ir.H.A.L.Boonekamp,Bouwcentrum, afdeling Metrologieir.J.C.Meischke,Ingenieurs- en architectenbureauMabeg - Van Hasselt NVEffici?nter bouwen doorbetere maatcontroleOver de maatbeheersing bij de bouw van be-paalde projecten zijn eerder enkele artikelenin Cement gepubliceerd, met name over hetCBS kantoor te Heerlen (1978, nr. 5) en dewindtunnel in de Noordoost Polder (1978, nr.10).In dit artikel wordt iets verder ingegaan op detheoretische achtergronden van passingenen toleranties.1Maatafwijkingen, uitgezet in eenverdeelkromme = systematische afwijking = standaardafwijkingA = onnauwkeurigheid (gebied waarbinnen98% der afwijkingen liggen)*De tussen haakjes geplaatste cijfers verwij-zen naar de literatuuropgave aan het eind vanhet artikel.Waarom maatcontroleMetrologie of maatbeheersing wordt steeds belangrijker als we economisch verantwoord willenblijven bouwen. Er wordt in de bouw steeds meer gebruik gemaakt van geprefabriceerdeonderdelen en wel met de bedoeling dat deze zonder problemen in het geheel kunnen wordeningepast. Onderdelen die niet passen, worden heel snel dure onderdelen en als het verschijnselzich herhaalt kan de schade door het niet passen oplopen tot grote bedragen.De maatnauwkeurigheid van in de fabriek gemaakte onderdelen is meestal vrij goed. Bij afbouw-elementen blijven de maatafwijkingen in het algemeen beperkt tot enkele millimeters. Gepre-fabriceerde onderdelen voor de ruwbouw, zoals betonelementen, hebben meestal een watminder goede maatnauwkeurigheid. Een afwijking van 10 mm in de lengtemaat is nietabnormaal. Een goede passing is niet alleen een kwestie van maatvast geprefabriceerdeonderdelen, maar vooral ook van de maatnauwkeurigheid op de bouwplaats. Bovendien moetende aansluit- en verankeringsconstructies zo gedimensioneerd zijn dat zij maatafwijkingenkunnen opvangen.Als aan deze voorwaarden wordt voldaan kan vlot gemonteerd worden zonder tijdverlies enzonder aanpassingen of niet bedoelde nabewerkingen. De juiste maatafstemming tussenmaten, toleranties en detaillering bij gegeven produktie- en montagesystemen kan van te vorenworden berekend.In ontwerpnorm NEN 2881 'Maattoleranties voor de bouw' (waarvan de kritiektermijn 15 dec.1979 afloopt) zijn daarvoor basisregels gegeven. Als de gebruiker voldoende inzicht heeft in demaatafwijkingen van produktie- en montagetechnieken kan de beoogde maatafstemmingworden bereikt.MaatafwijkingenIn het algemeen zullen de afmetingen van gebouwen en onderdelen niet precies gelijk zijn aande op de tekeningen aangegeven streefmaten. Overal komen maatafwijkingen voor. De mensendie het werk uitvoeren hebben een grote invloed op de nauwkeurigheid, maar dat is niet de enigeinvloed. Uit vele metingen is gebleken dat het materiaal en de gevolgde produktietechniek eenaanwijsbare invloed op de maatnauwkeurigheid hebben. Machinaal bewerkt hout en de daaruitvervaardigde produkten zoals puien, kozijnen, deuren en ramen blijken een hoge nauwkeurig-heid te hebben. De nauwkeurigheid van betonelementen is iets kleiner dan van hout-constructies. Op de bouwplaats gestorte betonconstructies laten qua nauwkeurigheid vaak veelte wensen over. De onnauwkeurigheid van laatsgenoemde categorie is vaak bepalend voor hetgeheel. Maatvaste elementen in een onnauwkeurig skelet geeft toch een onnauwkeurig geheel,mogelijk zelfs met montageproblemen. Dat ligt dan niet aan de elementen maar aan het slordiggebouwde skelet.De maatafwijkingen van een serie gelijke elementen kunnen worden uitgezet in een verdeel-kromme en daaruit kan de systematische maatafwijking () en de standaardafwijking (o) wordenbepaald (fig. 1). De maatvastheid van een serie afmetingen wordt gekarakteriseerd