C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBetonreparatiecement 2001 526Centraal in deze wijk staan vijf,nagenoeg identieke woontorensmet een hoogte van 65 m en eenoppervlakte van 23 x 23 m2. Dezetorens zijn voor een deel bescha-digddoorgranaatinslagenenvooreen deel uitgebrand, maar deson-danks voor een groot gedeelte nogbewoond. De vraag was of detorens verantwoord kondenworden gerenoveerd, om bij eenpositieve uitkomst financieringrond te krijgen. In opdracht vanCLAS is eerst een haalbaarheids-onderzoek verricht. De centralevraag daarbij was in hoeverre hetaanwezige betonskelet nog intactwas, in hoeverre het herstelbaarwas en wat dit herstel zou gaankosten. Vervolgens is het beton-skelet nader onderzocht en tenslotte is een voorstel uitgewerkttot volledig herstel van de hoofd-draagconstructie.Zeer interessant bij dit projectwas hoe een goede, voor alle par-tijen aanvaardbare, oplossing konworden bereikt.A n d e r e c u l t u r e n e nv o o r s c h r i f t e nDe op te lossen problemen warenenerzijds technisch van aard,anderzijds moesten ook cultureleproblemen, tussen mensen mettotaal verschillende achtergrond,worden overwonnen. In hetwesten zijn wij gewend snel endoelmatigtewerken,gindsneemtmen overal rustig de tijd voor.Hier is het een automatisme omde kostprijs van het bouwwerklaagtehoudenenverderadequaatin te spelen op het programmavan eisen. Daar lijkt men in decentraal geleide economie elk ver-antwoordelijkheidsgevoel vooreen lage kostprijs en dergelijke tezijn kwijtgeraakt.Niet duidelijk was welke voor-schriften van toepassing waren.Sommige Bosni?rs gingen uit vanafwijkende richtlijnen, die eenonduidelijke status hadden.Anderen gingen nog gewoon uitvan de voorschriften van voor deburgeroorlog. En in hoeverrezoudenNederlandse-,Duitse-(dieten grondslag hebben gelegen aandeJoegoslavische)ofEuronormenworden geaccepteerd?De belasting door aardbeving was??n van de grote onbekenden. DeBosnische richtlijnen voor aard-bevingsbelastingen bleken een-voudiger van opzet te zijn dan deJoegoslavische, maar waren ookveel conservatiever.De veiligheidsfactoren blekenaanzienlijk hoger te zijn dan bijons. Waarschijnlijk is dit een cor-rectie op de materiaalkwaliteiten,die in de praktijk nog al eens lagerplegen uit te vallen dan voorge-schreven.Op basis van gelijkwaardigheidhebben wij elkaar met argumen-ten moeten overtuigen om tenslottealleneuzenindezelfderich-ting te krijgen en daarmee accep-tatie van de plannen.Onze opdrachtgever had dewederopbouw als doel gesteld endaarbijhoordeookhetbevorderenvan werkgelegenheid en zelfwerk-zaamheid. Daarom is getracht hetuitvoerende gedeelte van deplannen bij een Bosnisch advies-bureau neer te leggen. Driebureaus hebben een offerte afge-geven, zijn door ons bezocht en debeste bieder is aan de slag gegaan.Helaas stemden de eerste resulta-ten niet overeen met de opdrachten liep de planning vervolgensnog zodanig uit dat wij uiteinde-lijk zelf de definitieve voorstellentot herstel hebben uitgewerkt.B e t o n s k e l e t v a n d et o r e n sHet betonskelet, op staal gefun-deerd, bestaat uit vloeren en dra-gende wanden van ter plaatsegestort beton. De stabiliteit wordtgeheel ontleend aan 16 wandenvan 200 mm. In het bovenstegedeelte van de toren zijn dewanden ongewapend. Naarbeneden toe loopt de hoeveelheidwapening op met de toename vande belasting. Dienovereenkom-stig was beton B 40 voorgeschre-ven op de eerste, B 30 op de tus-Oorlogsschade in SarajevoHerstel betonskelet van vijfwoontorensir. J. Askes en ing. J.J.W. Wolters, ABT Adviesbureau voor bouwtechniek, VelpIn 1996 is de stichting City Link Amsterdam Sarajevo (CLAS) opgericht met alsdoel vanuit Amsterdam behulpzaam te zijn bij wederopbouwprojecten in hetkapotgeschoten Bosni?