Concrete - 5taff of LifeThe Netherlands, a Country Presents ltselfInleidingHet vierjaarlijkse congres van de FIP (F?d?-ration de la Pr?contrainte) onlangs gehou-den in Stockholm (6-10 juni jl.) wordt be-schouwd als de grootste internationale uit-wisseling van kennis en ervaring op het ge-bied van de betontoepassing.De Nederlandse presentatie voor dat con-gres werd ditmaal met de grootste zorgvoorbereid. Daartoe was enkele jaren gele-den reeds een STUVO/BV-commissieFIP'82 1) in het leven geroepen met als taakde kennis binnen ons land zo goed mogelijkte profileren. Een van de ondernomen actiesbetreft de congresbrochure, die de titel'Concrete - Staff of Ufe' draagt. Voor dezetitel werd gekozen om aan te geven dat onzeinfrastructuur en onze gebouwen en wonin-gen zonder beton nauwelijks denkbaarzou-den zijn.De brochure bezit, naar de gebruikelijkenormen voor technische publikaties geme-ten,een niet-alledaagse inhoud. De boven-genoemde commissie, die bij de voorberei-ding van de brochure werd ondersteunddoor een speciale selectiecommissie 2), oor-deelde bij het bepalen van de 'formule' datin de eerste plaats Nederland diende te wor-den gekarakteriseerd om de bij:zondere ont-wikkelingen en vaardigheden op civiel-technisch gebied de juiste plaats te kunnengeven: 'The Netherlands, a Country Pre-sents ltself' was dan ook een van:zelfspre-kende ondertitel.De formule werd uitgewerkt door AA vander Vlist, werkzaam bij de Nederlandse Ce"mentindustrie. Ge?nspireerd door de bijzon-dere opdracht, maar ook d?or de aanmel-ding van projecten vanuit de betonwereld,slaagde deze er in de talrijke gegevens vanmaatschappelijke, economische en techni-sche aard met elkaar te vervlechten tot eenlogisch geheel van acht hoofdstukken over:wonen; kantoorgebouwen en andere ge"bouwen; onderwijs; cultuur en recreatie;verkeer en vervoer; landbouw; milieu enopenbare gezondheid; energie.De uitgave, die aan alle congresdeelnemersin Stockholm ter beschikking werd gesteld,kon worden gerealiseer dankzij:- de financi?le bijdrage van het Ministerievan Volkshuisvesting en Ruimtelijke Orde-ning;- Rijkswaterstaat;- de Nederlandse bureaus en bedrijven diedeelnemen aan de reader-service.De redactie van Cement meent dat dezecongresbrochure ook in eigen land de aan-dacht verdient. In de eerste plaats om kenniste nemen van de wijze waa.rop getracht is hetbuitenland te interesseren voor ons vakge-bied,en voorts vanwege de inhoud zelf:waarom werd er gebouwd en op welke wijze,gezien de specifieke omstandigheden vanons land. En tenslotte wordt aangetoond datde 'eigen' kennis en ervaring een weg heeftgevonden naar het nabije en verre buiten-land..In dit artikel, ge?llustreerd met foto'sen tekeningen uit de brochure, wordt naderop de inhoud van de verschillende hoofd-stukken ingegaan.Wonen (Hoofdstuk 1)Na 1945 zijn er in Nederland ruim 3,2 miljoenwoningen gebouwd, het grootste gedeeltedus van de huidige voorraad van 4,95 mil-joen. In dit hoofdstuk wordt onder meer vandie na-oorlogse woningbouw de volgendekarakteristiek gegeven.De sinds 1945 in Nederland gebouwde wo-ningen worden gekenmerkt door een groteverscheidenheid, niet alleen architecto-nisch en stedebouwkundig, maar ook inconstructieve en uitvoeringstechnische op-1Almere Haven; moderne stedebouwkundigestructuur met gescheiden wegen voorgemotoriseerd verkeer envoetgangers /fietsers(hoofdstuk 1, Wonen)1) ir.J.Buijs, ing.M.G.P.Nelissen, ing.C.Sou-werbren, irAW.G.Thijsse (voorzitter) enir.ch.J.Vos.2) irW.M.Faas, prof.Dr-lng.HW.Reinhardt,ir.J.C.Slagter en ir.H. van Tongeren.Cement XXXIV (1982) nr. 7 4432Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage; inverband met het constante binnenklimaatkon de constructie worden uitgevoerdzonder permanente dilatatievoegen(hoofdstuk 4, Onwikkeling en ontspanning)zichten. Desondanks is er al die jaren in dewoningbouw altijd vrij veel beton toegepast:voor funderingen, kelders, vloeren, wanden,trappen, schoorstenen, lateien enz., zoweldirect in het werk gestort als geprefabri-ceerd.In het grootste deel van Nederland maakt degrondgesteldheid het noodzakelijk om zelfseengezinshuizen van een diepe fundering tevoorzien. In vroeger eeuwen zijn hiervooruitsluitend houten palen gebruikt, maartegenwoordig komen bijna altijd betonpa-len tot toepassing, van gewapend ofvoorge-spannen beton. Voor veel buitenlanders ishet inheien van dikwijls vele meters langebetonpalen een spectaculaire gebeurtenis.Aan de meeste Nederlandse woningen,vooral de eengezinswoningen van de laatste10 ? 15 jaar, valt echter niet af te lezen dat zijveelal in belangrijke mate uit beton bestaan.Want alle wijzigingen in de woonvormenhebben vrijwel niets veranderd aan ??n ty-pisch aspect van de Nederlandse woning-bouw: gevels van baksteen, die op eeneeuwenoude traditie stoelen. Ook als dedragende constructie uit beton bestaat (inhet werk gestort of geprefabriceerd), wordthet uiterlijk van de woningen dikwijls be-paald dooreen gemetselde 'bekleding' vanbaksteen. Er zijn maar weinig woningenwaar het beton in het zicht is gebleven, daardit in strijd met de baksteen-traditie zouzijn.Ook bij de bouw van de dragende construc-ties (de zgn. casco's) heeft het streven naarrationalisatie tot nieuwe werkmethoden ge-leid. Voor de uitvoering in ter plaatse gestortbeton gaat het hierbij vooral om bekistings-technieken, waarvan in het bijzonder detunnelbekisting dient te worden genoemd.Dergelijke bekistingssystemen worden alenige jaren op vrij grote schaal toegepast,wat heeft geleid tot de aanduiding 'wonin"gen in gietbouw'.Rationalisatie in de woningbouw wordt dik-wijls vereenzelvigd met industri?le wo-ningbouw, waarbij dan allereerst aan zgn.woning-fabrieken moet worden gedacht. Detoepassing van grote betonelementen voorde bouw van woningen biedt naast de be-kende voordelen van prefabricage ook nogaantrekkelijke mogelijkheden voor op-drachtgevers, architecten, constructeurs,aannemers ?n bewoners.Cement XXXIV (1982) nr. 7Bij de beschrijving van projecten in Neder-land en daarbuiten, wordt onder meer aan-dacht geschonken aan woningbouw voorAlmere, de stad op de bodem van de zee,bestemd voor uiteindelijk ca. 250000 inwo-ners - een aansprekend voorbeeld van eenpionier-achtig karakter (foto 1).Kantoorgebouwen enOnderwijsgebouwen (Hoofdstukken 3 en 4)De beide hoofdstukken vormen min of meereen uitzondering op de rest van de brochu-re, voornamelijk beperkt tot de gebouwenzelf. Voor hoofdstuk 2 'Kantoorgebouwen'werd een keuze gemaakt van 10 voorbeeld-projecten, enkele ervan in het buitenland,die zijn onder te verdelen in: overheidsge"bouwen, bankgebouwen, hoofdkantoren enkantoorgebouwen voor de verhuur. Zij wor-den gekenmerkt door een bepaalde omvangen complexiteit en kunnen zodoende modelstaan voor de bouwtechnische oplossingenbij het hedendaagse ontwerpen.In hoofdstuk 3 'Onderwijsgebouwen' wordteen overzicht gegeven van de betontechni-sche ontwikkelingen die parallel liepen metde verschillende realiseringen van universi-teitscomplexen. De toenemende studenten-aantallen voor universitair onderwijs leiddebij het ontwerpen in de jaren '50 en '60 totgrootschalige oplossingen. In