A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 2 13Amsterdamse De Omval: drie torens, drie gedachtenBETONVERSUS STAALVan verre torent hij al boven het zuidoosten van Amsterdam uit: de 135 meterhoge Rembrandt Tower. Momenteel verrijzen er naast dit gebouw nog tweetorens: de 115 meter hoge Mondriaan Toren en het 93 meter hoge BreitnerCenter. Voor het ontwerp van de Mondriaan Toren tekende dezelfde architectals voor de Rembrandt Tower. Desondanks wordt de draagconstructie van deMondriaan Toren geheel in beton uitgevoerd, terwijl voor de RembrandtTower indertijd de combinatie van staalskelet met staalplaat-betonvloeren istoegepast. Bij het Breitner Center viel de keuze daarentegen wel opnieuw opde staalvariant. In dit artikel een speurtocht naar de overwegingen om voorbeton of staal te kiezen.Frank de Groot Artist impression van deMondriaan Toren (rechts)en het Breitner Center(midden) in het gebiedDe Omvalfoto's: Klaas Laan, HoornA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 214De gehele top van Philips kijkt waarschijnlijk ver-wachtingsvol vanuit de Rembrandt Tower naar hetals een paddestoel uit de grond schietende BreitnerCenter. Deze nieuwe 93 meter hoge toren verrijstnaast de Rembrandt Tower en zal na oplevering in2001 door de Philips-top worden betrokken. Doorde grote glasvlakken oogt het Breitner Center trans-paranter dan zijn buurman. De stalen hoofddraag-constructie met staalplaat-betonvloeren is echterexact hetzelfde als bij de in 1995 opgeleverdeRembrandt Tower. `Licht, snel en precies', zijn deoverwegingen die directeur Harro Dijkhuis vanopdrachtgever, projectontwikkelaar ?n hoofdaan-nemer Sedijko noemt. Bouw- en Exploitatie-maatschappij Sedijko ? ook opdrachtgever van deRembrandt Tower ? heeft duidelijk affiniteit metstaal.De derde toren in dit gebied, de Mondriaan Toren,wordt daarentegen traditioneel in beton gebouwd.Het bouwteam, onder leiding van opdrachtgeverDelta Lloyd Vastgoed, kwam tot de conclusie dateen betonnen draagconstructie voor deze torenmeer voor de hand lag dan staal.D e O m v a lDe drie torens maken deel uit van het gebied DeOmval. Dit is een woon- en werklocatie aan deoever van de Amstel, nabij het Amstelstation.Het eerste stedelijk concept voor dit gebied dateertal uit de jaren zeventig. Het oorspronkelijkebestemmingsplan spreekt van een lintbebouwinglangs de spoorlijn, vari?rend in hoogte van 45 tot 63meter. Volgens dit plan zijn er eind jaren zeventigtwee kantoorgebouwen neergezet; ??n voor de Post-bank en ??n voor Delta Lloyd, dat nu weer opdracht-gever is voor de Mondriaan Toren. De rest van hetterrein zou als groengebied worden ingericht.ZZ+P Architecten initieerde samen met Sedijko enDelta Lloyd Vastgoed in 1985 een nieuw stedelijkconcept voor het resterende gebied. Dit nieuweplan omvatte circa 80 000 m2kantoorruimte in devorm van drie torens van respectievelijk 135, 115 en95 meter hoogte en tweehonderd woningen. Lateris het aantal woningen verdubbeld door alle par-keervoorzieningen onder de grond te situeren.De drie torens omsluiten een centraal plein.De Rembrandt Tower is de hoogste toren. Door devierkante plattegrond is het gebouw vrij compact.De beide andere torens hebben door hun liggingeen meer schijfachtige vorm gekregen. Het BreitnerCenter wordt in juli 2001 opgeleverd, de MondriaanToren volgt in oktober van dat jaar. Op dat momentis het gebied De Omval voltooid.B r e i t n e r C e n t e rOpdrachtgever Sedijko heeft grote invloed gehad opde constructie van de Rembrandt Tower en hetBreitner Center. Voor beide torens sprak men eenduidelijke voorkeur uit voor een staalskelet en staal-plaat-betonvloeren. Harro Dijkhuis over de voor-keur voor staal: `Tijdens de voorbereiding van deRembrandt Tower zijn we benaderd door Arnold deVries Robb?, directeur van het Staalbouw Instituut.Hij heeft ons gestimuleerd om in de ontwerpfaseook de mogelijkheden van een staalconstructie tebekijken. Vervolgens heeft architectenbureauSkidmore, Owings & Merrill uit Londen het con-structie-ontwerp verder uitgewerkt. Dit bureauheeft een grote constructie-afdeling