-Herzegovina. Daarbij is gekozen voor een concreetproject: daadwerkelijke ondersteuning bij het herstel van Hrasno, een woon-wijk van circa 500 x 500 m2, gebouwd eind jaren zestig, die bij de burgeroor-log in de frontlinie lag.C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gBetonreparatiecement 2001 5 27sengelegen en B 22 op de boven-ste bouwlagen.De vloeren, met een overspan-ning van maximaal 6,20 m, zijnslechts 170 mm dik.Er was slechts ??n wapeningste-kening beschikbaar en wel vaneen standaard-verdiepingsvloer.Verder moesten wij het doen metenkele vorm- en bouwkundigetekeningen. De aanwezige wape-ning in de wanden moest wordengedestilleerd uit de sterktebereke-ning. Gelukkig was deze tot onzeverbazing goed leesbaar. In plaatsvanhetCyrillischeblokschriftwashet Latijnse schrift gebruikt en deJoegoslavische betonvoorschrif-ten bleken ook nog de voor onsbekende Duitse DIN-norm alsbasis te hebben. Als dan verder demeest wezenlijke woorden als`zid'(wand),`plo?a'(vloer),`beton'(beton), `armatura' (wapening) endergelijke bekend zijn en deopbouw van de sterkteberekeningook nog, is de inhoud van hetbetreffende berekeningsdeel snelduidelijk.H a a l b a a r h e i d s o n d e r z o e kBij een eerste bezoek is de visueleschade aan het betonskelet inbeeld gebracht. Granaatinslagenhebben gaten in vloeren en dra-gende wanden geslagen en flat-woningen geheel doen uitbran-den. E?n toren was zelfs geheeluitgebrand, bij een tweede debovenste helft en bij een derde detop aan de voormalige frontzijde.Behalve door visuele inspectie ishet beton in de torens ook onder-zocht met de terugslaghamer(Schmidt-hamer). De eersteresultaten waren bemoedigend.De vreugde was helaas van korteduur, want de terugslaghamergeeft geen goede waarden bij doorbrand aangetast beton, wat danook bleek uit de beproevingsre-sultaten van geboorde cilinders.De sterktecijfers waren zelfs veellager dan vereist volgens de bere-kening. De toegepaste wapeningwas vergelijkbaar met FeB 220 endientengevolge niet aangetastdoor de hitte.Door een lokaal bureau is een rap-portage gemaakt van de brandbe-lasting per uitgebrande ruimte opbasis van een visuele inspectie enervaring. De bevindingen werdenbevestigd door Koning&Bienfait,die een second opinion had uit-gevoerd. Daarnaast heeft ditbedrijf ook enkele betoncilindersbeproefd als extra controle op detegenvallende Bosnische resulta-ten.Zowel de destructieve- als debrandschade is geheel ge?nventa-riseerd. De destructieve schadeviel uiteindelijk mee, het draag-vermogen van de vloeren was nogintact en waar nodig kunnen dedoor brand verzwakte wandeneenvoudig worden versterkt metal dan niet gewapend spuitbeton.De torens konden dus, zij hetonder bepaalde voorwaarden,worden gerenoveerd.E x t r a c i l i n d e r sWaar mogelijk en zinvol is ver-volgens bij alle woontorens eengroot aantal cilinders geboord enbeproefd om een beter inzicht tekrijgen in de verdeling van debetonsterkte over de wanden.Door brand getroffen beton bleekdaarbijlagervansterkte,maarookbij onbeschadigd beton waren deresultaten soms veel lager dan opgrond van de tekeningen ver-wacht zou mogen worden. Moge-lijk is bij de uitvoering teveelwater en/of te weinig cement inde betonspecie gebruikt.Uiteindelijk waren de variaties inde resultaten dermate groot, datbij algehele restauratie per ver-dieping moet worden bekeken ofaanvullende cilinderproeven zin-vol zijn. Enerzijds kan per verdie-ping een beperkt aantal proevenworden genomen en worden uit-gegaan van een lagere beton-sterkte met een bijbehorend,duurder herstel. Anderzijds kun-nen met extra proeven herstel-werkzaamheden worden beperkt,omdat dan de aanwezige beton-sterkte per wand met meer nauw-keurigheid is vast te stellen endaarom hoger zal uitvallen.S p u i t b e t o nVersterking van de betonwandenmet gewapend spuitbeton is eenlogische keuze. De expertise isdaar echter niet beschikbaar. Hetbetonreparatiebedrijf Balm bvheeft daarom de lokale situatieonderzocht en zag mogelijkhe-den om zonodig daar een beton-spuiterij van de grond te tillen.Daar waar de capaciteit van de aldan niet gewapende wand onvol-doende is, wordt aan de buiten-zijde na opruwen extra `drukwa-pening' aangebracht. Vervolgenswordt een laag spuitbeton meteendiktevan25mmaangebracht,die tevens is bedoeld als bescher-ming van de wapening bij brand.Bij de capaciteitsberekening in denieuwe situatie is rekeninggehouden met het krimpgedragvan het spuitbeton.T e n s l o t t eHelaas is het niet gelukt om definanciering voor de renovatierond te krijgen. Stichting CityLink Amsterdam Sarajevo is in2000 opgeheven. De verantwoor-delijkheden inzake verder herstelvan de torens zijn overgedragenaan instanties in Sarajevo. Omtoch een complete afsluiting terealiseren, is een eindrapportageoverhandigd, op basis waarvan deplaatselijke autoriteiten en onder-nemingen de herstelwerkzaam-heden kunnen opstarten, medeafhankelijk van de beschikbarefinanci?le middelen.