tegenstellingdaarmee staan de thans in bouw zijnde,deels nagenoeg voltooide complexen voorAI pha-facuIteiten en universiteitsbiblio-theek in Leiden. Hier werd gezocht naarkleinschaliger oplossingen om deze accom-modatiesbeterin te passen in de bestaandebebouwing aan de periferie van de oudestadskern van Leiden.Ontwikkeling en ontspanning (Hoofdstuk 4)Bouwwerken in deze categorie kunnen wor-den onderscheiden in: culturele monumen-ten/bibliotheken,archieven en musea/ge-bouwen voor muziek en theater/accommo-daties voor sport, spel en recreatie (foto 2).Het is interessant te lezen dat Nederland bij-444na 1OOObibliotheken en leeszalen telt. Naastdag- en weekbladen, tijdschriften e.d. be-vinden zich daar in totaal 35 miljoen boeken.Het aantal musea bedraagt ruim 430 in getal.In 1981 hebben de Nederlandse concertza-len ca. 2 miljoen bezoekers getrokken en inde sport wordt verreweg het meest gevoet-bald, immers op 7430 velden houden1 051 500 Nederlanders zich in georgani-seerd verband bezig met deze sport.Aandacht in dit hoofdstuk onder meer voorrestauraties van cultuurmonumenten, zoalsdie van de nieuwe kerk te Amsterdam en,aan de andere kant van de wereld, van deBoroboedoer op Java.Het stadion Galgenwaard is het meest spec-taculaire project voor sportdoeleinden,maar ook kleinere projecten passeren de re-vu zoals een atletiekbaan in Utrecht, waar-van de constructie bestaat uit geprefabri-ceerde betonplaten van een ongeloofelijkgrote nauwkeurigheid, gefundeerd op pa-len. En wat te denken van de watersport, detraditionele betonkanorace, georganiseerddoor de Betonvereniging, het ferrocement-zeilschip 'De Zeeuwse Stromen', dat eindmei jl. terugkwam van een non-stop solotripom de wereld, de sluizen die speciaal voorde pleziervaart naast de grotere zijn aange-legd om de beroepsvaart bij het schuttenniet te hinderen.Verkeer en vervoer (Hoofdstuk 5)Het lijkt merkwaardig dat dit hoofdstuk hetomvangrijkst is geworden, terwijl ons landonder meer wordt gekenmerkt door eengroot bevolkingsaantal op relatief weiniglandoppervlak.Verkeer en vervoer, zowel over de weg, alsover rails, over water en door de lucht. HetNederlandse wegennet telde in 198292525km verharde wegen. Opeen landoppervlak-te van rond 34 000 km2 mag zeker wordengesproken van een 'fijnmazig' net. Dit geldtmede als oorzaak dat in Nederland tegen-woordig niet zoveel nieuwe wegen meerworden aangelegd. Wel streeft men bij voor?al de hoofdverkeerswegen naar capaciteits-uitbreiding. Een goed voorbeeld hiervan isde ca. 50 km in uitvoering zijnde verdubbe-ling van Rijksweg 12, met als meest opmer-kelijke betonconstructies het verkeers-knooppunt Leidschendam en het Gouwe-aquaduct; maar daarnaast ook andere via-ducten en bruggen, al dan niet geprefabri-ceerd. Rijksweg 12 is bovendien een goedvoorbeeld van Nederlands grondwerk in eengebied met weinig draagkrachtige onder-grond, waarbij met behulp van water grotehoeveelheden zand in het werk zijn ge-bracht.Voor de scheepvaartroutes die ook door(grote) zeeschepen gebruikt worden, zoalsde vaarwegen van Rotterdam en Amsterdamnaar de Noordzee, dient de vraag 'brug oftunnel?' te worden gesteld. Ondanks de velebruggen in ons waterrijk land, werd dievraag dikwijls met tunnel beantwoord. Ne-derland bezit op hetogenblik 27 tunnels, waar-van 18 uitgevoerd volgens de zinkmethode.Voor de aldus opgebouwde tunnel-ervaringbestaat vanuit het buitenland veel belang-stelling. Onder meer wordt de aandacht ge-vestigd op bijzondere technieken die in Rot-terdam, uit milieuoverwegingen tot ontwik-keling zijn gebracht.Verkeer