dr.ir.G.Huyghedirecteur Technische Studies CBR, Brussel Architectonischin de U.S.A.betonEen deel van het illustratiemateriaalbehorende tot dit artikel, is inkleur opgenomen in het Beton in beeld1Pan American Building2Technological Building,Universiteit van New YorkCement XXII (1970) nr. 9U.D.C. 725.1/2:691.327:69.022.32(7/8)Architectuur ven openbere-, hendele- en kantoorgebouwen, met betrekking tot in gewapendbeton. uitgevoerde gevelelementen in de U.S.A.Architectonisch beton, zoals dit wordt gedefinieerd, bestaat uit niet-gestandaardiseerdeelementen in sierbeton, vervaardigd volgens tekeningen en aanduidingen van de architect.Deze elementen worden meestal gebruikt in administratieve gebouwen van een zekereallure en dragen bij tot de architectonische vormgeving. In een aantal punten zijn enkelegegevens van deze elementen vermeld.1. De buitenafmetingen zijn gemoduleerd (veelvoud van 30 cm): de breedte is meestal 1,80 men de hoogte correspondeert met een, twee of drie verdiepingen.2. De elementen zijn w?l of niet dragend:dragend van 15 tot 20 verdiepingen (afhankelijk van de vorm van het element); niet dragendvoor meer dan 20 verdiepingen.3. De vorm is meestal een kader, een T of I, of een kruis, maar ook volkomen willekeurigevormen vinden toepassing.4. De elementen zijn zo functioneel mogelijk en omsluiten de verwarmingselementen, leidingen,wateraflopen, enz. De ruiten worden in veel gevallen direct in hetbetonelement geplaatst,met of zonder tussenvoeging van een neopreenband. Voor het geval dat kozijnen tochtoegepast worden, zijn deze vereenvoudigd als gevolg van kleine maatafwijkingen die bijbetonelementen mogelijk zijn.5. De vorm van de elementen kan zodanig zijn dat ze tegelijk een zonwerende functie hebben.De mallen waarin het beton gestort wordt, moeten met een grote nauwkeurigheid wordengemaakt.Zij zijn van hout, polyester, metaal of beton en moeten geschikt zijn voor een groot aantalidentieke elementen, zonder dat ontoelaatbare" afwijkingen optreden. Het beton zelf is vanuitstekende kwaliteit (hoge druksterkte en lage poreusheid, een goede korrelopbouw van detoeslagmaterialen en een degelijke verdichting).De afwerking van het oppervlak is vari?rend, en kan zijn:? glad, zonder enige nabehandeling;? gewassen met water (aan de oppervlaklaag die geen sterkte-functie te vervullen heeft,wordt tijdens de fabricage een verbindingsvertrager toegevoegd);? gewassen met zoutzuur;? gezandstraald;? gebouchardeerd;? gepolijst.Elk van deze afwerkinqamethoden houdt wat de vorm betreft, beperkingen in.Niettegenstaande het feit dat bepaalde technieken van Nederland uit de oceaan zijnovergegaan, heeft de werkelijke opgang van het architectonische beton plaatsgehad in deVerenigde Staten. Als vroegste voorbeelden kunnen we noemen: het Denver Hotel vanI.M.Pei en de Educatlonal Building of Wayne University, van M.Yamasaki. De architectMarcel Breuer zei eens .over dit nieuwe materiaal: 'Concrete used as a finished materialis the most important change in the art of building since World War 11'.Aanvankelijk bedoeld als reactie tegen het overmatig en fel betwist gebruik van de duregordijnwanden van metaal en glas, verwierf het beton daar dikwijls voorrang, dank zij hetscheppen van een nieuwe, ge?igende architectuur.Het economische belang van de bouwnijverheid in de Verenigde Staten (deze nijverheids-tak komt in dat land op de tweede plaats, na de voedingsindustrie) en de durf van enkelegrote Amerikaanse architectenbureaus zijn de hoofdoorzaken van de merkwaardige ontwik-keling van het beton in de vorm, die architectonisch beton genoemd wordt. Gedurendede laatste jaren noteerde men dan ook een fantastische ontwikkeling, waarvan ik u enkelegerealiseerde objecten zal tonen. Daartoe zullen wij in het volgende de. Verenigde Statenvan oost naar west doorkruisen.New VorkOnder de meest typische gebouwen van het overweldigende New Vork zijn er enkele dieons interesseren: onder meer de Pan American Building (foto 1), ontworpen door de archi-tecten Walter Gropius (stichter van het Duitse 'Bauhaus') Emery Roth en Belluschi. Dit zestig3703-4Physics Laboratory, Rutgers