ir.P.H.Deibel,Ingenieursbureau Dwars, Heederik enVerhey NV., AmersfoortEen uniekbehoudenmonumentblijven!moet1Overzichtsfoto van de huidige situatiefoto: Beusahaan Negara AerialSusrey2Een sterk overhellende terrasmuur op deeerste galerij*Een boekwerk dat overigens bestaat: 'Boro-budur' door dr.A.l. Bernet Kempers, is beginvan dit jaar verschenen bij ServireCement XXII (1970) nr. 10Restauratieplan voor de BorobudurOmstreeks 800 jaar na Christus - bij ons werd toen Bonifacius vermoord - werd in MiddenJava op en rondom een natuurlijke heuvel ??n van de grootste boeddhistische tempels allertijden gebouwd: de Borobudur.De vorm van de heuvel werd eerst bijgewerkt met grond uit de omgeving (de daarin door desteenhouwers achtergelaten steenschilfers zijn nog terug te vinden) en vervolgens werdeen zware fundatie van ruw behakte stenen tegen de heuvelhelling aangevlijd. Op dezemeters-, maar soms ook slechts enkele decimeters dikke fundatie werden de bewerkteoppervlaktestenen aangebracht zodat uiteindelijk een terrassenpiramide ontstond met eengrondvlak van 120 X 120 m en een hoogte van 30 m (fig. 1).De stenen die men gebruikte, waren van vulkanische oorsprong. Door lavastromen werdende keien van de nabijgelegen vulkanen tot in de nabijheid van de heuvel gebracht. Deporeuze steen was gemakkelijk te bewerken; zelfs nu komt men, op weg van Djokjakartanaar de Borobudur, nog ettelijke werkplaatsjes tegen waar stenen neuten en Islamitischegrafmonumenten gehouwen worden.De keerzijde van het gebruik van deze stenen is echter dat in de loop der tijden ernstigeaantasting is opgetreden door aanvallen van fysische (zon en regen), chemische (grond-water), microbiologische (zwammen en schimmels) en menselijke aard (beschadiging enplundering).Bovendien heeft uitspoeling van de fundatiegrondslag, tezamen met 1100 jaar consolidatievan de leemachtige ondergrond, dermate grote verzakkingen teweeg gebracht, dat gevreesdmoet worden voor instorting bij de eerste de beste wat zwaardere aardbeving (fig. 2).Bovenstaande vrij nuchtere opsomming van een aantal feiten, doet geen recht aan deindruk die de Borobudur bij vrijwel elke bezoeker achterlaat. Het geeft niets weer van derust die men voelt als men, rondgaand langs de gaanderijen, daarbij door de hoge balustra-de afgescheiden van de wereld, het monument bestijgt.Het geeft niets weer van de machtige ligging van de tempel in de vlakte van Kedu, aan devoet van het Menoreh-gebergte, en de Merapl op enkele tientallen kilometers afstand.Het zegt ook niets van de grote cultuurhistorische waarde van de in totaal 1460 in steengehouwen reli?fs waarin momenten uit het leven van Boeddha en de daaromheen gewevenlegenden zijn vastgelegd. Maar uitweidingen daarover zouden een boekwerk vullen *.4403aDe bovenste rondestupaterrassen in 1907(een opname van v??r de restauratiedoor Van Erp)3bDezelfde terrassen in 1911, na de restauratiedoor Van ErpCement XXII (1970) nr. 10Dit artikel zal slechts enkele punten betreffende de restauratieplannen belichten, zoals diedoor het Ingenieursbureau Dwars, Heederik en Verhey NV. in opdracht van UNESCO zijnuitgewerkt.VoorgeschiedenisToen het monument in 1814 - tijdens Engels bewind - door de Nederlander H.C.Corneliuswerd herontdekt, was het geheel overwoekerd met bomen en struikgewas. De eerste werke-lijke restauratie werd een honderdtal jaren later uitgevoerd door de genie-officier Th. van Erp.Beter dan woorden, geven de twee beelden van v??r en na de restauratie (fig. 3a en 3b)een indruk van het immense werk dat toen verricht is. De financi?le middelen en het tech-nisch kunnen uit die tijd maakten het echter niet mogelijk de ernstige verzakkingen te her-stellen en de afwatering blijvend goed te krijgen, terwijl juist die verzakkingen zo ernstigafbreuk doen aan het uiterlijk van de tempel (en gevaar opleveren bij aardbevingen) en hetjuist die slechte afwatering is die een microklimaat schept waaraan de steenreli?fs lang-zaam ten gronde gaan.Een verzoek om advies van de Indonesische regering aan UNESCO heeft ertoe geleid datNederlandse en Franse deskundigen zich opnieuw het hoofd hebben gebroken over deredding van de