ir. J. M. LAZONDER, directeur H.B.M. Nederland N.V.De uitvoering van het Evoluon*fig. 1. situeringfig. 2. plattegrond en doorsnede kelderHet oorspronkelijke plan, otn begin 1964 een aanvang te maken metde bouw van het Evoluon, kon helaas niet worden verwezenlijkt doorhet uitblijven van de Rijksgoedkeuring. Eerst in augustus van dat jaarwas het mogelijk met de bouw te beginnen. Aangezien de d?tumwaarop het geheel klaar moest zijn, vaststond, betekende dit eenverkorting van de bouwtijd, waardoor een tijdnood ontstond, die ziehgedurende de gehele bouw heeft doen gevoelen. Bovendien viel deuitvoering van de bovenkoepel door dit uitstel in de winter 1965/1966.Dit was het onderdeel waarvoor winterwerkmaatregelen het moeilijkstte nemen waren. De beslissing om nu ook de bovenkoepel voor eengroot deel samen te stellen uit geprefabrieeerde onderdelen, heeftuitvoering in de winter toch mogelijk gemaakt.In dit artikel zal de uitvoering van het Evoluon behandeld wordenin volgorde van de bouw. Voor wat betreff de kelder en het restau-rant zullen ook enige opmerkingen over de construetie worden ge-maakt, daar deze eveneens door de uitvoeringsgroep werd verzorgd.fig. 3. doorsnede EvoluonFundering en kelder (figuur 2)De kelder is twaalfhoekig in plattegrond en heeft een omgeschrevencirkel van ongeveer 35 m diameter. De belastingen van de twaalfV-vormige kolommen, elk ca. 1100 tf, grijpen op de hoekpunten aan.Vandaar dat de keldervloer ook aan de rand voorzien is van eenzware funderingsstrook.Om de belasting van het middengedeelte van de kelder gelijke tredte laten h?uden met die van de buitenrand, is ook in het middeneen funderingspoer geprojeeteerd, die door twaalf radiaal lopendebalken met de buitenrand is verbonden.De hoogst mogelijke grondwaterstand is aangenomen op 1 m --maaiveld, of 17,80 m + N.A.P. Normaal is de grondwaterstand14 m + N.A.P. De wisseling in de grondwaterstand veroorzaakt eengrote variatie in het momentenverloop in de radiaal lopende balken.Ten einde de sterk wisselende inklemmingsmomenten en oplegreactiesbij de buitenrand op te kunnen nemen, is boven deze rand eentorsiekoker ontworpen. Ter plaatse van de kolommen is de buiten-wand van de kelder versterkt door zware consoles.De sondering (figuur 5) gaf een voldoend dikke draagkrachtige lagaan op ongeveer 10,50 m + N.A.P.; de onderkant van de funderings-plaat reikt tot 11,50 m + N.A.P. Besloten werd het gebouw op staal(e funderen, waarbij de laag onder de funderingsplaten tussen10,50 m + en 11,50 m + N.A.P. werd vervangen door een grond-verbetering.De berekende druk onder de buitenplaat is maximaal 2,3 kgf/cm2, dieonder de middenpoer 3,7 kgf/cm2. De verwachte zetting onder debuitenplaat 4,8 cm, die onder de middenpoer 3,1 cm. Onder deoverige vloergedeelten is turfmolm verwerkt om te voorkomen datdeze gedeelten zullen gaan dragen; de zijkanten van de balken zijnmet tempexplaten bekist.De kelder is gebouwd in een open ontgraving. De bouwput werddrooggehouden met een bronbemaling, bestaande uit een achttaldiepwelpompen.*) Lezing gehouden bij een excursie van de Betonvereniging naar het Evoluon, op2 Juni 1966.In Cement XVIII (1966) nr. 8 werd de lezing gepubliceerd van dr. ir. H. C.D u y s t e r over 'De construetie van het Evoluon'.504 Cement XVI11 (1966) Nr. 9fig. 4. het hier bijna voltooide gebouw werd 24 September officieel in gebruik genomenVoordat met de constructie van de kelder kon worden begonnen,moest eerst nog een stalen buis ? 