A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pUtiliteitsbouwcement 2004 4 7Sportaccommodaties voor de Olympische Spelen 2004, AtheneDE OLYMPISCHE SPELENKOMEN THUISDeze zomer worden in Athene van 13-29 augustus de28ste Olympische Spelen gehouden. Voor het eerst sinds1896 keren de Spelen terug naar hun plaats van oor-sprong. De meeste wedstrijden zullen worden afgewerktin Athene en naaste omgeving, met uitzondering van devoetbalwedstrijden die verspreid over Griekenland wor-den gespeeld, en het kogelstoten dat in Olympia plaats-vindt. Omdat bijna driekwart van de benodigde sportfa-ciliteiten reeds bestaande bouw was die slechts renovatiebehoefde, werd de tijdsplanning aanvankelijk niet alsprobleem ervaren. Dat wreekt zich nu, want de eerstewedstrijd vindt al ruim voor de openingsceremonieplaats: de race tegen de klok. Enkele maanden voor hetbegin van de Spelen wordt nog volop gewerkt aan ruimde helft van de sportaccommodaties. Een blik op enkelenieuwe en gerenoveerde stadions in Griekenland.Athene staat vol historische monumenten: de Acro-polis, het Parthenon, de Agora. Maar de Grieksehoofdstad heeft niet alleen een verleden en eenheden, ze heeft ook een toekomst. De OlympischeSpelen 2004 bieden volop mogelijkheden eigentijdselandmarks aan de stad toe te voegen. Het AthensOlympic Sports Complex (OAKA) in Marousi, eennoordelijke voorstad van Athene, wordt dusdanigheringericht dat het een permanente bijdrage zalleveren aan het beeld van een moderne stad. In eenperiode van 25 jaar zijn er op dit bijna 130 000 m2grote complex diverse sportaccommodaties ge-bouwd: het Olympisch Stadion Spiros Louis, ver-noemd naar de marathonwinnaar van de eerste mo-derne Olympische Spelen in 1896, de Olympic SportsHall (turnen, trampolinespringen en basketbalfina-les), het Aquatic Centre (zwemmen, schoonspringen,waterpolo), het Velodrome (baanwielrennen) en het1 | Overzicht OAKA-complexin de nieuwe vormgeving1 Olympisch StadionSpiros Louis2 Olympic Sports Hall3 Aquatic Centre, bin-nen/buitenzwembaden4 Velodrome5 Tennis Centre6 Agorafoto's 1, 3, 4, 5 en 6: ATHOC123456Tennis Centre (tennis, fig. 1). Deze zomer zal dit com-plex het kloppende hart van de Spelen vormen.De architect Santiago Calatrava werd door hetOrganiserend Comit? voor de Olympische Spelen, inoverleg met het Griekse Ministerie van Cultuur, uit-genodigd het OAKA-complex grondig te renoverenen deels uit te breiden (kosten nieuwbouw: 200 miljoen). Door technische vooruitgang te com-bineren met esthetische principes wil Calatrava degeschiedenis van de Spelen koppelen aan de moder-ne Griekse hoofdstad. Uitgangspunt was de verschil-lende elementen van het OAKA-complex in ??n con-cept te vangen: Olympic Venues (de verschillendesportfaciliteiten); Back of House (de infrastructuur)en Common Domain (publiek terrein, gebieden bin-nen het sportcomplex die toegankelijk zijn voor toe-schouwers). Zijn inzicht om ontwerp en uitvoeringop een innoverende en creatieve manier samen tebrengen, is terug te vinden in het masterplan voorhet OAKA-complex, met aandacht voor onder meer:? gedeeltelijke overkapping bestaande OlympischStadion;? overkapping Aquatic Centre buitenbad;? herbouw, renovatie en volledige overkappingVelodrome;? Agora, de overkapte wandelpromenade.O l y m p i s c h S t a d i o n S p i r o s L o u i s [ 1 ]Het in prefab beton opgetrokken OlympischStadion Spiros Louis dateert uit 1980. In augustuszullen hier 75 000 toeschouwers de openings- ensluitingsceremonie, de atletiekwedstrijden en devoetbalfinale bijwonen.Het meest opvallende onderdeel van de renovatievan het Olympisch Stadion is de nieuwe overkap-ping die het stadion een moderne uitstraling geeft.Het dak voorkomt niet alleen ongewenste scha-duwvorming en schitteringen tijdens televisieregi-straties, het verbetert bovenal de klimaatomstandig-heden voor atleten en toeschouwers. Het kenmer-kende ontwerp van Calatrava