ir.W.H.de Brabanderhoofd van de hoofdafdelingBedrijfsgebouwen, IMAG, WageningenDe weg tot kwaliteitsbeton inde landbouwInleidingOver de recente ontwikkelingen in de land-en tuinbouw is reeds eerder in dit blad mel-ding gemaakt[1]. Aanvullend daarop kan noghet volgende worden opgemerkt. Zeer on-langs zijn enige ver strekkende maatregelengenomen: de superheffing op de melkpro-duktie en de bouwstop voor agrarische be-drijfsgebouwen ten behoeve van de intensie-ve veehouderij (varkens en pluimvee).Enerzijds zijn deze maatregelen gericht opeen beperking van de melkproduktie c.q, hetdoen verdwijnen van de zuiveloverschotten.Anderzijds betreft het de beperking van demestoverschotten. De verwachting is dat inde komende jaren de mestproblematiek dezuivelproblematiek zal gaan overtreffen:geen melkplas maar een mestplas.De produktie in de land- en tuinbouw zal in1De rondgaande informatiestroomBOER/TUINDERLANGE TERMI.JNCement XXXVII (1985)nr.4de komende jaren zich meer richten op ver-laging van de produktiekosten en verbete-ring van de produktkwaliteit door een beterebeheersing en sturing van het produktiepro-ces.In het kader van dit artikel zal nader wordeningegaan op de gang van de informatie-stroom ter ondersteuning van het ontwerp-en vervaardigingsproces van de technischeproduktiemiddelen in het algemeen en vanagrarische betontoepassingen in het bijzon-der. Tenslotte zullen er enkele van deze toe-passingen worden gespiegeld aan de infor-matiestroom.De informatiestroomDe genoemde ontwikkelingen in de aqrari-sche produktie zijn mede tot stand kunnenkomen door de goede relatie die er bestaattussen het landbouwtechnisch onderzoek,landbouwvoorlichting, het landbouwonder-PRODUCENTKORTE TERMIJN253wijs en de leveranciers van werktuigen, ge-bouwen en inrichting. In nauwe samenwer-king met en ter ondersteuning van de schaal-vergroting in de land- en tuinbouw zijn ookde technische produktiemiddelen sterk ver-anderd en verbeterd.Te constateren is dat aan zowel de entwikke-Iing van de produktie alsde produktiemidde-len een goed onderhouden informatiestroomten grondslag ligt. Een informatiestroom dierondgaat van gebruiker (boer en/of tuinder)naar producent en via het produktiemiddelnaar de gebruiker (fig. 1).Ter toelichting het volgende. Voor het ge-bruik van de betontoepassingen is er sprakevan een lange termijn. Voor het ontwerp ende vervaardiging betreft het een korte ter-mijn.Nadat de betontoepassinggereed is geko-men, kan de ondernemer aanvangen met hetgebruik. Hij verzamelt zijn gebruikservarin-gen en formuleert zijn wensen voor wanneerhij een soortgelijke investering nog eens zouwillen doen. Dat komt niet vaak voor, geziende levensduur of gebruiksduur van bijvoor-beeld een betonverharding of opslaqsllo.Wel kan hij deze informatie overdragen aande voorlichting en zijn adviseurs of leveran-ciers. In nauw contact met de voorlichting entot nu toe in mindere mate met de adviseurs/leveranciers heeft het onderzoek deze ge-bruikerservaringen en -eisen nader bestu-deerd en aangevuld tot een reeks van speci-ficaties. De betonwaren- en betonmortelln-dustrie heeft daarmee een gericht produktie-en/of leverantieprogramma kunnen opzet-ten. In dit kader kunnen verschillende uitga-ven worden vermeld [2, 3, 4].Afhankelijk van zowel de technische moge-lijkhedenals de behoefte zijn vanuit