I IALGEMEENONTWERP I IDIEPBOUW, EEN NIEUWEOPTIE VOOR DE NEDERLANDSEBODEMDiepbouw is in Nederland nog nauwelijks toegepast. In een dichtbevolkt enge?ndustrialiseerd land als het onze, zou het bouwen in en onder de grond kunnenbijdragen aan een zorgvuldig beheer van het milieu, in de meest ruime zin van hetwoord. De Stichting Nova Terra, NationaalOnderzoekcentrum VernieuwendAardgebruik, verricht onderzoek omtrent het gebruik van de ondergrond om detoepassing van diepbouw in Nederland te bevorderen.D.iePbouwiSnietnieuw. Reeds inzeer oude beschavingen werdde bodem als verblijfsruimtegebruikt. Inde meestewesterse landen isdeze bouwvorm verloren gegaan. Tochhebben sommige voordelen uit ditbouwkundige verleden een verbazing-wekkende relevantie in het streven naarbesparing op energie, ruimte en finan~ci?n. Sinds dejaren'50 is inverscheidenewesterse landen een toenemende be~langstelling voor diepbouw waar te ne-men, vooral op gang gebracht vanuit deVerenigde Staten. Moderne toepassin-gen van diepbouw zijn in ons land nogslechts sporadisch te vinden. Dit heeftniet alleen te maken met vooroordelenzoals 'donker' en 'vochtig' voortsprui-tend uit een domweg ontbreken vankennis, maar is ook verklaarbaar omdathet tot op heden verbaal heeft ontbro-ken aan duidelijkheid. Mede daarom iseen principe-indeling belangrijk vanbasisvormen van diepbouw.Met behulp van de criteria 'bestaandmaaiveld' en 'daglicht', kunnen we eenonderscheid maken in drie basisvormenvan diepbouw, die zich in zowel hellendals vlak landschap kunnen manifesteren(fig. 1):"Deze bijdrage is gebaseerd op een voordrachtvan HJ.BZ.Trimbos, vice-president van deStichting Nova Terra, gehouden tijdens het2-daagse congres over ondergronds bouwendat eind vorigjaar is gehouden in Bussum.Datcongres was georganiseerd door hetKIvI, in sa-menwerking met o.a. het NIDIG.De bewerking is gemaakt doorj.H.K?hneBij de bewerking is gebruik gemaakt van hetrapport 'Diepbouw in Nederland', uitgegevendoor de Stichting Nova Terra en samengesteldonder redactie van EJ van Meyenfeldt enHJBZ.Trimbos. Dit rapport is onlangs aange-boden aan de minister van VROM, drs.ENij- .pels.'Belangstellenden kunnen het rapport bestellenbij de Stichting Nova Terra, tel. 070 - 645264,Parkstraat 73D, 's-Gravenhage.36- met aarde bedekt;- verzonken;- volledig ondergronds.In zowel woning- als utiliteitsbouwworden thans al deze basisvormen ookgerealiseerd.Met aarde bedektHet met aarde bedekte type is de enigebasisvorm die zich boven het bestaandmaaiveld manifesteert. Kenmerkendten opzichte van de basisvormen 'ver-zonken' en 'ondergronds' is dat dit typeboven het maaiveld wordt gebouwd enop normale wijze daglicht ontvangt.De uitvoering van dit type geschiedt opeen bijna volledige traditionele manier:gietbouw, prefab beton of stapelbouw,maar (schrikt u niet) ook in hout en metprefab stalen containers. Na de ruw-bouw wordt de constructie waterdichtafgewerkt en door aarde bedekt.Er ontstaat daarmee een aarden walwaarmee een goede assimilatie in hetlandschap is te bereiken; bovendien iseen onbelemmerd uitzichtvrijwel altijdte garanderen, doordat een ofmeer ge-vels niet door aarde zijn bedekt.In de utiliteitsbouwzal de indeling indedrie genoemde basisvormen vaak min-der duidelijk zijn dan bij woningbouwen zullen mengvormen, eventueel incombinatie met (historische) boven-grondse gebouwen veel voorkomen.Het met aarde bedekte type leent zichzowel in de utiliteitsbouw als in de wo-ningbouw zeet goed voor de Neder-landse bodemsituatie.