100 cm, reikende tot ongeveer30 m onder het maaiveld, in een geboord gat worden geplaatst.Deze buis dient voor de plaatsing van de buitenbuis van defig. 5. resultaat sondering: op 70,50 m+ N.A.P. een voldoend draag-krachtige laagfeto 6. constructie V-vormige kolommenplunjerlift. Deze tweede buis, die een dia'meter heeft van 70 cm, isdoor middel van een bitumencoating beschermd tegen corrosie. De.ruimte tussen beide buizen is gevuld met gestabiliseerd zand. In dezetweede buis is de eigenlijke plunjerbuis, diameter 35 cm, nauwkeurigafgesteld. De ruimte tussen beide laatste buizen is gevuld met zand.Het tijdschema gaf aan dat het dek van de kelder gest?rt moest zijnv66r Kerstmis 1964. Dit is op de dag af gelukt, waardoor het magelijkwas de feestdagen te benutten voor de verharding. De vloerwas afgedekt met Zeilen, waaronder stoom werd geblazen.Kolommen (foto 6)Voor de twaalf V-vormige kolommen is gebruik gemaakt van eenenkele stalen bekisting. Het maken van de kolommen viel in demaanden januari en februari 1965. Het was daarom noodzakelijkverwarmde specie te gebruiken en de kolommen na het betonnerente omgeven met een tent, waarin stoom werd geblazen. Op dezewijze was het bovendien mogelijk een redelijk werktempo te waar-borgen.Een gelukkige omstandigheid was, dat voor de constructie volstaankon worden met alleen een bovenscharnier. Was ook een onderschar-nier nodig geweest, dan zou dit meegebracht hebben dat de kolom-men na het st?rten tegen omvallen hadden moeten worden be-veiligd. Nu was dit overbodig geworden.ledere poot van de kolom heeft een verticale belasting te dragenvan 550 tf, een radiale horizontaalkracht van 50 tf en een tangentialekracht van 140 tf. De Scharnieren, geleverd door De Vries Robbe &Co N.V., zijn zo uitgevoerd, dat de horizontaalkrachten door middelvan deuvels kunnen worden opgenomen. De Scharnieren zijn op dekoppen van de kolompoten geplaatst in een bed van Embeco-mortel.In verband met de horizontaalkrachten zijn de onderzijden heilendgemaakt en voorzien van lasrupsen, om de aanhechting aan de mor-tel te vergroten.Voor de vervaardiging van de kolommen is gebruik gemaakt vaneen torenkraan met een lastmoment van 45 tfm en een giek van 33 m.De kraan liep op een spoor rondom het bouwwerk. Later is hier eentweede kraan bij geplaatst. De kranen reikten niet tot de as vanhet gebouw. Voor de bouw van de kolommen en van de onder-schotel bestond hieraan geen behoefte, daar de kolommen op derand van de kelder staan en de onderschotel in het midden een videbezit. De bovenkoepel kon dus niet geheel met deze kranen bediendworden. Het aantal tonnen materiaal, wat in het gebied buitenbereik van de kranen moest worden aangebracht, was echter zogering, dat het geen bezwaar was hiervoor hoofdzakelijk handkrachtte gebruiken.OnderschotelTegelijk met het vervaardigen van de kolommen werd een begingemaakt met de ondersteuningsconstructie voor de onderschotel.Deze constructie bestond uit een viertal ringen van ondersteunings-torens (zie fig. 7) en wel, van binnen naar buiten gerekend, eenring bestaande uit 24 torens, gemaakt van houten palen, met eendraagvermogen van 35 tf per toren; een ring van 24 op gelijkewijze geconstrueerde torens, met een draagvermogen van 60 tf pertoren (in deze ring dragen ook de kolommen mee); een ring van30 torens, samengesteld uit profielstaal, van 135 tf draagvermogen,Cement XVIII (1966) Nr. 9505fig. 7. ondersteuningscon-structie onderschotelen ten slotte een ring van 