Universiteit5Woodnew Wilson Building, Princetonarch.: M.YamasakiCement XXII (1970) nr. 9verdiepingen tellende gebouw ls gesitueerd in de as van de Park Avenue en rijst bovenhet Centraal Station uit. Op het ogenblik is dit het grootste kantoorgebouw, met 17 000employ?s en 250 000 bezoekers per dag, bovendien ook het hoogste gebouw met eenbetongevel. Deze bestaat uit niet-dragende, raamvormige elementen.Zeer kenmerkend voor deze wolkenkrabber is de achthoekige vorm, die, hoewel mindereconomisch wat betreft bouwen verhuring, toch door de architecten werd nagestreefd, omzodoende de massa schijnbaar te verminderen.Walter Gropius koos als gevelmateriaal beton, omdat hij van oordeel was dat 'de klassiekeglaswand niet de krachten het contrast bezit dat verkregen kan worden door het lichtspelop een in reli?f gegoten oppervlak'.Het gebouw werd opgetrokken boven het ondergrondse spoorwegstation van de GrandCentral Terminal, zonder dat het verkeer behoefde te worden onderbroken.De gevel van het station, die beschouwd wordt als een van de mooiste ter wereld, bleefonaangetast. De 'Pan Am' is werkelijk een buitengewoon gebouw, dat in deze wonderbaar-lijke stad zeker op zijn plaats is.Ondanks deconstructieproblemen kon de kostprijs van dit ontwerp op het interessanteniveau van f SOO per m2worden gehouden.In contrast met de wolkenkrabbers van het centrum, liggen de middel-grote gebouwenvan de Universiteit van New Vork over de East River, op de hoogten van de Bronx.De 'Technological Building' is er thans in aanbouw (foto 2). Dit acht verdiepingen hogeuniversitaire laboratoriumgebouw werd ontworpen door de Hongaarse, tot Amerikaangenaturaliseerde architect Marcel Breuer, tevens bekend door zijn I.B.M.-onderzoekings"centrum te La Gaude. Toegepast zijn dragende gevelelementen waarvan het oppervlakwerd gezandstraald. Breuer heeft dit gebouw ontworpen in zijn persoonlijke, krachtige stijl,gebruik makend van het spel van volumes.Kenmerkend is de manier waarop hij de achtergevel ontworpen heeft; de blinde muurbestaat uit betonelementen waarin een uitgesproken reli?f verwerkt zit dat herinnert aanhet motief van de voorgevel.Een zestigtal kilometers ten zuiden van New Vork, is de Universiteit van NewBrunswickgelegen, waar de architect Goldstein enkele jaren geleden een van de eerste gebouwenin architectonisch beton optrok: het Rutgers Physics Laboratory (foto's 3 en 4). De zeerevenwichtige gevels zijn samengesteld uit grote, twee verdiepingen hoge, dragende3716Beinecke Library, Yale Universiteit7Hartford National Bank and Trust Company8Hitton Hotel, Washingtonarch.: William TabIerCement XXII (1970) nr. 9elementen. Het beton kwam glad uit de bekisting en heeft geen verdere nabehandelingondergaan. Door de kwaliteiten van het beton ten volle te benutten, verkreeg Goldsteinde volgende voordelen:? rechtstreekse verwerking van de beglazing in de gevelelementen;? integratie van de secundaire voorzieningen (verwarming, airconditioning, enz.) in hetsnelle montageverloop;? vermindering van het aantal voegen door gebruik te maken van zeer grote elementen.Het resultaat is een rationeel en economisch gebouw met een zeer aantrekkelijk, maartoch niet revoiutionairuiterlijk. Zeer geslaagd is het contrast tussen de witte gevel en degroene omgeving, waarin het beton, dat van hoge kwaliteit is, gemakkelijk weerstand biedtaan de tijd.New HavenDe naam van deze stad zelf is waarschijnlijk minder bekend dan die van zijn beroemdeuniversiteit 'Vale'. Gesticht in 1701, is deze universiteit de oudste van de Verenigde Staten,na die van Harvard in Massachusetts.Universitaire gebouwen, opgetrokken in de zuiverste Engelse 'college'-stijl staan er broe-derlijk naast hypermoderne constructies van grote architectonische waarde, zoals dearchitectenschool van Paul Hudolph, de ijsbaan van Eero Saarinen, de Belnecke Libraryvan Skldmore, Owings& Merrill (foto 6 en foto Beton in beeld).Dit laatste gebouw wordt beschouwd als de grootste bibliotheek ter wereld, gespecialiseerdin zeldzame boeken en manuscripten. Het werd genoemd naar de familie die er in hetbegin van deze eeuw de