door desystematische afwijking en de standaardafwijking. In de literatuur [7]* wordt vaak het begriponnauwkeurigheid gebruikt. De onnauwkeurigheid () is het symmetrisch om de streefmaatgelegen gebied, waarbinnen 98% van de afwijkingen liggen. De grootte van het gebied is =2(|| + 2,33). Hier wordt verondersteld dat een partij elementen een kleine, maar niet te voor-spellen systematische afwijking kan bezitten. Een dergelijke systematische afwijking wordtbijvoorbeeld veroorzaakt door de instelling van een zaagmachine of door een nulpuntsfout in demeetapparatuur. Zou de systematische maatafwijking van een fabricageproces uit ervaring welbekend zijn dan kan de fabrikant een van de streefmaat afwijkende produktiemaat kiezen. Hetverschil tussen de streefmaat en de produktiemaat is dan de bekende systematische afwijkingvan het fabricageproces. Als bij voorbeeld wandelementen met een streefmaatdikte van 200mm altijd gemiddeld 203 mm blijken te zijn, kan de bekistingsdikte, afstandhouders en rand-bekisting, 3 mm worden verkleind, waardoor de elementen gemiddeld 200 mm dik worden. Het isvrijwel onmogelijk partijen elementen op de bouwplaats te krijgen waar helemaal geensystematische maatafwijkingen in zitten; zelfs bij produktieprocessen waar regelmatig maat-controles worden uitgeoefend en waar op grond van deze maatcontrole de machines op eengeconstateerde maatafwijking worden bijgesteld kan een partij elementen een systematischeCement XXXI (1979) nr. 9 387Tabel 1Indicatie van onnauwkeurigheden;gebied I is bij zorgvuldig werken, gebied IIgeeft de onnauwkeurigheid die thans in debouw algemeen voorkomtprodukt eigenschap dimensie gebiedIIIprefab betonkolommenna plaatsing inhet werklengtedikteonloodheidkolomafstandmmmmmm/mmm? 5? 3? 3?16?10? 6? 5?25balkon lengtebreedte/hoogtemmmm? 5? 3?15? 6wandelementenna plaatsing in hetwerklengtehoogte/dikteonloodheidwandafstandmmmmmm/mmm? 7? 4? 3+ 14?10?10? 5?20vloerelementenna plaatsing in hetwerklengtebreedte/diktevloerafstandhellingmmmmmmmm/m?10? 3?111?20? 6?171,5gevelplaten enbalkonplatenlengte/breedte/hoogtediktescheluwtemmmmmm/m? 4? 35? 8? 615in het werk gestort betonKolommen ]dikteonloodheidkolomafstandmmmm/mmm+ 3? 2?15? 8? 4?20Wanden dikteonloodheidwandafstandenmmmm/mmm? 4? 3?15? 8? 5?20afwijking hebben maximaal gelijk aan die systematische afwijking, waarbij volgens internfabrieksvoorschrift de machines opnieuw worden afgesteld. Bij een goed beheerst proces isdeze drempelwaarde de systematische afwijking van de onnauwkeurigheid. De onnauwkeurig-heid is gedefinieerd als het 98% gebied. De kans dat een afwijking buiten dat gebied ligt is dus2%. Deze kans is klein, maar er wordt bij de dimensionering van een aansluiting niet met eenveiligheidsfactor gerekend ter verzekering van de passing. Dit in tegenstelling tot de dimen-sionering op sterkte. Daar wordt weliswaar gerekend met een overschrijdingskans van 5% voorde betondruksterkte, maar daarnaast ook nog met een forse veiligheidsfactor.In tabel 1 is een indicatie gegeven van onnauwkeurigheden. Er zijn twee gebieden aangegeven.Gebied I is de onnauwkeurigheid bij zorgvuldig werken. Aan de maatvoering moet zorg enaandacht worden besteed. Gebied 11 geeft de onnauwkeurigheid die thans in de bouw algemeenvoorkomt.NormstellingDe vroegere bouwkundige constructies waren zodanig dat alles in het werk passend gemaakt- kon worden. Passingsproblemen deden zich eigenlijk niet voor.Met het gebruik van geprefabriceerde bouwelementen ontstonden er passingsproblemen.Bovendien bleek dat andere aansluitconstructies en bevestigingen nodig waren om kleineafwijkingen te kunnen opvangen. Deze omschakeling op een andere detaillering is