48 H?nebecktorens, met elk 75 tf draag-vermogen. De binnenste twee ringen r?sten op de kelder. De belastingwerd gespreid door stalen onderslagbalken, die gedeeltelijk uit-kraagden buiten de kelder. De buitenste twee ringen r?sten opfunderingen van beton.De uitkragende balken van het eerste niveau en de daarop r?stendevloerplaten zijn op het werk geprefabriceerd. De elementen die deonderzijde van de schotel vormen, zijn vervaardigd door de N.V.Schokbeton uit Kampen. Zij vormen drie ringen, elk bestaande uit96 elementen. De gewichten van de elementen zijn, van binnen naarbuiten gerekend, resp. 1?, 15 en 10 ton.Alle elementen zijn met mobiele kranen gesteld (foto8). Fabricage,aanvoer en stellen zijn onderwerp geweest van zorgvuldige planning.De montage heeft een vlot verloop gehad.fofo 8. montage schotelelementenVoor de voorspanning in de buitenste twee ringbalken en in de ring-balk van de bovenkoepel is aan een drietal firma's gevraagd sug-gesties te geven. Daarbij kwam Ibis Nederland N.V., met een op-lossing in 100 tons Freyssinetkabels, met de aantrekkelijkste aan-bieding uit de bus. De kabels bestaan uit uit 12 ? ?" strengen iedervan 7 draden 0 4 mm, kwaliteit QP 190. De detaillering is verzorgddoor Ibis Nederland N.V., welke firma tevens hulp verleende bijde voorspanwerkzaamheden. De detaillering was niet eenvoudig, watm?ge blijken uit figuur 9.De vloer van niveau 2, met uitzondering van de krimpstroken, moestvolgens het werkschema v66r de bouwvacantie van 1965 geheelzijn gebetonneerd. Ook dit is juist gelukt. Na de bouwvacantie wasde vloer verhard, zodat de bouw na de vakantie weer doorgangkon vinden.BovenkoepelDe ondersteuning van de bovenkoepel (figuur 10) heeft veel studievereist. Er moest niet alleen op sterkte worden gelet, doch tevensop de elastische verkorting van de verticale elementen ten gevolgevan de belasting.'De keuze is gevallen op een middentoren bestaande uit 12 stalenPeinermasten, stalen steigerconstructies op het tweede en derdeniveau, terwijl de ruimte tussen middentoren en de stalen Steigerwerd overbrugd door 60 Hicoliggers met verspanning. Dit aantal iszo groot gekozen om de doorbuiging te beperken. Op deze onder-steuningsconstructie is een houten vloer aangebracht, waarop voorieder dakelement drie stalen bekistingsstempels werden geplaatst.Deze waren voorzien van een speciale kop, waaraan een draaibarehouten klos was bevestigd. Hierdoor was het mogelijk de opleg-vlakken voor ieder element aan te passen aan de helling waaronderdit element geplaatst moest worden. De plaats van iedere Stempelen de juiste hoogte van de kop zijn van tevoren nauwkeurig bepaald.Voor het uitzoeken hiervon moest een Computer worden ingeschakeld.Bij het ontwerp van de ondersteuningsconstructie is ernaar gestreefdhet aantal contactvlakken tussen hout en staal zo klein mogelijkte houden om vormveranderingen door inkrimping van het houtzoveel mogelijk te beperken.De dakelementen zijn vervaardigd door de N.V. Abex te Hoogkerk.De vormgeving ervan is zodanig, dat hiermede wel de grens van defabricagemogelijkheden is bereikt. Het is de betonfabriek echtergelukt de gehele serie van 822 stuks op tijd en zonder gebreken afte leveren, waarvoor wel een woord van lof op zijn plaats is.De elementen en het beton van de ertussen gelegen voegen brengenover het grootste gedeelte van het dakvlak alleen druk over. Deonderste elementen liggen echter nog in het gebied van derandstoringen, daar moet de constructie dus bovendien nog destoringsm?menten kunnen opnemen. Om de wapening in de voeg tef/g. 9. voorspanning onder-ste ringbalk506Cement XVIII (1966) Nr. 8fofo 11. proefopstelling voegconstructiebepalen, is bij het Instituut T.N.O.