die enormthuis is in staal. Uiteindelijk bleek een stalen draag-constructie voor de Rembrandt Tower gunstiger tezijn dan een betonnen draagconstructie. Een stalendraagconstructie is lichter, waardoor we kondenbesparen op de fundering. De bouwsnelheid is ver-der hoger en de maattoleranties zijn veel kleiner.Dat laatste biedt weer voordelen in de afbouwfase,omdat bijvoorbeeld de gevelelementen beter aan-sluiten op de draagconstructie. We denken dan ookdat deze keuze economisch verantwoord is. We zijnachteraf zo tevreden over het gebruikte bouwsys-teem bij de Rembrandt Tower, dat we bij hetBreitner Center weer hebben aangestuurd op eenstalen draagconstructie met staalplaat-betonvloe-ren. Hier heeft Skidmore, Owings & Merrill alsarchitect een belangrijke rol vervuld, alsmede staal-bouwbedrijf CSM.'Plattegrond (elfdeverdieping) en tweeprincipedetails van hetBreitner CenterA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 2 15Ingenieursgroep van Rossum is als constructeur bijalle drie projecten betrokken (geweest). Voor deMondriaan Toren werkt men samen met CorsmitRaadgevend Ingenieursbureau. Ir. Anne van derSluis is als senior adviseur binnen Ingenieursgroepvan Rossum verantwoordelijk voor het BreitnerCenter. De constructeur over de keuze van dedraagconstructie: `Dit gebouw heeft een open gevel-structuur. Daaruit konden we dus weinig stabiliteithalen. Het bleek goedkoper om uit te gaan van eenbetonnen kern, die 9,00 x 18,00 m2 meet. Dat isruim voldoende om er de stabiliteit van het gebouwaan te ontlenen. De gevels en vloeren zijn aan dekern gekoppeld.'Als het aan Dijkhuis had gelegen was het gehelegebouw in staal uitgevoerd, dus ook de kern. Maardat bleek niet haalbaar: `Je zou dan zoveel aanvul-lende maatregelen moeten nemen om de kernbrandwerend te bekleden, dat een dergelijke optiete duur werd.' Volgens de opdrachtgever is dekeuze voor staal weliswaar rationeel gemaakt, maarspeelt ook een stukje affiniteit een rol: `De keuzevoor staal is ook persoonsgebonden. In Nederlanddenken de aannemers bijna allemaal in beton.Ja, dan wordt het natuurlijk duurder om in staal tebouwen. Maar in landen als Groot-Brittanni? en deVerenigde Staten is het precies andersom.'T w e e b o u w s t r o m e nDe keuze voor een staalconstructie bij het BreitnerCenter had nog een andere belangrijke reden: debouw van deze toren heeft plaats in twee bouwstro-men. Heel bijzonder is het feit dat de bouw van devier ondergrondse parkeerlagen parallel loopt aande bouw van de bovengrondse bouwlagen. `Een der-gelijke diepe parkeerkelder is in Nederland heel bij-zonder', merkt ir. Dirk-Jan Kluft op. Hij is directeurvan Ingenieursgroep van Rossum en binnen zijnbureau verantwoordelijk voor onder meer hetnaastgelegen project; de Mondriaan Toren.Voor de bouw van de kelder is eerst de bouwputontgraven tot de onderzijde van de keldervloer, op15 meter beneden maaiveld. Vervolgens is de kel-dervloer gestort en is er een start gemaakt met hetstorten van de betonnen kern. Om tijd te winnen isde ruwbouw van de kelderlagen gelijk gestart metde ruwbouw bovengronds. Hiertoe zijn op deonderste keldervloer de stalen kolommen geplaatstdie de gevels en vloeren van de bovenbouw moetendragen. Tijdens het storten van de kern en het mon-teren van de staalconstructie bovengronds wordenondergronds de resterende keldervloeren en wan-den gestort.Bijzonder is vooral dat de bovenste keldervloer pasklaar is wanneer het gebouw zijn hoogste puntheeft bereikt. Dat zal in mei 2000 zijn', zegt Annevan der Sluis. Hij vervolgt: `Deze werkwijze is uniekin Nederland. Zonder een bovenbouw uit staal haddit nooit gekund. De bekistingsinzet beperkt zichtot de kern. Bijkomend voordeel van de staalplaat-betonvloer is dat deze bij bepaalde overspanningenniet tijdelijk hoeft te worden onderstempeld.B r e i t n e r C e n t e rHet Breitner Center heeft een hoogte van 93 meter en omvat 23 verdie-pingen. Onder het gebouw bevindt zich een parkeerkelder met vierondergrondse lagen. Aan de voet heeft het gebouw een drie-laagse uit-bouw (het podiumgebouw) waarin restaurant en