het on-derzoek aan de producenten suggesties ge-daan voor innovaties die aanvankelijk metbegeleiding bij de prototypetase, in latere in-stantie zelfstandig, door de producenten opde markt zijn gebracht.Tevens zijn er veelvuldig demonstratiesgeorganiseerd waarbij potenti?le opdracht-gevers/gebruikers werden uitgenodigd aan-wezlq'te zijn bij de aanleg van bijv. een beton-verharding op een erf of de bouw van eensilo. Rondom zo'n demonstratie werd tevensinformatie verstrekt over andere relevantetaken.2-3Betonvloeren in tuinbouwkassenfoto's: IMAG WageningenDe eerste ervaringen zijn weer teruggekop-peld naar het ontwerp zodat er tenslotte eenhogere gebruikswaarde kon ontstaan. Viaontwerp en vervaardiging wordt op deze wij-ze een produkt op de markt gebracht waarinervaringen en nieuweinzichten verwerkt zijn.Wijziging van de informatiestroomAldus is er sprake van een voortgaande infor-matiestroom die in het verleden goed heeftgewerkt en naar verwachting ook in de toe-komst zal blijven functioneren. Echter delandbouwvoorlichtig krijgt een meer beleids-uitvoerend karakter, zodat de doorstromingvan gebruikservaringen onder druk komt.Om deze doorstroming toch zeker te stellenishet gewenst dat de adviseurs (constructie-bureaus, architecten) deze schakelfunctieovernemen en zich in de toekomst meer di-rect met het onderzoek verstaan en het con-tact met hun potenti?le klanten onderhou-den. Bij het IMAG (Instituut voor Mechanisa-tie, Arbeid en Gebouwen, Wageningen) is debereidheid aanwezig de beschikbare inter-matie in een of andere vorm van gestructu-reerd overleg over te dragen. Enerzijds kanhet landbouwtechnisch onderzoek inspelenop de behoefte vanuit deze zijde, anderzijdsbehoeven de adviseurs niet zelf nieuwe za-ken uit te proberen met alle risico's van dien.Daartoe functioneert ook op betongebiedhet IMAG, dat zich op haar beurt laat onder-steunen door andere onderzoekinstellingenzoals CUR-VB, Technische Hogescholenenz.De voortdurend rondgaande informatie-stroom is kenmerkend voor het agrarischproduktiemodel. Met de koppeling naar hetonderwijs en de studieclubs voor de onder-nemers is de actualiteit van de lesstof verze-kerd.KasvloerenNadat omstreeks 1978 enkele glastuinderseen betonverharding in hun kassen hebbenlaten aanleggen, is de toepassing ervan zeersnel verbreid. Wat is er gebeurd sedert diebeginperiode?Cement XXXVII(1985) nr. 4Deze eerste ervaringen zijn door het IMAG inhet kader van het toen gestarte project 'Ver-harde kasvloeren' in nauwe samenwerkingmet de tuinbouwvoorlichting verzameld enbestudeerd. De verzamelde gebruikserva-ringen engebruikseisen zijn vanuit verschil-lende ingangen getoetst. Allereerst is er on-derzoek gedaan naar het meest geschikteverhardingsmateriaal. Dit resulteerde in eenalgemeen advies beton toe te passen (fo-to 2).Vervolgens is nagetrokken wat de aanwezig-heid van een verwarmde betonvloer van ca.0,10-0,12 m dikte in een tuinbouwkas bete-kent. De verwarmde betonvloer in de kasvormt namelijk een onderdeel van de kli-maatregeling van de water- en meststoffen-voorziening en van de kasinrichting (teelt- enmechanisatiesysteem).Met de voortgang van het onderzoek en hetbeschikbaar komen van resultaten werddoor de praktijk snel ingespeeld op dezenieuwe ontwikkeling. Vanuit economischeoverwegingen bestond er bij vele tuindersgeen schroom