gelijknamige stichting oprichtte. De kruisvormige gevelelementenhebben geen dragende functie; de buitenzijde bestaat uit granietplaten die de stalenstructuur van het gebouw als het ware ommantelen; de binnenzijde van de ??n verdiepinghoge elementen werd gegoten uit beton met graniet als toeslagmateriaal. Doorschijnendemarmerplaten met een dikte van 3 cm vervangen de ruiten en beschermen de kostbaredocumenten tegen het zonlicht. Het irre?le licht dat binnen in de bibliotheek heerst, schepteen ware sfeer van bezinning, een bijkomend effect dat nog versterkt wordt door degrondig bestudeerde verlichting.HartfordHartford. hoofdstad. van Conneetleut. is vooral bekend als zetel van talrijke verzekerings-maatschappijen, waarvan de activiteit zich uitstrekt buiten de grenzen van staat en land.Een interessante urbanisatiepoging werd er ondernomen: op de Constitution Plaza werdeen reeks zetels van verschillende maatschappijen rond een hotel gegroepeerd (foto 7).Toegang en omgeving van deze 'Plaza' werden speciaal bestudeerd om ongehinderd voet-gangers- en autoverkeer mogelijk te maken.Het Hotel America van de architecten Curtls, Davis en Charles du Bose, is elf verdiepingenhoog. De gevels bestaan uit grote niet-dragende raamvormigeelementen, die elk een hotel-kamer beslaan. De indrukwekkende afmetingen van deze elementen (3,40 X 5,20 m) geveneen idee van de vooruitgang die aan de overzijde van de oceaan op het gebied van produk-tiemogelijkheden gemaakt werd. Het gladde, zeer witte beton steekt af tegen het zonwerendeglas dat in de gevelelementen is verwerkt.WashingtonMet het oog op de prefabricagetechniek is de Housing and Urban Development Building weleen van de meest typerende nieuwe Amerikaanse gebouwen (foto 9). Ten einde de mogelijk-heden van het vrij kleine terrein zo goed mogelijk te benutten, en om de 6000 toekomstigegebruikers zoveel mogelijk van het natuurlijke licht te laten genieten, zonder te moeten terug-gaan tot het klassieke administratieve complex met binnenhof, maakte architect MarcelBreueringrote trekken opnieuw gebruik van het grondplan dat vroeger reeds voor de3729Housing and Urban Development Building10North Shore Israel Templearch.: M. YamasakiCement XXII (1970) nr. 9Unesco-zetel te Parijs had gediend, namelijk een Sint-Andreaskruis met gebogen armen.Maar waar het Unesco-gebouw voorzien werd van de in die periode (1958) klassieke glas-wand, verkoos Breuer ditmaal een dragende gevel, gecombineerd met geprefabriceerdevoorgespannen-betonvloeren om de binnenruimten vrij van kolommen te houden.De 1584 grote raamvormige dragende elementen (moduulmaat 3 m) werden negen verdie-pingen hoog boven elkaar geplaatst; een uitgesproken reli?f benadrukt het spel van holleen volle ruimten. De elementen van glad beton wegen 11 tot 15 ton, afhankelijk van deplaats in de gevel.De vermindering van de nuttige doorsnede in constructieve zin is verantwoord. De kolom-men bezitten een voldoende doorsnede om de naar beneden toe steeds groter wordendedrukkracht te kunnen opnemen. De doorsneden van de holten binnen de kolommen, bestemdvoor de doorvoering van leidingen voor airconditioning en verwarming, waarvan de instal-latie op het dak is ge.bouwd, nemen van boven naar onderen gezien, geleidelijk af. Tot indetails vervult het geprefabriceerde betonelement hier alle functies van een gevel, en isaldus economisch ten volle verantwoord. De bouwkosten bedroegen ongeveer f 700per m2?De voorgespannen TT-platen met lOm overspanning werden gekozen uit oogpunt vaneconomie en hebben het grote voordeel de bouwtijd te reduceren. Men loopt bovendienveel minder kans om de gevelelementen te bevuilen wat wel het geval is bij ter plaatsegestorte vloeren.Ondanks een ver doorgevoerde standaardisatie (ongeveer 1600gevelelementen) mag ditgebouw uit architectonisch oogpunt geslaagd genoemd worden, dank zij de harmonischevorm van het geheel, het evenwichtige ritme van de gevel en de stoere afgeschuinde vorm-geving van de onderste pijlers, die tegelijkertijd een indruk van zowel kracht als luchtigheiden sierlijkheid geven.ChicagoIn de nabijheid van een woonsector in een