Borobudur. Een inmiddels aan de UNESCO aangeboden plan voor restau-ratie is hiervan het gevolg.Het plan voor restauratieEnkele belangrijke punten die tot het uiteindelijke ontwerp leidden zijn:? De ernstige verzakkingen treden eigenlijk alleen bij de onderste vier terrassen op; bij debovenbouw zal met een retauratie van de oppervlaktestenen kunnen worden volstaan.? Sedert de restauratie door Van Erp, is een aantal gemerkte punten in de hellende murenjaarlijks opgemeten. Uit de hiermee verkregen gegevens blijkt dat nagenoeg geen toenamevan de zetting meer optreedt. Dit is een gelukkige omstandigheid, want de korrelverdelingvan de ondergrond is zodanig dat versteviging door middel van chemische injectie, zelfsmet de minst visceuze middelen, uitgesloten is. Andere middelen om de draagkracht tevergroten zouden onbetaalbaar worden.4414Uitmonding van spontane fonteinen5Enkele stadia van het plan voor restauratiehuidige situatieontmanteldbegin van de opbouwrestauratie voltooidCement XXII (1970) nr. 10? Belangrijkste bestrijdingsmiddel tegen voortschrijding van de steenaantasting is verla-ging van de vochtigheidsgraad op en in de steen. Vooral het vochttransport vanuit de heu-vel - waardoor ook in de droge tijd de stenen kletsnat blijven - moet worden onderbroken.? Beheersing van de afvoer van regenwater is ook om andere redenen van belang. Foto 4,een opname van ??n van de onderste terrasmuren, door Van Erp gemaakt direct na eenregenbui, toont aan dat het gevaar van uitspoelen van de ondergrond bepaald niet denk-beeldig ls.Figuur 5 toont enige stadia van het restauratieplan. De gehele onderbouw zal steen voorsteen moeten worden afgebroken. Na inspectie en plaatselijke verbetering van de onder-grond wordt met dezelfde materialen de opbouw ter hand genomen. Letterlijk 'ter handgenomen' want slechts handwerk zal ertoe kunnen leiden dat elke steen weer op de juisteplaats wordt aangebracht.De voorgestelde verstevigingsconstructie bestaat uit niets anders dan een vijftal rond-gaande betonplaten die zorgen voor:? een eerste waterkering;een versterking van de zwakke doorsneden in desteenstapeling;? een verspreiding van de geconcentreerde belastingen voortkomend uit balustraden endergelijke;? een samenhang in de steenstapeling (van belang in verband met aardbevingsgevaar).Als tweede waterkering fungeert een drainagelaag die zodanig is opgebouwd dat geengrondtransport van de heuvel naar de voegen tussen de stenen kan plaatshebben.442Een typisch aspect hij dit project is, de materiaalkeuze geweest. Het is, niet voldoende dataan de levensduur van 1100 jaar een tiental of een honderdtal jaren wordt toegevoegd.Nee, in dit geval moet worden gebouwd voor honderden jaren, willen wij tenminste nietachterblijven bij de bouwers van toen.Gezien de 20 eeuwen tellende staat van dienst van hydraulische bindmiddelen lijkt de keusvan beton voor de steunconstructiein dit verband verantwoord.De uitvoeringZo eenvoudig als het ontwerp van de steunconstructie is, zo veel aandacht vraagt deorganisatie van de uitvoering. Niet alleen zijn er technische eisen - zo mag het ontman-telde deel bepaalde afmetingen' niet te boven gaan anders treedt grondverschuiving op-maar ook moet elke oppervlaktesteen worden schoongemaakt, mogelijk chemisch behan-deld en bij de reconstructie weer precies in dezelfde positie teruggeplaatst worden.Figuur 6 geeft voor ??n quadrant van de tempel enkele stadia van een mogelijke uitvoe-ringswijze. Het fotograferen, losmaken, merken en schoonmaken van de steen is handwerkdat met de uiterste zorg zal moeten geschieden, willen er geen beschadigingen optreden.Door gebruikmaking van pallets kan voor het vervoer naar de tijdelijke opslag echter welvan groter materieel gebruik worden gemaakt.De tijdsduur van de restauratiewerkzaamheden wordt bij een dergelijke opzet geraamd op6 jaar; de kosten op ongeveer 6 miljoen U.S.-dollar.Voor het behoud van dit unieke monument is het te hopen dat de nationale inzamelingen,die in een aantal landen op het punt staan te beginnen, succesrijk zullen zijn.6Enkele uitvoeringsfasen (de gerestaureerdedelen zijn aangegeven)iiCement XXII (1970) nr. 10 443