om verder te gaan dan de in-zichten vanuit het onderzoek redelijkerwijstoelieten.Ter begeleiding van de aanleg van de ver-warmde betonvloer in de praktijk kwamnaast verschillende artikelen in de vakbladenen voordrachten aan tuinders, tevens eenwerkbeschrijving ten behoeve van offertesvoor de aanleg van verwarmde betonnenkasvloeren voor wisselinfiltraties beschik-baar. Dit is een soort standaardbestek metenige keuzemogelijkheden en ruimte voorhet opgeven van afmetingen voor een speci-fiek object. Ingevuld is het eventueel bruik-baar als technische omschrijving bij het op-stellen van een contract tussen aannemer enopdrachtgever.Deze werkbeschrijving is op initiatief van hetIMAG in overleg met de tuinbouwvoorlich-ting, een adviesbureau en de betonmortelin-dustrie tot stand gekomen [5]. Omstreeks ja-nuari 1985 bedroeg de totale oppervlakteaan verharde kasvloeren circa 100 ha!Afstemming op gebruikersaspectenGezien het succes van de verwarmde beton-vloer bij de teelt van potplanten, is de toe-passing verbreed naar andere teelten zoalsde teelt van groente- en bloemengewassen(foto 3). Ter ondersteuning daarvan zijn er254door het IMAG verschillende deelonderzoek-programma's opgestart met het oog op eenbetere afstemming van de eigenschappenvan de vloer op de vraag van de gebruiker.Volstaan wordt hier met de vermelding vanenkele aspecten:- over het oppervlak gelijkmatige warmte-afgifte van de vloer en watergift in verbandmet een uniforme groei van de planten;gemakkelijke reinigbaarheid van de vloerin verband met het opruimen van ziektekie-men van grond- en bladresten;- zo gering mogelijke wateropname van devloer in verband met aantasting door de voe-dingsoplossing (pH varieert afhankelijk vande teelt: 4,5-6,0);- zo gering mogelijke wateropname van devloer met het oog op het energieverbruik(verdamping) en het klimaat (hoge RV is na-delig);zettingsvrije vloer in verband met de eisdat de vloer afwaterend moet zijn en blijven.Zo zijn er inmiddels enkele deelonderzoekengereedgekomen. Er is reeds gerapporteerdover de relatie tussen de waterindringing ende oppervlaktebehandeling [6]. Daarnaastzijn nadere specificaties geformuleerd voorhet verven van vloeren. Witte verf op de vloerbetekent een betere lichtreflectie voor eenbetere groei van de plant.Deze en andere technische eisen en specifi-catie zijn in verschillende besprekingenovergedragen aan de voorlichting ?n via bij-eenkomsten en demonstraties aan de poten-ti?le opdrachtgevers/gebruikers/leveran-ciers. Onder verantwoordelijkheid van deNederlandse Vereniging voor Techniek in deLandbouw is er in 1984 een studiebijeen-komstgeorganiseerd waarop de verschillen-de resultaten ten overstaan van de Neder-landse glastuinbouw zijn gepresenteerd.Verdergaande ontwikkelingNaar aanleiding van zowel de teelttechni-sche als de bouwkundige ervaringen is deontwikkeling van een demonteerbare, ver-stelbare vloer met mogelijkheid van verwar-ming, wisselinfiltratie en ventilatie in of van-uit de vloer ter hand genomen.De tweede-generatie kasvloer zal nog in1985 als prototype worden gerealiseerd envervolgens opeen praktijkbedrijf wordenge?nstalleerd. Interessant is dat bij de ont-wikkeling van de kasvloer er voortdurend4Voorbeeld vaneen schuimbeton slootdam,aangelegd in een veengebied (1980)stalen kolom5Aantastingsmechanisme kaspoerCement