bestaat uit twee kolos-sale, samengestelde buisvormige bogen, die detwee dakdelen boven het stadion omhooghoudenmet een overspanning van meer dan 300 m. Debuisdiameter van de onderste bogen bedraagt maarliefst 3,6 m, de buisdikte 0,10 m.Gezien de tijdsdruk werd besloten de overkappingin twee helften te bouwen. Niet alleen moest daar-bij rekening worden gehouden met andere werk-zaamheden in en rondom het stadion die doorgangmoesten blijven vinden, ook bleek de fundering vanhet stadion niet berekend op het extra gewicht vande montagetorens. De overkapping werd daaromcirca 50 m buiten het stadion gebouwd (foto 2). Hetbouwen van de overkappingsconstructie naast hetstadion en het op een later moment inschuiven vanhet dak mag overigens uniek genoemd worden.Het gebogen dakvlak wordt gedragen door tweesamengestelde bogen. Tussen de bovenste boog (dedrukboog) en de torsieboog bevinden zich de span-kabels. De dakliggers worden bevestigd aan de tor-sieboog en met spankabels aan de drukboog gehan-gen. De beide dakhelften (17 000 ton met eenoppervlak van 24 000 m2) raken elkaar aan de uit-einden, maar op slechts vier punten raakt het dakde grond, namelijk aan de uiteinden van de enormeoverspanningen (foto 3). De krachten van de bogenworden uiteindelijk via stalen schoenen van 260 tonafgedragen naar de fundering.Voor de overkapping zouden oorspronkelijk glaspa-nelen worden gebruikt, maar een dergelijk zwaar,drie voetbalvelden groot glazen dak met het hoogstepunt op 80 m, voldeed niet aan de veiligheidseisen.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU til iteitsbouwcement 2004 482 | De dakconstructie wordtmet behulp van monta-getorens buiten het sta-dium gebouwd. Links isde betonnen geleiderzichtbaar waarover hetdak op zijn plaats zalworden geschovenfoto: stadia.gr3 | Constructieve opzet dak-constructie OlympischStadionCalatrava: `Een stadion inde vorm van een boog;zoals een atleet zijnspeer werpt, zoals eenverspringer springt'De Griekse autoriteiten spraken op het allerlaatstemoment een veto hierover uit.De vervangende polycarbonaat-panelen leverenexact dezelfde kleur en lichtdoorlatendheid op alshet oorspronkelijke ontwerp in glas. Aan beide zij-den van de panelen zijn een anti-kraslaag en eenUV-beschermingslaag aangebracht. Enkele cijfers:de coating, die 60% van de zonnestralen reflecteert,vermindert de hitte in het stadion en is 40% licht-doorlatend. Van de zitplaatsen is nu circa 95%(voorheen 35%) overdekt. Voor de totale overkap-ping werden 4750 panelen gemaakt, 12 mm dik, elkmet afmetingen van 4,94 x 0,95 m2.Na voltooiing van de dakconstructie worden detwee dakhelften op hun plaats gegleden overTeflon-opleggingen, geplaatst op gewapend-beton-nen geleiders. Volgens de laatste planning moet hetstadion eind juli gereed zijn, drie weken voor deopeningsceremonie.A q u a t i c C e n t r e [ 3 ]Het Aquatic Centre is een ander zorgenkindje. HetCentre bestaat uit drie zwembaden: twee buitenba-den en ??n binnenbad. De synchroonzwemstersnemen het tegen elkaar op in een van de gereno-veerde buitenbaden. In de zijwanden van dit badzijn onder water spots aangebracht waardoor dezwemsters hun strijd in een sprookjesachtig ver-licht bad zullen voeren. De waterpolo- en zwem-wedstrijden worden in het andere buitenbadgehouden. Deze baden zouden overkapt worden,enerzijds om de zwemmers uit de hete augustus-zon te houden, anderzijds om hinderlijke schitte-ring tijdens tv-registraties te voorkomen. De aanne-mer was echter niet bij machte het werk te volbren-gen, waarna een Zwitserse onderaannemer hetwerk overnam. Voorjaar 2004 werd echter duidelijkdat overkapping voor het begin van de Spelen geenhaalbare kaart zou zijn. Voor het eerst sindsBarcelona 1992 zal een deel van de zwemevene-menten dan ook plaatsvinden in de openlucht.V e l o d r o m e [ 4 ]Vooruitlopend op de (niet veroverde) OlympischeSpelen van 1996 was Athene reeds