~rzonkenHetverzonken type ligt onder het maai-veld en krijgt direct en indirectdaglicht.Bij deze basisvorm blijft contact met debuitenwereld bestaan en zijn er goedemogelijkheden voor daglichttoetredingen ventilatie. Ditwordtvaakvorm gege~venvia een ofmeerdereverzonken atria.De toegang tot een verzonken bouw-werk kan op verschillende manierenplaatsvinden, zowel via trappen en tun-nels in de grond, als via het atrium.Het verzonken type tast het landschapnauwelijks aan en maakt een effici?ntbodemgebruik goed mogelijk. Het be-sloten karakter van deze ruimten kanpositief worden benut en geeft goedemogelijkheden tot het architectonischvormgeven van de eigen identiteit vande gebruiker.Hetverzonken atrium kanin de winter met bijvoorbeeld glas wor-den overdekt waardoor op een eenvou-dige en goedkope manier een winter-tuin wordt verkregen en de energiekos~ten verder kunnen dalen.OndergrondsDe derde basisvorm is 'volledig onder~gronds' en heeft geen directe daglicht-toetreding; kunstmatige ventilatie isnoodzakelijk. Hetvolledig ondergrond-se type komt eigenlijkzelden autonoomvoor. Tot nu toe zijn alleen inJapan ookwoningen in dit type gebouwd.In de utiliteitsbouw komt dit type vaakvoor in combinatie met verzonkenbouwen!of met aarde bedekte bouw-delen. Opmerkelijk voorbeeld hiervanis het Civil and Mineral EngineeringBuilding, gebouwd in 1980-1982 inMinneapolis (VS) (foto 2a-b,fig. 3). In ditgebouw heeft architect David Benneteen enorm aantal verschillendeexperi-menten ge?ntegreerd, waardoor een vande meest geavanceerde proefstations terwereld is ontStaan. Naast een Trombe~wandsysteem voor warmte-opslagwordt ge?xperimenteerd met specialeglassoorten voor lichtbreking. Tot 30 mdiepte zijn ruimten gerealiseerd en ingebruik als kantoren, laboratoria, kanti-nes, werkplaatsen en collegezalen.VoordelenDankz~j de talrijke diepbouwprojectenCement 1987 nr. 61 Basisvormen van diepbouw: metaarde bedekt, verzonken enondergrondsCement 1987 nr. 6D??r .........b..eI..let" ..........k .... Ond..rgroncls37lijkheden hoopt de overheid in de toe-komst grootschalige verbeteringen aante kunnen brengen. MetnamevanuitJa-pan en de Verenigde Staten worden di-verse experimenten gesubsidieerd engeco?rdineerd.In Nederland is een normaal boven-gronds gebouw onderhevig aan tempe-ratuurschommelingen, vari?rend van-20?C in de winter tot +30 ?c in de zo-mer. Op eendieptevan 1,50 mis hiervanhaast niets meer te merken en heerst erin de bodem een vrijwel coristante tem-peratuur van 11 oe. Het is duidelijk dater in een ondergrondse ruimte derhalvein de zomer een relatief koele en in dewinter een relatief warme omgevings-temperatuur heerst.RuimtebesparingHet ruimtebesparend element kan opbepaalde lokades van doorslaggevendebetekenis zijn. Uiteraard moet een on-derscheid gemaakt worden tussen hetstedelijk milieu en het platteland. Zokan in steden onder pleinen en parkengebouwd worden, terwijl de openheid5 Het atrium. van de Yao-Dong.Vanuit het atrium. zijn deverschillende vertrekken in de bodemuitgegraven4Een Chinees dorp m.etondergrondse woningen, deYao-Dong, gezien vanuit de lucht. DeZEbonwwijze bespaart op kostbarelandbouwgrond.EnergiebesparingIn het opzicht van energiebesparingmoet worden bedacht dat een pakketaarde een sterk dempende invloed in-vloed heeft op temperatuurschomme-lingen. Dit kan worden benut omde in-vloed van het temperatuurverschil tus~sen dagen nacht te beheersen en vooral I-""-~~-------~------.