presentatiezalen zijnopgenomen. Het podiumgebouw bestaat uit een staalconstructie metkanaalplaatvloeren.De parkeerkelder wordt ter plaatse gestort. De bovenbouw bestaat uit eencombinatie van een met klimkist gestorte kern en stalen gevelkolommenen liggers en staalplaat-betonvloeren. De gevelkolommen zijn HE-A pro-fielen, die op een stramienmaat van 7,20 meter zijn geplaatst. De kolom-men zijn onderling gekoppeld met IPE liggers. Het raamwerk is gekop-peld aan de kern met behulp van maximaal 9,00 meter lange IPE liggers.Deze liggers liggen hart op hart 3,60 meter, waarbij dus de helft van deliggers in de gevelliggers is opgelegd en de andere helft aan de gevelko-lommen is gekoppeld. De staalplaat-betonvloeren zijn op de 9,00 meterlange IPE-liggers opgelegd en overspannen 3,60 meter. Een tijdelijkeonderstempeling van de staalplaten tijdens het storten is niet nodig.De constructiehoogte van de vloeren is (exclusief liggers) 150 mm.De gevel is een aluminium vliesgevel.BouwpartnersOpdrachtgever/hoofdaannemer: Bouw- en exploitatiemaatschappijSedijko, AmsterdamArchitect: Skidmore, Owings & Merrill, LondenBouwkundig aannemer: Strukton Bouwprojecten bv, MaarssenStaalbouwbedrijf: CSM, Hamont-Achel (Belgi?)Constructief ontwerp: Ingenieursgroep van Rossum, AmsterdamBruto oppervlak: 20 000 m2Start bouw: najaar 1998Oplevering: juli 2001De betonnen kern van hetBreitner Center torentenkele lagen uit boven destalen draagconstructieA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 216Omdat de begane-grondvloer pas in een later sta-dium gereed is, kun je de bovenliggende vloerenniet afstempelen.'V o o r d e l e n s t a a l p l a a t - b e t o n v l o e rDirk-Jan Kluft en Anne van der Sluis blijken, even-als de opdrachtgever, gecharmeerd te zijn van deeigenschappen van staalplaat-betonvloeren. `Decombinatie van staalskelet, staalplaat-betonvloerenen betonnen kern heeft zich bij de RembrandtTower al bewezen. We hebben geen tegenvallersgehad en alles was op tijd klaar.' Ze noemen beidevooral de voordelen in de gebruiksfase: `Staalplaat-betonvloeren zijn in een gebruiksfase met wisse-lende huurders en huurderswensen heel flexibel. Jekunt er later relatief eenvoudig sparingen of zelfsvides in maken. Andersoortige bouwkundige aan-passingen zijn eveneens eenvoudiger uit te voerendan bij een betonnen skelet.' Ook het geringegewicht wordt genoemd (3,0 kN/m2, vloerdikte 150mm). Het eigen gewicht van een staalplaat-beton-vloer is circa de helft van een ter plaatse gestorte ofprefab betonnen vloer. Dit heeft een belangrijkeinvloed op het ontwerp van de verticale draagcon-structie en het aantal funderingspalen.De geringe constructiehoogte en hoge bouwsnel-heid die vaak in ??n adem met dit type vloer wordengenoemd, zijn in de ogen van de beide construc-teurs minder relevant. Dirk-Jan Kluft: `Bij de bouwvan de Mondriaan Toren halen we, net zoals bij hetBreitner Center, circa ??n verdieping per week.'Voordeel is wel dat de staalplaat-betonvloeren uitveel kleine elementen bestaan die eenvoudig enmet een kleine kraaninzet per verdieping zijn in tehijsen. Vervolgens heeft er een verspreiding ensnelle montage per verdieping plaats. Deze verwer-king kan op meer verdiepingen tegelijkertijd plaats-hebben. Dat geldt ook voor het afstorten van devloeren. Volgens Kluft kunnen deze voordelen echterniet ten volle worden benut, doordat het storten vande kern en de gevelafbouw langzamer verlopen.`Doordat je de montagesnelheid van de vloer moetafstemmen op de kern en de gevelafbouw, is debouwsnelheid niet veel hoger dan bij het gebruikvan prefab betonnen elementen. De constructie-hoogte is verder ook niet veel minder. De vloerschilis wel dun, maar daar liggen natuurlijk wel stalenliggers onder.'Alternatieve oplossingen zoals het werken metge?ntegreerde stalen liggers, waardoor de construc-tiehoogte afneemt, bleken te duur. Hetzelfde goldvoor andere typen vloeren in staal of beton.M o n d r i a a n T o r e nBij de Mondriaan Toren is de draagconstructie nietvan staal, maar van beton. `Een betonnen draag-constructie bleek goedkoper te zijn