XXXVII (1985)nrAnauw overleg is geweest met de Verenigingvan Betonmortelfabrikanten in Nederland,de Vereniging Nederlandse Cementindustrieen verschillende aannemers, teneinde eenhoge kwaliteit van de kasvloer te bereiken.Echter wat de tuinder als opdrachtgever ende aannemer als opdrachtnemer onderlingovereenkomen, is buiten verantwoordelijk-heid van dit overleg. Voor de particulierevoorlichting (technische adviesbureaus) ligthier een taak om gebruikmakend van alle be-schikbare informatie de kwaliteit van eenkasvloer zeker te stellen. Bij voortduringwordt vanuit het IMAG benadrukt dat het in-schakelen van een deskundig adviseur voorde opdrachtgever voordeliger kan zijn danwanneer de opdrachtgever de zaken zelf-standig afhandelt [7J.SchuimbetonToen de eerste toepassingen van schuimbe-ton in de bouw gerealiseerd werden, zijn om-streeks 1978 in overleg tussen de Cementin-dustrie en het IMAG idee?n gevormd om ditlichtgewicht materiaal te gebruiken voor zet-tingsarme slootdammen en kavelwegfunde-ringen in veengebieden. De bestaande tech-nieken met hydraulische hoogovenslak enschuimslak bleven door het relatief grote ge-wicht het nadeel van zetting vertonen en wa-ren derhalve onderhoudsintensief. Daar-naast was er een duidelijke vraag naar onder-houdsarme, goedkope, verharde transport-wegen op de weide- en boomkwekerijbedrij-ven in de veengebieden.Ondersteund door het toenmalige BNC zijnna enkele verkennende materiaalbeproevin-gen praktijklokaties gezocht en gevonden.In 1979 is een eerste ervaring opgedaan metde aanleg van een kavel weg met slootdammet schuimbeton op het Regionaal Onder-zoek Centrum te Zegveld, Zuid-Holland (fo-to 4).In een 5 m brede sloot was een geconfectio-neerde kunststof hoes gebracht en vervol-gens gevuld met schuimbeton. In deze dam-hoes was vooraf een kunststof pijp voor dewaterdoorvoer aangebracht. De wegfunde-ring was eveneens van schuimbeton dat opeen vooraf aangebrachte folie in het cunetwas gepompt. Op het schuimbeton werd ver-volgens een deklaag van 60 mm beton ge-bracht. Het werk is uitgevoerd dooreen Duit-se firma.255De positieve ervaringen zijn inmiddels langsverschillende kanalen overgedragen naarzowel de agrarische ondernemers als naarde (wegenbouw) aannemers [8J. Een verdereuitbouw van deze mogelijkheid van onder-houdsarme, zettingsvrije bedrijfswegen inveengebieden, vindt momenteel op grotereschaal plaats op het terrein van het Centrumvoor Onderzoek en Voorlichting Boomkwe-kerij in Boskoop.Een verdere uitbouw naar het zettingsvrijbouwrijp maken van bouwterreinen kan wel-licht een verbreding van de toepassing zijn,zeker nu de technologie van schuimbetonnader geformuleerd is [9J.KaspoerenDe kolommen van tuinbouwkassen wordenveelal gefundeerd opeen prefabpaaltje,groot 0,10 x 0,12 x 1,00 m in een ter plaatsegestorte betonprop. in een vooraf geboordgat in de grond.Sedert 1980 zijn de eerste schaden gecon-stateerd (foto 6), waarbij het beton juist on-der en boven het maaiveld over ca. 60% vande lengte was aangetast [1DJ.In het najaar 1984is op verzoek van het IMAGdoor CUR-VB depreadviescommissie PB 36'Aantasting van betonnen kaspoeren'ge?n-stalleerd met als primaire opdracht het vast-stellen van de schade-oorzaak. Inmiddelszijn de resultaten van het onderzoek gepre-senteerd in de IMAG-stand op de Nederland-se Tuinbouw Vakbeurs (5-9 februari 1985) teBleiswijk.Volstaan wordt in dit kader met de aandui-ding van de schade-oorzaak [llJ. Dein devoedingsoplossing aanwezige zouten drin-gen het beton binnen en worden in capillairtransport met water naar boven gevoerd, al-waar het water verdampt en de zouten ach-terblijven (fig. 5). Van dein de voedingsop-lossing aanwezige stoffen worden in volgor-de van belangrijkheid de magnesium-, am-monia- ensulfaationen als de agressors be-schouwd, terwijl ook mogelijk nitraationeneen rol spelen. De magnesium-, ammonia-en kaliumionen hebben naar alle waarschijn-lijkheid tot afbraak geleid van het cement-steenskelet.Dankzij het inzicht in de schade-oorzaak zijnde noodzakelijke schadeinspecties en repa-ratiewerkzaamheden nader vastgesteld en6Gescheurde kaspoer7Gesaneerde kaspoerfoto: Intronovergedragen aan de betrokkenen. Belang-rijk aspect bij deze werkzaamheden is de be-schikbare arbeid van de tuinder zelf. Bij debegeleiding daarvan zal de CUR-VB-com-missie een belangrijke rol vervullen.Er mag thans worden geconstateerd dat metde beschikbare en overgedragen informatiede mogelijkheid van duurzame betonnenkaspoeren weer volledig aanwezig is.SlotwoordHet is duidelijk dat in de land- en tuinbouwde individuele ondernemer de zorg voor deontwikkelingen kwaliteit van zijn (techni-sche) produktiemiddelen niet zelfstandigkan dragen. Ter ondersteuning van dezekwaliteitszorg ?n ontwikkeling functioneerthet landbouwtechnisch onderzoek in nauwesamenwerking met de landbouwvoorlich-ting. De goede communicatie tussen agrari-sche ondernemers, onderzoek, voorlichtingen technisch bedrijfsleven schept voorwaar-den voorde invloed van de opdrachtgeverbij de totstandkoming van de technischeproduktiemiddelen.In het bijzonder kan dit worden gezegd vande verschillende toepassingen van zowel terplaatse gestort als voorafvervaardigd beton.Literatuur1. De Brabander, W.H., Stap voor stap (le-zing CUR-VB-dag 1982), gepubliceerd in Ce-ment 1982 nr. 8, blz. 465-4692. Agrabeton, serie voorlichtingsbladen on-der redactie van de commissie Cement in delandbouw, verkrijgbaar bij VNC te 's-Herto-genbosch3. Richtlijnen voor de toepassing van beton-mortel in de land- en tuinbouw, een geza-menlijkeuitgave van landbouwonderzoek en-voorlichting, VBN en VNC4a. IMAG-publikatie 180 'Agrarische be-drijfsgebouwen in Zuidelijk-Flevoland', deel111, april 1983, IMAG Wageningen4b. IMAG-publikatie 191 'Erfverhardingenen kavelwegen in Zuidelijk-Flevoland', de-cember 1984, IMAG Wageningen5. Werkbeschrijving ten behoeve van offer-tes voor de aanleg van verwarmde betonnenkasvloeren voor wisselinfiltratie; uitg. Con-sulentschap voor de bedrijfsuitrusting in deAkker- en tuinbouw, Wageningen6. 't Hart, C. en H.H.M.Soen, Onderzoeknaar duurzaamheidsaspecten bij betonnenkasvloeren, Cement 1984 nr. 6, blz. 396-3987. De Brabander, W.H., Kwaliteitszorg in hetagrarisch bouwproces (inleiding studiedagNVTL november 1980), gepubliceerd in Be-drijfsontwikkeling 1981, nr. 38. Gels, J.A., De toepassing van schuimbe-ton, Cultuurtechnisch Tijdschrift, oktober/november 19849. CUR-VB-aanbeveling Schuimbeton,maart 198510. Bijen, J., Aantasting van betonnen kas-poeren intuinbouwkassen, Concept-rapportCUR-VB-pr?adviescommissie PB 3611. Oorzaak betonrot moet komen vast-staan, Tuinderij 10 november 1983Cement XXXVII(1985)nr. 4 256