en vervoer brengt onvermijdelijk intoenemende mate de vraag naar parkerenmet zich mee. Ofschoon parkeergarages bijvoorkeur onder het maaiveld komen, wor-den ze ook bovengronds aangetroffen. Dekeuze uit een grote verscheidenheid bevatook een buitenlands project, namelijk in Pa-rijs het grootschalige La D?fence; het is degrootste garage in Europa: 5500 parkeer-plaatsen, in totaal 26000 m3 geprefabri"ceerd beton dat in 18 maanden op de bouw-plaats werd vervaardigd!Brengt het vervoer over de weg de noodzaakvan parkeergarages met zich mee, de mo-derne scheepvaart met containervervoerleidde tot de aanleg van container-op-slagplaatsen in het Rotterdamse havenge-bied, waar per jaar 900 000 containers wor-den behandeld. Voor de terminal werd eenspeciale verharding ontwikkeld, bestaandeuit betonstraatstenen (0,12 m) en een zand-cement fundering (0,33 m) met daartusseneen laag van gebroken materiaal (0-8 mmkorrelgrootte) in een dikte van circa50 mmo Inmiddels werd al 1,25 miljoen m2hiervan aangelegd.Transport doorde lucht houdtonder meer inop welke wijze op Schiphol, maar ook bijBeek (Limburg) de startbanen en platformswerden gebouwd; daarnaast ook de techni-sche bijzonderheden van de bouw van dewindtunnel in de Noordoost polder.Dit hoofdstuk wordt afgesloten met eenreeks grotere, recent gebouwde bruggen inbinnen- en buitenland (foto 3a-b).landbouw, een vitaal bestaansmiddel(Hoofdstuk 6)Door zijn geografische ligging en zijn geolo-gische geschiedenis is Nederland vanoudseen agrarisch land, waarin met name derundveehouderij een belangrijke plaats in-neemt. Van de ruim 2 miljoen ha cultuur"grond is bijna 60% als grasland in gebruik,terwijl door de akker- en tuinbouw resp.34% en 6% gebruikt worden. In mei 1979telde ons land 148 674 land- en tuinbouwbe-drijven. Gezien de opbrengsten aan graan(1,28 miljoen ton), aardappelen (6,28 mil-joen ton), suikerbieten (5,49 miljoen ton),melk (11,5 miljard kg), vlees (1 ,65 miljard kg)en eieren (428 miljoen) is Nederland een be-langrijk voedselexporterendland, het op??n na grootste terwereld.Ten behoeve van opvoering van de produk-tie en verbetering van de kwaliteit van pro-dukten zijn sinds 1924de landbouwgrondenopnieuw ingedeeld, wat gepaard gaat metciviel- en cultuurtechnische maatregelen.Bij het streven naar doelmatige werkmetho"den en verdere mechanisatie zowel bij derundveehouderij als bij de varkenshouderijzijn in de jaren '70 bijna 20 000 boxen-stallen gebouwd met een totale oppervlaktevan 13,7 miljoen m2? Deze oppervlakte be-staat vrijwel geheel uit beton, met zgn. roos-tervloeren voor de eigenlijke ligbOXen. In de'topjaren' bedroeg de jaarproduktie van inbeton geprefabriceerde roostervloerenrond 1 miljoen m2.Tot het gebied van dit hoofdstuk behorenonder meer de silocomplexen in Nederlanden daarbuiten. In het waterrijke Nederlandzijn het bergen en het afvoeren van overtol"lig water feitelijk traditionele bezigheden.Maar mede dankzij eeuwenlange activitei-ten in tropische en subtropische gebiedenelders in de wereld, is door de Nederlandseciviel- en cultuurtechnici ook bevloeiingeen vertrouwde materie geworden. Zowelbij de Landbouwhogeschool Wageningenals bij de Technische Hogeschool Delft zijn'drainage' en 'irrigatie' vanouds belangrijkestudierichtingen. Ter illustratie van buiten-landse activiteiten door Nederlandse tech-nici worden in dit hoofdstuk ook enkeleirri-gatieprojecten besproken in Algerije en Ni-geria (foto 4c).Milieu en openbare gezondheid(Hoofdstuk 7)In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op decollectieve activiteiten