---------~~~-------jook seizoengebonden temperatuurver-schillen. Deze kennis is al eeuwen be-kend en gebruikt. Foto 4 getuigt daar-van. De opname is gemaakt in de Volks-republiek China bij de stad Loyang. InChinabevinden zich in delandbouwge-bieden van de provincies Shansi, Shensi,Kansu en Henan het ongelooflijke aan-tal van 10 miljoen woningen van hetverzonken type, bewoond door meerdan 40 miljoen mensen.De verzonken woning wordt daar Yao-Dong genoemd en is een oude geaccep-teerde bouwvorm in de Chineese tradi-tie. Vanwege de grote ruimtewinst diedeze bouwvorm oplevert, is er meer L- ~~_ _---+----~~~~~~~------"-~ruimte voor landbouw en veeteelt be-schikbaar. Men heeft de koe en de geitletterlijk op het dak staan. Bovendienheerst er een vrijwel constante tempera-tuur van circa l6?C, terwijl de buiten-luchttemperatuurvarieertvan -25?C inde winter tot +30 ?c in de zomer. DeYao-Dong wordt gerealiseerd met zeereenvoudige gereedschappen. Mengraaft een vierkant atrium in de grond,van waaruit men in vier richtingen ver-trekken uitgraaft.In het midden van het atrium staatmeestal een boom die 's zomers doorhaar bladerdak voldoende schaduwgeeft en in de winter doorhet ontbrekenvan dit bladerdak de nodige zonne-warmte toelaat.De Yao-Dong is in maat en vorm vari?-rend; de diepte onder het maaiveld iscirca 6 m. De verschillende leefvertrek-ken zijn meestal 3,5 m breed en 8 tot10 m diep.China is erg ge?nteresseerd in de diversediepbouwtechnieken en toepassingenuit hetbuitenland. Nietalleen opbouw~fysisch gebied maar ookdooronderzoeknaar bouwtechnische innovatiemoge~in de Verenigde Staten is niet alleen eengrote hoeveelheid bouwfYsische enbouwtechnsiche gegevens ter beschik-king gekomen, maar ook veel informa~tie over psychologische en fysiologischeaspecten van het gedragvan de mens tij-dens zijn verblijfonder de grond. Uit aldeze gegevens laat zich een groot aantalvoordelen van diepbouw formuleren.Het benutten van deze voordelen zaleen doorslaggevende rol spelen bij hetsucces - ofde totale mislukking - vanhettoepassen van een der diepbouwvor-men.~~~~~~~~~_IALGEMEENONTWERP38 Cement 1987 nr. 6en ruimtelijke vorm niet of nauwelijkswordt aangetast. Deze vorm van stad-verdichting laat het (historische) stede-lijke milieu intact en kan een bijdrageleverenaanhet rendabelereneffici?ntergebruik van de dure stedelijke grond.Het gebruik maken van een onder-grondse uitbreiding bij monumenten isin het buitenland in het afgelopen de-cennium enorm tot bloei gekomen.Daar waar vroeger een noodzakelijkeuitbreiding esthetisch de kwaliteit vanhet rnonument aantaste ofeen verhui-zing naar nieuwbouw een kostbaar al-ternatiefwas, wordt tegenwoordig vOOreen diepbouw uitbreiding gekozen.Ookin Nederland heeft deze keuzemo-gelijkheid tot goede resultaten geleid.Vermeldenswaard zijn de toneelacade-mie in Maastricht en het RijksarchiefNoord-Brabant in 's-Hertogenbosch(J?to's 6-7).Ondergrondse uitbreidingen van mo-numenten kan in deze context een be-langrijke ruimte- en kwaliteitswinstopleveren, waardoor een monumenteen betere bestemming kan krijgenzonder dat de historische waarde wordtaangetast.Ook in gebieden waar van een be-schermd dorps- of stadsgezicht sprakeis, kan zo door diepbouw toch extra ge~bouwd en uitgebreid worden.Vanwege het feit dat diepbouwwerkenvaak door een begroeide laag aarde be-dekt zijn kan een goede assimilatie inhet landschap bereikt worden. VroegerCement 1987 nr. 6kon het nodig zijn om defensieve rede-nen een woonhuis goed te camoufleren.In meer en meer gebieden is het aanwe-zig zijn van de mens manifest gemaaktdoor gebouwen. Soms is dat ongewenstvanwege de duidelijke overlast in de be-leving van zo'n gebied (horizonvervui-ling), soms is het ook wettelijk niet toe-gestaan (beschermde landschappen).Diepbouwen kan in dit soort situatieseen oplossing bieden.BeschermingEen heel andervoordeel kandebescher~ming zijn die de aarde biedt. Diepbou-wen kan bescherming bieden tegen bij-voorbeeld storm, stof, brandoverslag,vandalisme, straling en bliksem. Metname bescherming tegen (ultra-violetteen? radio-actieve) straling en tegenwindaanval is heden actueel. In het te-genwoordige bouwen is de bestrijdingvan tocht een van de grootste proble-men. Tocht, aangewakkerd door wind,is de oorzaak vanveel energieverlies. Bijdiepbouw heeft de wind door de be-schermendelaag aarde veel minder ofinhet geheel geen vat op het bouwwerk.Bovendienwerkt deze laagaarde als eenuitstekende kierdichter, waardoor on-gewenste infiltratievan(koude) buiten-lucht kan worden vermeden.Deze aspecten hebben niet alleen be-trekking op de woningbouw. Uit recentonderzoek blijkt dat rnet name bedrij-ven in de high-tech sector zeer ge?nte-resseerd zijn in de beschermende facto-ren van diepbouw.6 a-b Toneelacademie te Maastricht.Door te bouwen onder een pleintussen twee historische panden, kon ereen aanzienlijk bouwvolUlne wordeugerealiseerd, terwijl het historischEen bekleding met een laag aarde biedtvoorts bescherming tegen geluidover-last, zowel voor het geluid dat buitenwordt geproduceerd als voor het geluiddat in een ondergrondse ruirnte zelfge-produceerd wordt.Dankzij de grote rnassa van de grond opeen diepbouwwerk kan er relatiefwei-nig geluid in de ruirnte doordringen.Door diepbouwwerken te combinerenmet bijvoorbeeld een geluidwal, kan degrond in gebieden met geluidoverlastalsnogvoorwoningbouwgebruiktwor-den en kunnen belendende terreinenvan geluidoverlast worden gevrijwaard.In de Verenigde Staten is dit idee van degeluidwal-woning veelvuldig toege-past. Hierbij fungeert de veelal op hetnoorden gerichte, begroeide rug van dewoning als geluidkerend scherm tegende akoestische overlast van een autowegen!ofspoorbaan. Hierdoor is het moge~lijk woongebieden tot aan spoorwegenen autowegen uit te breiden. De openfacade aan de zuidkant van de woningmaakt bovendien een optimaal gebruikvan passieve zonne-energie mogelijk(open zuidgevel, gesloten noordkant).Door het overdekken van een gebouwrnet een laag aarde kan ook wordenvoorkomen, dat een geluidsbron over-last voor de omgeving tot gevolg zalhebben. Men denke hierbij aan luid-ruchtige fabrieken, discotheken, mu-ziekzalen, cafe's en theaters.waardevolle milieu uauwelijks isaangetastarchitect: J. Dautzenbergfoto's: H. Paping, Maastricht39_____--_-~IALGEMEEN ONTWERPEntreepartijenDe entree van een diepbouwwerk issoms het enige deel van het gebouw datzichbovende grond manifesteert. Daar-om zal de representatiewaarde van hetdiepbouwwerk hierin uitdrukkingmoeten vinden. In geval van een combi-natie van boven- en ondergrondsebouwdelen,is de keuzevan de plaats vande entree bepalend voor de onderlingeOri?ntatie binnen en buitenVoldoende ori?ntatie binnen een diep-bO).lwwerk kan met bouwkundige mid-delenworden gerealiseeerd. Zoweldoorgebruik te maken van binnenpleinen,7RijksarchiefNoord-Brabant te 's-Hertogenbosch. Dooreen diepbouw uitbreiding in de oude vestingswallenvan de citadel is een groot bouwvolul11e gerealiseerden konhet 1110nUl11enteen betekenisyolle functie krijgeQ.architect: Ahrens, Kleijer en Baller, Oosterbeekfoto's: Peter Blok, Sprang-Capellepsychologische aspectenDe duur en de aard van het verblijf ineen ondergrondse ruimte is bepalendvoor de psychologische beleving vanzo'n ruimte. Diepbouwwerken waareen kort verblijf van de gebruiker ver-wacht wordt (restaurants, bibliotheken,winkels, sporthallen enz.) zullen nau-welijks negatieve reacties oproepen; bijkantoren en woningen moet hier echterterdege rekening mee worden gehou-den.De negatieve gevoelens die mensensoms in diepbouwwerken ervaren, zijnniet altijd geheel te verklaren, vooralniet in die situaties waarin het interieur,het uitzicht en de lichttoetreding bijnaidentiek zijn aan bovengrondse gebou~wen. In enkele