aangewezenvoor de organisatie van de Mediterranean Gamesvan 1991. Voor beide evenementen was een wieler-baan van Olympisch niveau nodig. In 1990 werdbegonnen met de bouw hiervan.Los van de betonconstructie is aan de binnenzijdevan de wieleraccommodatie een houten wielerbaanaangebracht met een lengte van exact 250 meter. Inverband met Olympische en/of wereldrecords moetdeze lengte uiteraard perfect zijn. De vorm van derechte stukken en de overgang (clotho?de) naar debochten zijn echter vrij naar keuze; daar spelen deervaring en het `gevoel' van de ontwerper een groterol. De hellingshoeken van de Olympische baanvari?ren tussen 13 voor de vlakke stukken en 42,5voor de bochten. De onderconstructie bestaat uitmet platen genagelde spanten met een hart-op-hartafstand van circa 0,70 m (foto 4). De nagelplaten inde knooppunten garanderen een zeer stijve verbin-ding; de baan moet immers staan als een huis,onbeweeglijk en niet verend. Bij snelheden van 70tot 80 km per uur is elke beweging in de baan vaninvloed op de snelheid.Over deze spanten is een dek van Afrikaans doussieaangebracht. Deze houtsoort werd gekozen omdathet een (destijds nog) onoverdekte wielerbaan be-trof en deze - na vijf maanden natuurlijke droging -slechts minimale hoeveelheden vocht opneemt. Dedoorsnede van de latten is 30 x 40 mm2met eenminimale lengte van 6 m. Deze lengte is noodzake-lijk om de delen enigszins te kunnen buigen voor debochten. De gedroogde delen worden koud tegenelkaar aangezet, deels vastgenageld aan de onder-constructie en deels aan elkaar.A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pUtiliteitsbouwcement 2004 4 94 |De onderconstructie vande wielerbaan bestaatuit met platen genageldespanten die een zeer stij-ve verbinding garande-renfoto: Sander DoumaArchitecten BNA5 | Begin april is het dakover het Velodromegeschoven. De verplaat-sing kon worden gezienals vingeroefening voorde overkapping van hetgrote OlympischeStadion6 |De overkapte Velodrome.Rechts is nog net eenstukje van de in aanbouwzijnde Agora zichtbaarfoto: Sander DoumaArchitecten BNAVoor de overkapping van het Velodrome is een ver-gelijkbare bouwwijze gekozen als voor de overkap-ping van het Olympisch Stadion. Hoewel hetVelodrome volledig wordt overdekt, is de schaal vande overkapping kleiner, slechts eenderde van hetOlympisch Stadion. Begin april is het dak op zijnplaats geschoven (foto 5 en 6). Naar verwachting zalde wielerbaan eind juni gereed zijn.A g o r a [ 6 ]De Agora is een overdekte promenade (483 x 34 m2)die de verschillende onderdelen van het OAKA-complex verbindt. Daarnaast doet de Agora dienstals centrale ontmoetingsplaats. Tussen de Agora ende bomenpromenade ligt een lichthellend terreindat is omgevormd tot een soort amfitheater. Hierkunnen toeschouwers buiten de stadions de Spelenvolgen op een reusachtig scherm.A n o L i o s s i a O l y m p i c H a l lVoor de worstelaars en judoka's is er geen enkelereden zich zorgen te maken over hun wedstrijdac-commodatie. De nieuwe Ano Liossia Olympic Hall,gelegen in het noordwestelijke deel van Athene(foto 7), is al begin 2004 tijdens internationale judo-wedstrijden officieel in gebruik genomen (kostennieuwbouw: 84 miljoen). Was de hal in eersteinstantie alleen bestemd voor het worstelen, in eenlater stadium werd besloten dat ook de Olympischejudowedstrijden hier zullen gaan plaatsvinden.Deze verandering had echter geen bouwkundigeaanpassingen tot gevolg. Waar de bouwers welrekening mee moesten houden, was het feit dat ditgebied aardbevingsgevoelig is. De Parnithabreukveroorzaakte in september 1999 nog een middel-zware aardbeving in dit deel van Athene. Voor debouw van deze hal moest daarom een bijna twee-maal hogere waarde voor de grondversnelling wor-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU til iteitsbouwcement 2004 4108 |Vier elliptische gewa-pend-betonnen pylonendragen via elastometalennokken de