-I.B.B.C. nog een aantal proevenuitgevoerd op elementen (op w?re grootte) met voegconstructie(foto 11).De montage van de elementen, waarvan het gewicht 1200 kg be-draagt, geschiedde met de torenkranen (foto 12). Om de elementenvan het middendeel, dat niet met de torenkranen te bereiken is, tefofo 72. montage dafre/emenfenkunnen plaatsen, is gebruik gemaaki van een stalen balk, die aan deene zijde is opgelegd op de middentoren en aan de andere zijde inde kraan hangt. Het element werd met een loopkatje op zijn plaatsgebracht.Bij het stellen is een zeer grote nauwkeurigheid vereist, omdat eenkleine afwijking van de bolvorm doorslag kan inleiden. De tole-rantie was Iscm op oen diameter van 5 m. Na het plaatsen vande elementen, waarbij de ondersteuningsconstructie haar grootstevormverandering reeds had verkregen, is het gehele dak weer op-nieuw fijngesteld, een tijdrovend en pietepeuterig werk, wat veelzelfbeheersing van de uitvoerenden en toezichthouders vereiste.Hierbij werd gebruik gemaakt van twee in de juiste vorm afgewerk-te aluminium mallen.Voor het st?rten van de voegen was het dak in sectoren verdeeld.Door deze onderverdeling in betrekkelijk kleine oppervlakken, waar-voor dus ook slechts kleine hoeveelheden beton tegelijk behoefdente worden verwerkt, was het mogelijk ook deze werkzaamhedenzonder teveel risico's in de winter uit te voeren. Voor het beton vande voegen is C-cement gebruikt, terwijl de gest?rte gedeelten werdenafgedekt en gestoomd. Op 8 maart 1966 werd het laatste beton vande koepen door ir. F. J. Philips eigenh?ndig aangebracht.Zodra een gedeelte van het dak gereed gekomen was, werd eenbegin gemaakt met de afwerking van het dakvlak. Foto 13 geefteen goed overzicht van deze werkzaamheden.Vermeldenswaard is nog de montage van de plastic lichtkoepel. Ookhier was het niet mogelijk de koepel met de torenkraan op haarplaats te brengen. Op het dak is een glijbaan van hout gemaakt,waarop de koepel door de kraan geplaatst werd. Daarna werd defoto 73. afwerken dakvlakCement XVIII (1966) Nr. 9 507foto 14. beschermlng tijdenshet doorwerken in de wintet(foto). 14). Aan afscherming van de gehele bovenkoepel viel echterniet te denken. Het 'fijnstellen' van de elementen viel juist in eenPeriode van siecht winterweer, waardoor ook dit onderdeel verderevertraging opleverde; alleen de begaanbaarheid van het dak le-verde reeds moeilijkheden op. Door veel overwerk op het 'kritiekep?d' en door het meevallen van de benodigde tijd voor een aantalvolgende werkzaamheden, is het echter gelukt de achterstand weerin te lopen.In de winterperiode is veel gevergd van het doorzettingsvermogenvan arbeiders en van het team dat op de bouwplaats met deleiding van het werk was belast.foto 16. mode/ hypparschaalpldstic koepel over de baan naar haar plaats gebracht. Op dittijdstip was de bovenkoepel reeds gesponnen, zodat de belastingvan glijbaan en lichtkoepel niet meer door de ondersteuning werdafgevoerd. De belasting kwam ongeveer overeen met eenzijdigesneeuwbelasting, zodat geen overbelasting optrad. De lichtkoepelis vervaardigd door Durisol N.V.Het ontcenteren van bovenkoepel en onderschaal moest zeer zorg-vuldig geschieden, om het optreden van ongewenste belastingstoe-standen te vermijden. Tijdens het ontcentreren zijn de zakkingenzorgvuldig gecontroleerd, waarbij veel steun werd ondervondenvan de meetdienst van de N.V. Philips, in samenwerking met T.N.O.