gevallen wordt een laagBouwtechniekBij diepbouw zijn de belasting ten ge-volge van de omsluitende laag aarde enhet waterdicht maken van de construc-tiebelangrijkeaandachtsvelden,diever-schillenvan de conventionele bouwme-thode. Om de instandhouding van een?beplanting op het dak van een diep-bouwwerk te kunnen garanderen, is eengrondpakket van ten minste 60 cm aan L- - - - -_ _..L-----------_-te bevelen. Dit pakket geeft een belas- aarde boven het hoofd geassocieerd met atria enassen als hetgebruikvankleurenting op de onderliggende constructie, angstvoor instorting ofingeslotendheid en bepaalde texturen is een goed resul~die afhankelijkvande grondsoortonge- bij brand en overstroming. Deze clau~ taat te bereiken.veer 10 kN per vierkante meter be- strofobische gevoelens kunnen dan wel Voor de ori?ntatie buiten een diep-draagt. Het zal duidelijk zijn dat dit tot ongefundeerd en irre?lzijn, tochzal een bouwwerk zal met name door entree-een aanzienlijke verzwaringvan de con- zekere spanning en waakzaamheid bij partijen, lichtschachten en door land-structie leidt. Een mogelijke oplossing de gebruiker het gevolg zijn. schap~ en stedebouwkundige elemen~bij grotere overspanningen is het toe- Bij diepbouwwerkenkanhetontbreken teneengoede markeringvan eenonder-passen van bogen en koepels. van voldoende zintuiglijke prikkels, gronds diepbouwwerk te bereiken zijn.Tevens dient er bij diepbouwprojecten door te weinig interactie met de omge- Als sprake is van een combinatie vangrotere aandacht aan de waterdichtheid ving, een niet te onderschatten psycho- (bestaande) bovengrondse en (nieuwe)van de constructie besteed te worden. logisch pobleem zijn. Er is echter geble- ondergrondse gebouwen, zal zowel deTechnischis dit geen probleem, maar de ken dat geen of weinig contact met de ori?ntatie als de herkenbaarheid op be~maatregelen moeten goed in het ont- omgeving een produktievere, minder trekk.~lijk eenvoudige wijze te realise-werp worden ge?ntegreerd. afleidende werkomgeving kan opleve- ren zlJn.ren. De vergelijking tussen werknemers Activiteiten binnen een gebouw zullenin bovengrondse gebouwen en perso- de behoefteaanzintuiglijkeprikkels vannen die werkzaam zijn in diepbouw- buitenaf kunnen vervangen. Door bij-werken,laatgeenmeetbaarverschilzien voorbeeld het cre?ren van een binnen-met betrekking tot prestatie, gezond- pleinzalonderde grondeensoortstede-heidssproblemen en absentie. lijke ruimte kunnen ontstaan, die eenBeide problemen, claustrofobische ge- stimulans voor zintuiglijke prikkels envoelens en een gebrek aan zintuigelijke ori?ntatie vergelijkbaar met een boven~prikkels, kunnen worden opgelost door gronds bouwwerk kan opleveren.een aantal extra aandachtspunten tij-dens het ontwerpstadium. Hierbij speeltmet name de ori?ntatie, de entree naareen diepbouwwerk en het natuurlijklicht een grote roLDe bovengenoemde voordelen vandiepbouw gaan zowel op voor de wo-ningbouw als voor de utiliteitsbouw.Diepbouw zal interessant zijn vanwegede besparingen op energie, ruimte, on~derhouds- en exploitatiekosten en debeperking vangeluidhinder ten opzich~te van de traditionele bouw. Ook voorde Nederlandse situatie liggen hier toe-komstperspectieven.KnelpuntenIn de aanvang van dit artikel is gespro-ken over verbale problemen, vooroor-delen en het ontbreken van voorstel-lingsvermogen, die de uitvoering vandiepbouwprojecten in ons land belem-meren. Deze aspecten vloeien vooralvoort uit het ontbreken van kennis.Daarnaast zijn er knelpunten die extraonderzoek en aandacht vergen.40 Cement 1987 nr. 6? \' ? .".1-tt:'--'l--IU8 Do."n." ~,. ps ~(~'~~~~Brabant eehn plattegrond h ';;;P; ~:;;;::%~.,ge Ulsvest? d van et Rijk ~~~ln e Citadel van' sarchiefNoord-C~H~ement 1987 =~~og~e~n~b~os~c~h _nr,6 41(STANDAARD)9TYPEbwoonka mer4 slaapkamerslALGEMEEN ONTWERPl9 Plantekeningen voor een? proefproject van 12 met aardebedekte bungalows (premie C) teHardegarijparchitect: AO Architects, Den HaagHet is het eerste project in Nederlandwaarbij geluiddemping,ruimtebesparing, landschap-assimilatieen energiebesparing zijn ge?ntegreerdsamenhang tussen de bouwdelen.Zowel bij woningbouw als bij utiliteits-bouw geldt dat de toegang tot een diep-bouwwerk niet te abrupt moet zijn. Eengeleidelijke overgang naar een onder-grondse ruimte, of deze nu als onder-gronds, verzonken ofdoor aarde bedektis ontworpen, zal de eventuele claustro-fobische angsten kunnen voorkomen.Het buiten een diepbouwwerk lang-zaam afdalen tot een ofmeerverdiepin-gen kan hiervoor een oplossingzijn. De-ze afdaling kan o.a. worden vormgege-ven door hellingbanen, ruim opgezettetrappen en atria, ondersteund doorlandschappelijke elementen.Fysiologische aspectenGebrek aan natuurlijk licht is een veelgehoord vooroordeel tegen diepbouw-werken. Uiteraard is de toetreding vannatuurlijk licht van niet te onderschat-ten belang. Via studies is echter geble-ken, dat erin de behoefte aan natuurlijklicht zowel via openingen in hetvertica-le vlak (ramen) als via openingen in hethorizontale vlak (dakkoepels) kan wor-den voorzien.Met behulp van centraal in diepbouw-wt'rk gelegen atria zijn vaak goede op-lossingen voor de behoefte aan natuur-lijk licht te realiseren.42Financi?le aspectenUiteraard moeten de extra voorzienin-gen en aandachtpunten die een diep-bouwproject vergt betaalbaar blijven. Inhet algemeen blijken kostenvergelijkin-gen tussen traditionele bouwen diep-bouw in het voordeel van diepbouw uitte vallen. Uit een proefproject van 12door aarde bedekte woningen, dat thansvoor een lokatie in Friesland wordtvoorbereid, is gebleken dat de stich-tingskosten aanzienlijk lager zijn. Bo-vendien zijn dewoonlasten door de gro-te besparingop ener,giekosten en onder-houdskosten lager (fig. 9J.We zijn ons ervan bewust dat er op hetfinanci?le vlak nog belangrijke proble-men teverwachten zijn. Wat zal de hou-ding zijn van de banken inzake hypo-theekverstrekking en hoe zit het met deherverkoopwaarde? Op dit moment isdaarover nog geen stellig antwoord tegeven.Juridische aspectenIn de Woningwet is bepaald dat wonenonder het maaiveld niet is toegestaan.Deze bepaling komt voort uit wantoe-standen die in de 1ge eeuw in enkelegrote steden ontstonden.Tengevolge van de treknaar de stad waser in die tijd een geweldig tekort aangoedkope woonruimte voor het snel-groeiende stedelijke proletariaat. Be-rucht is de omvorming van kelders ensoutterains tot woningen die door spe-culanten voor woekerprijzen werdenge?xploiteerd.DeGezondheidscommissieAmsterdamconstateerde in een rapport in 1873 dathet aantal kelderwoningen voor 75%voor bewoning ongeschikt was. Doorhet oogmerk van winstbejag werd erzeer weinig aan de verbetering gedaan,hoewel dit technisch wel goed mogelijkwas. Hierdoor werd ingrijpen van deoverheid noodzakelijk en werd in deWoningwet geregeld dat wonen onderhef maaiveld niet meer was toegestaan.Deze wettelijke maatregel is nog steedsvan krachten kanvoorhettoepassenvande verzonken woning problemen ople-veren. Voor woningen op maaiveld-hoogte die met aarde worden bedekt,zijn echter weinig problemen te ver-wachten. Ook projecten in de utiliteits-bouw, van het (geheel of gedeeltelijk)verzonken type, zullen niet opwettelij-ke bezwaren stuiten. Bij enkele gereali-seerde projecten in Nederland is inder-daad gebleken dat de juridische afhan-deling vlot en soepel kan verlopen.Cement 1987 nr. 6