dakconstruc-tie van de Ano LiossiaOlympic Hallfoto: Kargakos & Associates7 | Ano Liossia Olympic Hall,wedstrijdaccommodatievoor de worstel- en judo-wedstrijdenden aangehouden dan oorspronkelijk was voorge-schreven door de Griekse aardbevingsvoorschriften(NEAK). Hieraan werd voldaan door de hal te fun-deren op een laag grofkorrelig materiaal en de daar-in ontstane pori?n op te vullen met elastisch mate-riaal, waardoor een deel van de seismische energietijdens een aardbeving kan worden geabsorbeerd.Om de hal tijdig klaar te hebben, is gekozen voor eenhybride constructie van staal en beton. De verdieptaangelegde onderbouw werd vanwege de gronddrukontworpen in gewapend beton. Dankzij de isolatie-mogelijkheden van betonnen wanden kondenbovendien vochtproblemen worden voorkomen. Hetdak werd, vanwege de grote overspanningen en despeciale architectonische vorm, in staal uitgevoerd.Op de hoekpunten van de hal (72 x 42 m2) staan vierelliptische gewapend-betonnen pylonen die via ela-stometalen nokken deze dakconstructie dragen (foto8). Het dak zelf bestaat uit ge?soleerde, trapezium-vormige stalen platen.In de hal kunnen 9400 toeschouwers de Olympischewedstrijden bijwonen. Circa 3500 mensen zullen dewedstrijden volgen vanaf de bovenste ring, waar tij-delijke zitplaatsen zijn geplaatst op een staalcon-structie. Deze constructie zal na de Spelen wordenverwijderd waarna de hal, behalve als sporthal, ookals culturele ontmoetingsplaats dienst zal doen.O l y m p i aDat niet elk stadion op grootse wijze wordt aange-pakt, bewijst Olympia, een slaperig stadje 150 kmten zuiden van Athene en de bakermat van deSpelen. Elke vier jaar wordt in dit stadion deOlympische vlam ontstoken. Maar dit jaar gebeurter meer. Voor het eerst in bijna 2700 jaar zal hierworden gestreden om Olympisch goud. In dit his-torische strijdperk vinden de finales van het kogel-stoten plaats voor zowel mannen als vrouwen. Eenunicum, nooit eerder streden hier vrouwen om eenmedaille.De stad Olympia is een historische plek. Atleten entoeschouwers lopen tussen de ru?nes van deTempel van Zeus en de Tempel van Hera. Via eentunnel komen ze in het stadion, waar in vroeger tij-den 45 000 toeschouwers de wedstrijden volgden(foto 9). Om het stadion in de oorspronkelijke staatte behouden, is er geen enkele modernisering toe-gestaan: geen tijdelijke bouwwerken of tribunes,geen elektronische scoreborden, geen kunstlicht.De finales kogelstoten vinden op ??n dag plaats,overdag, zodat kunstlicht overbodig is. TV-registra-tie gebeurt via mobiele camera's.Op 18 augustus komen er voor het eerst weer atle-ten samen op de plaats waar het ooit allemaalbegon. Een historisch dag die de klassiekeOlympische Spelen verbindt met de OlympischeSpelen van deze tijd. Anja van den BogaartA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pUtiliteitsbouwcement 2004 4 11I n f r a s t r u c t u u rHet merendeel van de nieuwe stadions en sporthallenwordt niet gebouwd in het chique centrum van Athene,maar in de goedkope buitenwijken waar de minderbe-deelden wonen (foto 10). Idee daarachter is dat de be-woners van deze wijken na afloop van de OlympischeSpelen kunnen profiteren van een sporthal ofzwembad in hun directe omgeving. De toeschouwersvan de Olympische wedstrijden zullen echter moeitehebben de accommodaties te vinden. De ring rondAthene is weliswaar klaar, maar de infrastructuur inde buitenwijken is gebrekkig waardoor de bereikbaar-heid van de accommodaties onvoldoende is.9 |Een stenen boog leidt deatleten naar het stadionin Olympia, bakermatvan de OlympischeSpelen. Het stadion werdin de zesde eeuw dooreen aardbeving verwoesten werd bij opgravingenin 1829 teruggevondenfoto: Getty Images10 | Nikea OlympicWeightlifting Hall, eennieuwe accommodatiein een dichtbevolktebuitenwijk van Athene.Voor de toegang naarde hal worden proble-men voorzien, aange-zien er slechts ??n smal-le toegangsweg isfoto: stadia.gr