dan een stalendraagconstructie en de bouwtijd is hetzelfde', aldusRob Brand, projectontwikkelaar bij Delta LloydVastgoed. In tegenstelling tot Sedijko sprak DeltaLloyd Vastgoed geen voorkeur uit voor beton ofstaal. Rob Brand: `In bouwteamverband is door debouwcombinatie en constructeurs gerekend aanStaalconstructie BreitnerCenter gereed voor beton-stortenDe onderste lagen van de gevelbuis van de Mondriaan Torenstaan in de steigers. Hierboven start de glijcycluseen aantal varianten: staal, betonen combinaties daarvan. Hetvoordeel van werken in eenbouwteam is dat de uitvoerings-en ontwerpkennis optimaal wor-den ge?ntegreerd. Uiteindelijkbleek een betonnen draagcon-structie met gegleden gevelbuisen geprefabriceerde betonnenzijvleugels het goedkoopste tezijn. Dat heeft onder meer temaken met de extra brandweren-de voorzieningen die nodig zijnbij een staalconstructie. Daar-naast speelt mee dat aannemersin Nederland niet gewend zijnom met staal te bouwen.'De bouwtijd bleek voor een sta-len variant ook niet gunstiger tezijn. `Een stalen draagconstructiekomt sneller uit de grond daneen betonnen draagconstructie.Maar de gevel- en binnenafbouwzijn bij een stalen draagconstruc-A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pU t i l i t e i t s b o u wcement 2000 2 17Principe plattegrond van de Mondriaan TorenM o n d r i a a n T o r e nDe Mondriaan Toren heeft een hoogte van 115 meter en omvat 31verdiepingen. Het gebouw is gefundeerd op diepwanden die toteen diepte van maar liefst 70 meter in de grond zijn gebracht.Deze diepte was nodig omdat de draagkrachtige eerste en tweedezandlaag hier ontbreken. Hierdoor was fundering in de diep gele-gen derde zandlaag noodzakelijk. Om hinder voor het naastgele-gen Delta Lloydgebouw te voorkomen zijn diepwanden gebruikt.Onder een naastgelegen appartementengebouw zijn een tweelaag-se parkeerkelder en archiefruimte gerealiseerd.De draagconstructie van de Mondriaan Toren bestaat uit eengegleden middenbeuk (`de gevelbuis') en prefab zijvleugels.Deze zijvleugels zijn opgebouwd uit prefab betonnen kolommen,liggers en kanaalplaatvloeren, die aan de gevelbuis wordengekoppeld. De vloeren in de gevelbuis worden ter plaatse gestort.De gevel van de Mondriaan Toren is een combinatie van natuur-steen en aluminium vliesgevels.BouwpartnersOpdrachtgever: Delta Lloyd Vastgoed, AmsterdamArchitect: Architectenbureau ZZ+P, AmstelveenBouwcombinatie: Heijmans Bouw bv/AannemingMaatschappij J.P. van Eesteren bv,Rosmalen/RotterdamConstructief ontwerp: Samenwerkende Ingenieursbureaus vanRossum-Corsmit, AmsterdamBruto oppervlak: 30 000 m2Start bouw: najaar 1998Oplevering: oktober 2001tie complexer, waardoor je de tijdwinst weer kwijt-raakt', aldus Brand.Dirk-Jan Kluft noemt vanuit zijn discipline ook nogenige overwegingen om voor beton te kiezen:`Doordat de gevel hier een stabiliserende functievervult, bleek een draagconstructie met stalenkolommen, liggers en staalplaat-betonvloeren voordeze toren niet voor de hand te liggen. Bij deMondriaan Toren is sprake van een open kern.Deze bestaat uit drie evenwijdige wanden, die ooknog eens worden doorsneden door een centrale ver-keerszone. Daaruit kun je dus onvoldoende stabili-teit halen. Bovendien heeft deze toren veel hoeken.Dan is het goedkoper om de hoofddraagconstructievan beton te maken en de stabiliteit uit de gevel tehalen. We hebben daarom gekozen voor een draag-constructie van een gegleden gevelbuis voor hethart van het gebouw, met aan voor- en achterzijdeeen constructie van prefab kolommen en balken enkanaalplaatvloeren en een gegleden kern.'Door de wanden van de gevelbuis in de onderstelagen in hogesterktebeton uit te voeren, kan dewanddikte over de gehele hoogte gelijk blijven. RobBrand hierover: `Bij gebruik van normaal beton zoude wand bij de onderste lagen 10 centimeter dikkerzijn. Omdat de buitenmaten vastliggen, verlies jeverhuurbaar oppervlak. Daarnaast kan de gevelbuisnu eenvoudiger worden gegleden.'Inmiddels komen beide torens snel uit de grond enkijken beide opdrachtgevers verwachtingsvol naarde vorderingen. s
Reacties