eigenlijk nogniet voltooid. Het bouwbedrijf is een zeer conservatief en traditioneel bedrijf en dat betekent datvernieuwingen uiterst moeizaam tot stand komen. Het aantal manuren per bouwvolume is nietspectaculair teruggebracht, behalve misschien bij enkele systeembouwprojecten, en daardooris het bouwprodukt relatief zeer duur geworden. Doordat mechanisatie en het gebruik vangeprefabriceerde elementen nog steeds onvoldoende zijn doorgedrongen in de bouw, liggen deprijsstijgingen ver boven de verhoudingen die voor industrieel vervaardigde produkten gelden.De problemen beginnen al bij het ontwerp. In architectenkringen zijn er ten aanzien van de maat-voering twee richtingen te onderscheiden. De grootste groep heeft helemaal geen belang-stelling en vindt dat de aannemer het maar moet uitzoeken. Een kleine groep wil er wel iets aandoen, maar gaat dan vaak zonder kennis van zaken absurde eisen stellen, waarbij bijvoorbeeldin het geheel geen maatafwijkingen worden toegestaan. Te hoog gestelde eisen drijven debouwkosten omhoog. Beter is daarom dat de toegelaten maatafwijkingen in een normvastgelegd worden. Dan weet iedere betrokkene wat als normaal en aanvaardbaar kan wordenbeschouwd.De constructeur kan dan de aansluitconstructie zo detailleren dat de getolereerde maatafwij-kingen opgenomen kunnen worden. De aannemer en de fabrikant weten dan welke maat-Vervolg op blz. 397Cement XXXI (1979) nr. 9 388Vervolg van biz. 388.(Effici?nter bouwen door beteremaatcontrole)2Maatafwijking (Av) van de voeg tussen tweeelementen = systematische afwijking= standaardafwijking3Toleranties voor maatafwijkingenTs = tolerantie voor de systematischeafwijking = tolerantie voor de maatafwijking van hetproduktafwijkingen nog worden getolereerd. Het algemeen bekend zijn met de maattoleranties doormiddel van normalisatie is een vereiste voor de ontwikkeling van mechanisatie en prefabricagein de bouw. In de VB 1974 deel is een poging gedaan om tot tolerantie-afspraken te komen,doch dit voorstel is voor verbetering vatbaar. Vooral de afwijkingen van de grotere matenbehoeven correctie. Er zijn voldoende gegevens om tot een voor alle partijen aanvaardbaartolerantiestelsel te komen.De fabrikanten van betonelementen hebben het helaas niet aangedurfd zich aan een tolerantie-stelsel in deel van de VB 1974 te binden. Zij hebben de vrees dat de ontwerpers hen wel aanhet tolerantiestelsel zullen binden, terwijl aan de overige delen van het bouwwerk nauwelijkseisen worden gesteld.Het is inderdaad juist dat een tolerantiestelsel moet gelden voor het gehele bouwwerk en nietvoor slechts enkele onderdelen. Alleen als het gehele gebouw aan maatnormen voldoet kan eenjuiste passing worden gegarandeerd.Als de toleranties niet kleiner worden gesteld dan met de huidige produktietechnieken en bij eenzorgvuldige uitvoering kan worden bereikt, zullen de kosten van het bouwen niet worden ver-hoogd maar verlaagd.Het rekenen met maatafwijkingenTe verwachten maatafwijkingen in aansluitconstructies kunnen worden berekend als deonnauwkeurigheden van de onderdelen en die in de plaatsing van de onderdelen bekend zijn.De montagevolgorde is daarbij bepalend.In elke maatvoering komen toevallige en systematische afwijkingen voor. Systematische foutenkomen altijd volledig in de aansluitconstructie terecht en verbruiken daar een deel van de stel-mogelijkheden.De formule voor de invloed van de systematische fout op de voeg is = /ci?i, waarink? = de factor voor de mate waarin een bouwdeel de voeg be?nvloedt ten gevolge van hetmontagesysteemo? = de systematische afwijking van bouwdeel iToevallige afwijkingen hebben een normale kansverdeling zoals de druksterkte van beton