ten behoeve van deopenbare gezondheid en het milieu voor zo-ver die activiteiten leiden tot de toepassingvan beton. Daarbij is noodgedwongen eenkeuze gemaakt uit het grote aantal activitei-tengebieden en ~ daarna - uit de talrijkevoorzieningen op die gebieden. Deze twee-voudIge selectie heeft geleid tot de volgen-de indeling:- waterwinning (vooral drinkwater),- afvalwater-zuivering,3a-bZilwaukee Bridge, Michigan (VS); 's wereldslangste brug metgeprefabriceerde gelijmdebetonelementen (2500 m)(hoofdstuk 5, Verkeer en vervoer)Cement XXXIV (1982) nr. 7 4454a-bDrinkwaterpompstation Enkhuizen; de driefifterreservoirs zijn voorzien vanschaaldaken met een constante dikte van0,10 m, ter plaatse gestort(hoofdstuk 7, Milieu en gezondheiszorg)4cAllbtissam, irrigatieproject, in Algerije(hoofdstuk 6, Landbouw)Cement XXXIV (1982) nr. 7- bescherming tegen water,- gezondheidszorg,- bescherming tegen explosies.Een dergelijke indeling maakt al direct dui-delijk dat Elr tussen 'volksgezondheid' en'milieu' nauwe relaties bestaan: de gezond-heid omvat ook de zorg voorhet milieu, wantdat milieu heeft een niet te onderschatteninvloed op de lichamelijke gezondheid vande mens.Drinkwaterproduktie en transport, infiltratievan rivierwater in de duinen, Nederlandsepraktijken dus, gevolgd door Nederlandseactiviteiten in het buitenland bij het borenvan bronnen (fig. 4a-b).Over de zuivering van afvalwater kan menkort zijn, immers Cement 1980 nr. 9 washieraan volledig gewijd. Naast een aantalbeschreven projecten in eigen land, ook eenNederlands plan om het rioolwater van Is-tanbul te zuiveren. De bescherming tegenhet water heeft ertoe geleid datin Nederlandde waterbouw tot hoge ontwikkeling is ge-komen. Het laatste onderdeel van het Delta-plan, de stormvloedkering in de Ooster-schelde, spreekt in dit verband voorzichzelf.En dan de gezondheidszorg. De totale kos-ten daarvoor bedragen jaarlijks 30 miljardgulden. De instellingen voor intramurale ge-zondheidszorg investeren jaarlijks onge-veer een half miljard gulden in gebouwen(incl.grond en terreinen, maar exclusief in-stallaties, inventarissen e.d.). Ook de alge-mene gezondheidszorg vormt een belang-rijke bron voor bouwactiviteiten, toegelichtaan de hand van enkele projecten die ookvanuit beton-constructief oogpunt de aan-dacht verdienen.En tenslotte bij het ontwerpen van con-structies voor bijvoorbeeld chemische be-drijven moet rekening worden gehoudenmet het feit dat een explosie nooit vollediguit te sluiten is. Om mensen en belangrijke446materi?le zaken toch de vereiste be-scherming te bieden, kan aBn de kantoorge-bouwen c.q. bedrijfsruimten extra stijfheidworden verleend, dan wel kunnen de con-structies zodanig worden ontworpen dat de-ze in staat is om veel energie te absorberen.Van het laatste wordt een voorbeeldgegeven.Energie: bron van welvaart(Hoofdstuk 8)Het materiaal beton kan een belangrijke rolvervullen bij de winning, het transport en deopslag van energie, bij de opwekking vanwarmte en electriciteit en ook voor de be-scherming tegen straling en - wellicht - bijde opslag van radio-actief afval. Energiewordt terecht de bron van welvaart ge-noemd en het feit dat Nederland 1% ver-bruikt van de jaarlijkse wereldproduktiegeeft dan toch wel te denken. Deze 1% komtovereen met 70 miljoen ton aardolie, 100miljoen ton steenkool of ruim 90 miljard m3aardgas. Waar bevinden zich dan de gebie-den waarbij beton wordt toegepast?Worden de nieuweelectriciteitscentrales inNederland bekeken - dat zijn de Amer-8 ende Clauscentrale ~ dan wordt het materiaalbeton aangetroffen