voorstad van Chicago, een gebied met grote'express-ways' als verbindingswegen. waar de nijverheid in volle ontwikkeling is,' richttenprofessor Muhlenbruch en architect Lattin Smlth het Eden Executive Cent re op, een kantoor-gebouw bestemd om te worden verhuurd.De structuur van het gebouw bleef zeer eenvoudig door het gebruik van slechts twee ge-standaardiseerde elementen: een drie verdiepingen hoog raamvormig dragend geveielement37311-12North Western National Life Insurance .Company13Medicine Publications BuildingCement XXII (1970) nr. 9en een voorgespannen Tl-vloerelement met een overspanning van 18 m. De kernen met deliftkokers, trappen en dienstlokalen werden buiten het eigenlijke gebouw geplaatst: alduskon de standaardisatie tot het uiterste doorgevoerd worden.Door de bovenbouw te prefabriceren tijdens de uitvoering van de fundering, en dank zij desnelheid waarmee gevel- en vloerelementen gemonteerd werden (12 elementen per dag),kon de uitvoeringstermijn met drie maanden verkort worden. Geen enkele kolom komt bin-nen in het gebouw voor. Door een systeem van verplaatsbare tussenmuren kan het interieurop de meest verschillende manieren worden onderverdeeld, hetgeen buitengewoon interes-sant is met het oog op een verhuring per nuttige vierkante meter.De dure raamlijsten ten slotte konden weggelaten worden en vervangen door neopreen-dichtingen, die direct in het beton waren bevestigd, volgens een in de automobielindustriewelbekende techniek. AI deze factoren tezamen resulteerden in de constructie van eenrationeel gebouw met hoge rentabiliteit.MinneapolisIn het centrum van de stad bevindt zich het kantoorgebouw voor de North Western NationalLife lnsurance Company (foto's 11 en 12), een ontwerp van de architect M.Yamasaki. Degevelelementen zijn niet-dragend en het oppervlak is licht gezuurd.Een en ander merkwaardig gebouw in deze stad (daterend uit 1960) is de Medeclne Publlca-tions Building (foto 13). Als toeslagmateriaal werd in de gevel kwarts toegepast en hetbetonoppervlak blijft fraai, ook nu na 10 jaar.Salt Lake CityDe stad van de Mormonen is weliswaar niet groot, maar heeft desondanks twee gespeciali-seerde firma's in betonelementen. Zij voorzien een gebied met een actieradius van 700 kmen zelfs meer van hun produkten.Het belangrijkste gebouw in het centrum van de stad is de Federal Building (foto 14).Los AngelesHet lijkt niet overdreven te zeggen dat de avant-garde-architectuur hier gericht is op hetleven' van morgen. In deze bloesem van moderne gebouwen wordt het architectonischebeton op opmerkelijke wijze vertegenwoordigd. Ontworpen door architect Welton Beeket,prijkt het Muslc Centre Memorial Pavilion (foto's 15 en 16) in het centrum van een uitge-strekt cultureel complex, sierlijk omgeven door verlichte fonteinen. Becket heeft voor ditontwerp gezocht naar een materiaal met nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden, bewerkbaarzoals hij het verlangde (kolommen met veranderlijke doorsnede), nauwkeurig en met weinigbehoefte aan onderhoud. Door toepassing van het architectonische beton ontstond dit be-scheiden gebouw met zijn zuilengalerij.Becket zelf zei hiervan: 'It combines richness of texture, permanence, inherent color and aselfcleaning ability all within a relatively low cost'.37414Federal Building15-16?v?ustc Centre Memorial Pavi/ion17Beneiloiet Building18California Federal Savings BuildingCement XXII (1970) nr. 9De Beneficial Plaza, zetel van de 'Beneficial Standard Life Insurance Cornpany', is vanSkidmore, Owings & Merrill (foto 17 en twee foto's Beton in beeld). De architecten maaktenover een hoogte van tien verdiepingen gebruik van dragende T-vormige gevelelementen;het probleem van de invallende zonnestralen losten zij op door de ruiten aan de binnenzijdevan de gevel te plaatsen. Mede dank zij het thermische absorptie-vermogen van het betonverhoogt een dergelijke oplossing het comfort van de ruimten, worden installatie.kosten vande airconditioning gereduceerd en worden onderhoud en schoonmaken van de beglazingin belangrijke mate vereenvoudigd.Als voorstanders van een rationele architectuur, lieten