dezeheeft. De toevallige afwijkingen planten zich voort volgens de foutentheorie. De formule hiervoorluidt:of = /c^jf, waarin = standaardafwijking van de voega? = standaardafwijking van bouwdeel i.Ten gevolge van deze invloeden zal de voegbreedte tussen twee elementen afwijken van destreef maat van de voeg.De maatafwijking in de voeg (Av) zal liggen tussenAv > - 2,33 en Av < + 2,33, zie figuur 2.In plaats van te rekenen met standaardafwijkingen en systematische afwijkingen kunnen we ookrekenen met toleranties voor toevallige en systematische afwijkingen. Deze berekening isanaloog aan de hierboven genoemde, zie figuur 3.Voor een partij elementen geldt dan:Ts = tolerantie voor de systematische maatafwijking,als voorwaarde geldt dat 2|| < TsTt = tolerantie voor de toevallige afwijking,als voorwaarde geldt 4,65 < 7 = tolerantie voor de maatafwijking van het produkt (symmetrisch gelegen ten opzichte vande streef maat),als voorwaarde geldt 2|| + 4,65 < en = Ts + TtHet gebied waarin 98% van de maatafwijkingen van de voeg zullen liggen, symmetrisch tenopzichte van de streefmaat van de voeg, bedraagt dan: = 2|/r]rs + V^(T-TS)2 ?g].Uitgaande van de overeengekomen toleranties en het montagesysteem is nu elke mogelijkemaatafwijking in de voeg te berekenen, behoudens een kleine overschrijdingskans (2%).RekenvoorbeeldenTer illustratie twee voorbeelden.Betonbalk op consoles aan kolommen.De montageploeg tracht de voegen tussen balkkop en kolom aan weerszijden van de balk evengroot te krijgen. Afwijkingen zijn stelonnauwkeurigheid, De volgende toleranties worden aan-gehouden voorde afstand tussen de maatvoeringslijnen Tm = 8de stelnauwkeurigheid van de kolommen Tek = 8 mmde onloodheid van de kolommen To = 20 mmde kolomdikte Td = 10 mmde balklengte b = 20 mmhet stellen van de balk = 10 mmIn de kolomdikte en in de balklengte kunnen systematische afwijkingen optreden. Voor dezesystematische afwijkingen worden de volgende toleranties aangehouden:de kolomdikte TdS = 6 mmde balklengte TbS = 8 mmCement XXXI (1979) nr. 9 397Het verband tussen de voeg en de overige afmetingen is als volgt {fig. 4):V-i - eb = Vz + ebVi + V2 = V2 + V2 + Zeb = M + e/ci + 01 + + - Vidi - ~ b= + \ + + 1 + 202 + 'Adi + 'Acfe + + eb _______________________ = 1/2Tds + VzTbs + & + 2 + VzTj + Tjb + VB(T? + rds)2 + 4( - Tb?F,, = 26 + 28 + V1A64 + 264 +1/400 + 100 + 716 +1A144,, =3 + 4 + V16 + 32 + 200+ 100+2 + 38 = 7+ 19 = 26 mmDe voeg zal dus ten opzichte van de streefvoeg ? 13 mm kunnen afwijken. De voegen en debevestigingen van de balk aan de console dienen hierop gedimensioneerd te worden.In dit voorbeeld zijn zowel aan de uitvoeringshandelingen op de bouwplaats als aan de gepre-fabriceerde elementen toleranties gesteld. Een dergelijk gedetailleerde tolerantiestelling is nietaltijd noodzakelijk. In de veel voorkomende situatie waarbij gevel- en afbouwelementen in eendraagskelet gemonteerd worden zijn voor de passingen van deze elementen de toleranties vanhet draagskelet, van de in te bouwen elementen en van het afstellen van de elementen vanbelang. Gezien de relatief hoge nauwkeurigheid van de gevel en afbouwelementen heeft eentolerantiestelling aan de afmetingen van de draagskeletten dan ook de hoogste prioriteit.B. Wordt een pui tussen de bouwmuren geplaatst, dan wordt de tolerantieberekening voor devoegen tussen het pui-element en de bouwmuren als volgt: (fig. 5):Vi - e = V2 + eVi + V2 = Vz + V2 + 2eV2 = - Va/ - eVi = '/ad - V2I + eAv = V1A7| + }+ 7|waarinT\ = de lengtetolerantie van de puiTa = de tolerantie van de wandafstandTe = de steltolerantie (voor de ongelijkheid van de voegen links en rechts)Worden de volgende toleranties aangehoudenTa = 30 mm (+ of - 15 mm)7i =10mm(+of - 5 mm)Te = 8 mm (+ of - 4 mm)dan bedraagt Av 18 mm (+ of - 9 mm).Uit dit voorbeeld met re?le tolerantiewaarden blijkt dat het draagskelet (7d) een zeer groteinvloed heeft op de voegnauwkeurigheid.AanbevelingenVoor een goede maatbeheersing in de bouw is het nodig dat alle betrokken partijen inzichthebben in de grootte van maatafwijkingen en de invloed van maatafwijkingen op aansluit-constructies en bevestigingsmiddelen. Aangezien de maatvoering, vooral op de bouwplaats,niet foutloos kan gebeuren, moet vooral bij het bouwen met prefab-elementen, rekening wordengehouden met maatafwijkingen in zichtbare voegen en gevelvlakken. Het is de taak van dearchitect dan zo te ontwerpen, dat deze maatafwijkingen zo min mogelijk opvallen.De tolerantie in een aansluitconstructie moet vanzelfsprekend ruimer zijn dan de te verwachtenmaatafwijkingen. Voor het berekenen van de te verwachten maatafwijkingen zijn tolerantie-normen noodzakelijk en moet de rekenmethode worden vastgelegd. Het berekenen is wellichteen taak voor de constructeur.Wat de uitvoering betreft zullen degenen die met de leiding van de uitvoering zijn belast inzichtmoeten hebben in de nauwkeurigheid die met een bepaalde werkmethode kan worden bereikt.Voor de uitvoering van een bouwwerk wordt vrijwel altijd een werkplanning gemaakt. Het zouaanbeveling verdienen om naast een planning van het werk ook een schema voor de maat-voering op te zetten. Hierbij moet worden vastgelegd hoe de maatvoering moet gebeuren,waarbij de volgende punten moeten worden bekeken:a. Waar komen de hoofdmeetlijnen van waaruit detailmetingen kunnen worden gedaan.b. Welke instrumenten worden gebruikt voor de maatvoering.Hoe worden de hoofdmeetlijnen vastgelegd.d. Wat is de nauwkeurigheid van de geplande maatvoering.e. Hoe kunnen afwijkingen worden gecorrigeerd.Tenslotte nog enkele practische wenken voor de ontwerper en de constructeur. Als de in depraktijk gebruikelijke maatafwijkingen niet bekend zijn of als er geen toleranties met deaannemer overeengekomen zijn, wordt aanbevolen met de volgende maatafwijkingen rekeningte houden:afstanden tussen kolomankers + of - 25 mmafstanden tussen betonwanden en betonkolommen + of - 25 mmverdiepinghoogte in draagskeletten van beton + of - 20 mmuit het lood staan van betonwanden en betonkolommen 10 mm per 2,50 mvoegen tussen gevelelementen van beton + of - 16 mmlengte/hoogte van gevelelementen van beton + of - 10 mmscheluwte van plaatvormige elementen 15 mmCement XXXI (1979) nr. 9 398Schroefhulzen in ter plaatse gestorte beton vertonen vaak grote afwijkingen in plaats. Destelruimte in de bevestigingsmiddelen moet zo groot mogelijk zijn. Slobgaten zouden ten minste30 mm stelruimte moeten hebben.Bij toepassing van geprefabriceerde betonelementen moet altijd met de fabrikant overlegworden gepleegd over de nauwkeurigheid van de maatvoering, omdat deze nauw samenhangtmet de wijze van fabriceren.Vaste maldelen en onderdelen die daarop worden vastgezet, vertonen de kleinste maat-afwijkingen. De maatafwijkingen bij losse maldelen zijn wat groter en bij gebruik van een tegen-bekisting zullen de maatafwijkingen in het algemeen het grootst zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voorschroefhulzen die in de afgewerkte kant van een gevelelement moeten worden geplaatst.Probleemloze passing is alleen dan gegarandeerd als er voor duidelijke afstemming is gezorgdtussen de afmetingen van de elementen, de produktiemethode, het montagesysteem en detoleranties. Dit vereist duidelijke afspraken tussen ontwerper, aannemer en fabrikant.De regels zoals deze in ontwerpnorm NEN 2881 zijn vastgelegd, zijn hierbij