dat we een waardevolle bijdrageleverden voor de geweldige opgave waar-voor we stonden ...(Bert Bouman, Oosterhout)Cement XXXIII (1981) nr. 8Anderzijds met gepaste bescheidenheid om-dat ons werk zoveel misbruik mogelijk maak-te dat het zicht op het vele waardevolle ver-sluierd is geraakt.Daarvoor behoeven we vandaag niet metschuldgevoelens rondte lopen. Maarmetz'nallen behoren we tot die maatschappij en zalieder vanuit zijn eigen werksituatie zichdaarvan steeds bewust moeten zijn.Het KUS-werk kan doorgaan. We zullen deputten van onze kennissteedsdiepergraven.Maarwe moeten nietzodiep gaan datwe nietmeeroverde rand kunnen kijken in de wereldwaarin we leven.De Oostenrijkse natuurkundige en Nobel"prijswinnaar Erwin Schr?dinger schreefeens:'Naarmate ons geestelijk oog in steeds klei-nere afmetingen en steeds kortere tijdendoordringt, ontdekken wij dat de natuurzichzo afwijkend gedraagt van wat wij in onzeomgeving waarnemen, dat geen enkel naaronze grootschalige ervaringen geschapenmodel ooit 'waar' kan zijn '.Indien wij niet meeroverde rand van onze putkunnen kijken is de afstand tussen model enwerkelijkheid zo groot geworden dat we nietmeer bezig zijn vragen te beantwoorden uitde praktijk.Dooroverde rand te kijken kunnen we blijveninspelen op steeds nieuwe vragen die op onsafkomen, ook soms nog onuitgesproken vra-gen ."Indienwe met veel ellebogenwerken publici-teit het beton een mooi bloesje aantrekkenzullen we het wel moeten ontgelden. Dan isonze techniek en deskundigheid niet die-nend maar opdringerig. Maar daar zijn wedan met z'n allen verantwoordelijk voor;overheid, opdrachtgevers, ontwerpers, ge-bruikers.508De bescheidenheid waarin de KUS tot opheden heeft gewerkt is waarborg voor hetdienende karakter van haar werk. Veranderniet de formule van ditwerk. Schrik nietterugvoor problemen die het bouwen in een rui-mer kader plaatsen dan alleen bouwen inbeton. Zeer intensief bezig zijn met betonkan wel eens doen vergeten dat er nog ande-re goede bouwmaterialen zijn die in gegevensituaties wel eens een beter antwoord zou-den kunnen geven dan beton.We behoeven ons niet te schamen voor onstechnisch bezig zijn, indien we maar goedbeseffen dat we met dood materiaal bouwenvoor levende mensen.10Hypo-Bank in M?nchen in aanbouw11Ontvangstgebouw voor pelgrims op deluchthaven van Jeddah (Saoudi-Arabi?);niet alles wat mooi is, is van betonze rekenwaarde nog niet vastgesteld. Despreker wijdt sommige schadegevallen aande toepassing van glijbekisting, waarbij deaangebrachte wapening minderbleek tezijndan in het ontwerp was aangegeven. Contro-le op deze wijze van uitvoering wordt derhal-ve van veel belang geacht. In Duitsland be-schikt men over een speciale richtlijn voordebouw van silo's volgens de hiergenoemdeuitvoeringsmethode.Bouwen in het buitenlandZoals alle grote aannemingsmaatschappij-en, ontwikkelen ook de Duitse in het buiten-land veel bouwactiviteiten. In drie voor-drachten werden even zoveel projecten be-handeld, achtereenvolgens in Nigeria enSaoedi-Arabi?. De eerste betreft de bouwvan een staalfabriek als een turn-key projectvoor een jaarlijkse produktie van 1 miljoenton vloeibaar staal. Na een bouwtijd van 4jaar moet de produktie aan het einde van ditjaar van start gaan. De totale kosten bedra-gen 2 miljard DM.Een bijzonder project vormt het ont-vangstgebouw voorde pelgrims naarMekka,gelokaliseerd bij de luchthaven van Jeddah.Zoals bekend komen de moslims in groteaantallen naar hun heilige stad, zodat deontvangst- en wachtruimte royaal moestzijn. Aangezien gerekend wordt met dage-lijks80 000 pelgrims, besloot men tot eenoverkapping van 450000 m2, die gedeeltelijkde functie heeft om alleen maar schaduw tegeven.De architect heeft deze overkapping in eentraditionele vorm gehouden: 210 tentdakenvan glasvezelweefsel, met aan beide zijdeneen teflonlaag, overspannen eiK een opper-vlakte van 45 x 45 m2.Hettentdak is opgehan~'gen aan stalen pilonen Van 45 m lehgte.Onder het tentdak komt de accommodatievoor een air-terminal die grotendeels wordtopgebouwd met geprefabriceerdebetonele-menten.Tenslotte de medische faculteit van de uni-versiteit van Riyadh, een bouwwerk dat in deeerste plaats aantoont welke stormachtigeontwikkeling mogelijk is, wanneer de daar-mee gemoeide kosten geen probleem vor-men.ing.M.G.P.NelissenWat uit onze handen kwam wordt gezien alssymbool van een verzakelijkte, Uefdelozemaatschappij, een opgerichte steen voorhetobjectief cynisme ...Uitspraak van prof.ir.D.Dicke, in zijn lezing'Het KUS-effect', die integraal isopgenomenin deze uitgaveCement XXXIII (1981) nr. 8 527