-I.B.B.C. Na het ontcentreren werden binnen- en buitenondersteu-ningen afgebroken. De afvoer van de ongeveer 1000 ton hulp-materialen was een probleem op zichzelf.Zodra in de koepel voldoende ruimte was, begon De Vries Robbemet de montage van de stalen bordessen van niveau 4, terwijl ookhet plaatsen van de plastic raampartijen ter hand werd genomen,waarna met de binnenafwerking kon worden begonnen.De uitvoering van de bovenkoepel is zeer bemoeilijkt door dewinter 1965/1966. De bouw van het laatste gedeelte van de onder-schaal viel in november 1965, waardoor reeds emstige vertragingoptrad. Voor die maand waren namelijk nog geen winterwerkmaat-regelen voorzien. Na de eerste vorstperiode trad veel storm op,waardoor de kranen niet gebruikt konden worden. Door dit allesverschoof de uitvoering van de bovenkoepel naar de eerste maandenvan 1966. Er werd nu besloten om rond de buitenrand van hetgebouw een afscherming van hout en hardboard aan te brengenRestaurantHet restaurant (figuur 15) is grotendeels een conventioneel gebouw.Het dak echter wordt voor een deel gevormd door een zeventalhypparschalen, elk met een grondvlak 10 X 20 m2, r?stende op eenkolom. Om een indruk te krijgen van de vervormingen is ook hier-von een model beproefd door T.N.O.-I.B.B.C. Foto 16 geeft eenafbeelding van dit model. De vorm van de kolomkop verdient inhet bijzonder de aandacht.De uitvoering heeft geen moeilijkheden opgeleverd. Foto 17 toonteen aantal gereedgekomen hyppars.508 Cement XVIII (1966) Nr. 9Technische MastVan deze 60 m hoge mast geeft figuur 18 de hoofdafmetingen.De toren is uitgevoerd met behulp van een stalen glijbekisting.Omdat de benodigde hoeveelheid betonspecie per uur slechts zeergering was, heeft men gebruik gemaakt van Beamix 1, een droogmengsei van cement, zand en grind in zakken, dat op de bouwplaatsmet water wordt gemengd tot betonspecie.SioiwoordEen gebouw als het Evoluon is alleen tot stand te brengen door eendiepgaand samenspei tussen alle, bij het ontwerp en de uitvoering,betrokken instanties. De band op het gebied van bouwen tussen deN.V. Philips' gloeilampenfabrieken en de H.B.M. Nederland N.V.bestaat reeds meer dan 60 jaar, zodat deze beide partijen wistendat ze op elkaar konden rekenen, toen voor dit werk het bouwteamtot stand kwam. Er waren echter twee instanties buiten dit team,van welker medewerking wij afhankelijk waren. De eerste is hetInstituut voor Bouwmaterialen en Bouwconstructies van T.N.O. zonderwier hulp dit resultaat niet bereikt had kunnen worden. De tweedeis het Bouw- en Woningtoezicht te Eindhoven, waarbij wi] steedsbijzonder veel begrip hebben ontmoet voor de moeilijkheden dieeen dergelijk werk meebrengt. Aan alle hierboven genoemden zegik hartelijk dank.foto's 19 en 20. de 60 meter hoge Technische Mastement XVIII (1966) Nr. 9509
Reacties
Hanneke Schaap - Aeneas 17 oktober 2024 16:26
Dag Sjors, ik heb je het artikel over het Evoluon toegestuurd. Ik hoop dat je er wat aan hebt bij de voorbereidingen voor je spreekbeurt. Heel veel succes!
B van Maren 16 oktober 2024 09:36
Beste ontvanger, Mijn zoontje Sjors (9j) wil graag een spreekbeurt houden op school over het Evoluon. Heeft u nog meer informatie beschikbaar of is wat ik op deze pagina lees alles wat u aan informatie heeft? Mvg en bij voorbaat dank voor de moeite.