van grote waarde enzullen bijdragen tot effici?nter bouwen.Literatuur1. Blankers, A.J.M., H.A.L.Boonekamp; 'Bouwmetrologie bij het nieuwe CBS gebouw te Heerlen',CemenfXXX(1978)5.2. Boonekamp, H.A.L.; 'Grote maatvastheid bij de bouw windtunnel', Cement XXX (1978) 10.3. Rip, .; 'Kostenconsequenties voor besteksbepalingen inzake toegelaten maatafwijkingen',CemenfXXX(1978)11.4. Koemans, A.J.M., M.E.M.E.van Kuik; 'Onderzoek naar maatafwijkingen bij vooraf vervaardigdebetonelementen en het vaststellen van fabricagetoleranties', Cement XVIII (1976) 9,10,12.5. Vereniging van Systeembouwers; 'Plaatsingsonnauwkeurigheden in de ruwbouw', 's-Graven-hage, VVS, 1974.6. Tiltmann, K.O.; 'Toleranzen bei Stahlbetonfertigteilen' Verlagsgezellschaft Rudolf Muller, K?ln-Braunsfeld 1977.7. Stichting Bouwresearch; 'Maatafwijkingen bij gebruik van geprefabriceerde onderdelen',Rotterdam, SBR 1977.8. Stichting Bouwresearch; 'Stelmethoden maatnauwkeurigheid bij betonnen kasko's', Rotterdam,SBR 1978.9. Stichting Bouwresearch; 'Bouwen met elementen', Rotterdam SBR 1977.10. Volbeda, .; 'Maatco?rdinatie', Bouwbaak hoofdstuk 15, Alphen a/d Rijn, Samson.11. Nederlands Normalisatie Instituut; Ontwerpnorm NEN 2881 'Maattoleranties voor de Bouw',Rijswijk, NNI, 1979.Internationaal congres over betonnenschepen en betonnen drijvendebouwwerkenVan 12 tot en met 14 november a.s. wordt inRotterdam in het Hilton Hotel eeninternationaal congres gehouden met alsthema 'Concrete ships and floatingstructures'. Het congres wordt georganiseerddoor Thomas Reed Publications Ltd.,Londen. Deze firma heeft al eerdersuccesvolle congressen georganiseerd ophet gebied van maritieme technieken.beskundigen uit onder andere de VS, Groot-Brittanni?, Noorwegen, West-DuitslandenAustrali? zullen lezingen houden overuiteenlopende aspecten van het thema. Zozal bijvoorbeeld aan de orde komen:richtlijnen voor de constructie van betonnenoff-shore bouwwerken, resultaten vanresearchprogramma's m.b.t. het gedrag vanbeton in zeewater, reportages over gereali-seerde projecten en voorstellen voordeontwikkelingvan betonnen LNG-tankers.Vooral dit laatste is een actueel onderwerp,vanwege de noodzaak over enkele jarengrote hoeveelheden vloeibaar aardgas perschip te transporteren van bijvoorbeeldAlgerije naar Nederland. Hoewel vanuitpolitieke zijde de druk groot is deinvesteringen te plegen in de staalsector (inverband met de daar op de tocht staandewerkgelegenheid), schijnen economischgezien tankers van voorgespannen beton inhet voordeel te zijn. De nog vast te stellenveiligheidseisen zullen ongetwijfeld ook eenbelangrijke rol gaan spelen bij de keuze uithet alternatief staal of beton.Een andere interessantetoepassingsmogelijkheid voorvoorgespannen beton welke op het congreszal worden besproken, is het OTEC-project(Ocean Thermal Energy Conversion), waarbijde drijvende krachtcentrales zonder twijfel bijvoorkeur als voorgespannen beton-constructies zullen worden uitgevoerd.De inbreng van Nederlandse zijde bestaat uiteen lezing van ir.Ch.J.Vos van de DeltaMarine Consultants (HBG) getiteld 'Concretefloating structures, a rescue in times ofscarcity' en een lezing van ir.H.D.Felsch(Ferocem BV) over ontwikkelingen in deferrocementtechniek. De openingstoespraakzal wellicht worden gehouden doordrs.Beyen, staatssecretaris vanEconomische Zaken.De data zijn zodanig gepland, dat dedeelnemers het congres kunnen combinerenmet een bezoek aan de expositie 'Europoort'79', die dezelfde week wordt gehouden inAmsterdam.Verdere informatie kan worden verstrekt doorT. Hoogstraten, Continental Office,Maritime Press International,Eendrachtsweg 68, Rotterdam; tel. 01 - 47222.Cement XXXI (1979) nr. 9 399