in de generatorfunda-menten, schoorstenen, koeltorens, de koel-waterpersleidingen en koelwaterpompen-gebouwen. Deze opsomming is echter be-perkt tot de opmerkelijke toepassingen.De cryogene opslag is een ontwikkeling vande laatste jaren. Er wordt een beschrijvinggegeven van onder meer het 'Shell-ontwerpvoor LPG-opslag', dat bestaat uit een bui-tentank van gewapend beton met een stalenkoepeldak dat aan de binnenzijde is voor-zien van een dampdichte laag. De binnen~tank is van staal. Deze staat samen met debuitentank op een betonnen bodemplaat,terwijl het geheel tot de bovenkant beton-wand is aangeaard. Dit constructietype isinmiddels ook gemodificeerd voor de op-5Plan'Lievense' voor een gecombineerdewind- en waterkrachtcentrale, voorziet inbrandstofbesparing en peak shaving t.b.v.de nationale elektriciteitsvoorziening(hoofdstIJk 8, Energie)6Verbeterd windmolenontwerp,Rijkswaterstaat, met een geheideblJispaalconstrlJctie(hoofdstIJk 8, Energie)o?'"LOCATIE IJSSELMEERgeheide hulspaalRl'2.4028.00+25.?O+ogslag van LNG (-162?C). Zowel van het eerstetype als de gemodificeerde zijn in het bui-tenland voorbeelden te vinden, terwijl voorhet Eemshavengebied eveneens een LNG-terminal is geprojecteerd. Ook moet hierworden gewezen op de twee LPG-tanksvoor Dow Chemical (Nederland) BV te Ter-neuzen elk met een inhoud van 50000 m3.Deze zijn thans in aanbouw.Er is de laatste tijd veel aandacht besteedaan water- en windkracht. Met name is dathet geval met het plan 'Lievense', incl. eengroot aantal windmolens. In de brochurewordt hier ook op ingegaan. in 1980 werdreeds in Petten een experimentele windtur-bine geplaatst, aangebracht op een beton-nen onderbouw. Dergelijke experimentenkunnen overigens ook leiden tot een verbe-terd molentype voor het plan Lievense (fig.5-6).De behoefte aan energie leidt tot zeergeavanceerde en futuristische bouwplan-nen, waarvan moet worden afgewacht of zetot uitvoering komen. Het plan Lievense,met een spaarbekken van in eerste instantie55 km2, maar later uit te breiden tot 160 m2zal naar schatting 12 miljard gulden kostenin een periode van 15 jaar. Andere plannenzijn het OPAC-project, een 'ondergrondsewater-opslag' waarvoor de thans buiten ge-bruik gestelde mijnschachten kunnen wor-den gebruikt en het OTEC-project, waarbijmechanische energie wordt onttrokken aanthermische energie-stromen, opgewektdoor het temperatuurverschil in tropischeoceanen tussen het oppervlaktewater enwater op 600 tot 1000 m diepte. Een mini-OTEC van slechts 50 kW(e) bij Hawaii is alsinds 1979 in bedrijf.Tenslotte wordt de aandacht gevestigd opde betekenis van het materiaal beton bijkernenergie en kernonderzoek. In dit ver~band wordt onder meer ingegaan op hetontwerp voor de (tijdelijke) opslag vanhoog-actief afval.BesluitIn de rijk ge?llustreerde brochure zijn deprojecten voorzien van een codering, waar-door belangstellenden de mogelijkheidwordt geboden via een centraal adres nade-re informaties in te winnen. Het totaal vandie projecten bedraagt niet minder dan 114,zodat op basis van het rijke caleidoscopi-sche overzicht van 120 pagina's veel infor-matie kan worden ingewonnen. De bij ditartikel opgenomen illustraties geven een in-druk van de gevarieerdheid van de projec~ten. De bedrijven en bureaus die aan de rea-der-service deelnemen, vertrouwen eropdat de buitenlandse ge?nteresseerden ruim-schoots van deze informatiebron gebruikzullen maken.Concrete, staff of life, is te bestellen doorf 40,- over te maken op girorekening 351239 van deHetonvereniging.ing.M.G.P.NelissenCement XXXIV (1982) nr. 7 447