Skidmore, Owings & Merrillde krachtvan het gebouwen de gebruikte prefabricagemethode uitkomen door voor de gevel eenbrede moduulmaat aan te nemen (3 m), door de keus van een ruw beton van graniet enzand, en door - zoals Le Corbusier het destijds graag deed - de voegen tussen de elemen-ten vrijwillig te benadrukken. Ten slotte mag de wijze waarop de ontwerpers de technischeverdieping en het bovendeel van de gevels behandelden, architectonisch elegant genoemdworden.De California Federal Savings Building (foto 18 en foto Beton in beeld) van architect CharlesLuckman, domineert met zijn 27 verdiepingen hoge gevel van kwartsbeton de 'WilshireBoulevard'. Een onderdeel van de gevel, twee verdiepingen hoog, werd opgebouwd uit 150I-vormige elementen.In de zeshoekige toren zijn ongeveer 2400 niet-dragende T-vormige elementen verwerkt; deruiten zijn aan de binnenzijde van de gevels geplaatst, en worden door een bijkomendezonwering beschermd.37519Perpetual Savings Benk:20-21Ambassador CollegeCement XXII (1970) nr. 9Een helihaven op het dak, geeft aan twaalf helicepters ruimte om te landen. Dit gebouwwerd opgetrokken in 1965 en heeft 60 miljoen gulden gekost ofwel 1100 gulden per m2.Wat verder aan dezelfde laan, vinden we als voorbeelden van de prefabricagetechniek dePerpetual Savings Bank (foto 19 en foto Beton in beeld) met zijn witte portieken van gladbeton, eigenaardig versierd met groene planten, en de American Cement Building (zie fotoBeton in beeld) van Danlel. Mann, Johnson en Mendenhall met het Sint Andreaskruis alsvorm voor het gevelelement. In Beverly Hills, de wijk van de vedetten, treft men nog deAutomobile Club of Southern Callfornla aan (zie foto Beton in beeld) van Welton Beeket,met zijn geheel zichtbare constructie (gevelelementen in drie-dubbele T-vorm, waarop voor-gespannen vloerelementen met een overspanning van 20 m rusten). De uitvoeringstermijnvan dit gebouw, gerekend vanaf het graven van de funderingen tot de volledige afwerkingbedroeg slechts drie maanden!In Pasadena ten slotte, prijkt een ander voorbeeld van totaal nieuwe architectuur: hetAmbassador College, prachtig omgeven door groen en fonteinen. Architect Peter Heldstockheeft de bestemming van de ruimten - grote gesloten auditoria op de begane grond, klassenop de verdiepingen - laten uitkomen in de gevel van zijn gebouw: een blinde muur terplaatse van de begane-grondverdieping; daarboven dragende gevelelementen, gedeeltelijkgesloten, voor de helft voorzien van ramen (foto's 20 en21, alsmede foto Beton in beeld).Het element, speciaal ontworpen met het oog op de bescherming tegen de zonnestralingbeslaat twee verdiepingen en bevat twee vensters; het weegt 13 ton. De ribben van glad witbeton steken fel af tegen de volle delen van gewassen granietbetonen de afgeschermderuiten, die met behulp van een zwarte neopreen-dichting rechtstreeks in het beton gevatwerden.San FranciscoSan Francisco heeft zijn schrik voor aardbevingen, ontstaan na de ramp van 1905 die eengroot deel van de stad verwoestte, afgeworpen en is op zijn beurt de weg van de hoogbouwopgegaan.De Hartford Insurance Building, in het hart van de stad, reikt 33 verdiepingen hoog en werdverwezenlijkt door het architectenbureau Skidmore, Owings & Merrill. Afgezien van hetprobleem van de weerstand tegen aardschokken, gaf de constructie van de 'HartfordBuilding' aanleiding tot een hevige controverse vanwege zijn plaats tussen lage gebouwen(zoals dat van Chinatown). Men vreesde de disharmonie tussen een hoge wand van metaalen glas en de oude gebouwen van hoge waarde.37622Municipal Services Building, Glendalearch.: Albert C. MartinDe keuze van een gevel in zandkleurig beton verzoende de tegenstanders (foto's 23 en 24).Skidmore, Owings en Merrill ontwierpen voor dit gebouw een zeer functioneel gevelelementmet een moduulmaat van 3 m, waarin de verschillende leidingen verwerkt werden. De ruitenvan bronskleurig glas werden met een neopreen-dichting in het beton gevat; binnen- enbuitenzijde van het element werden in prefabricage volledig afgewerkt. Ook werden deruiten vooraf ingezet, waardoor de ruimten per verdieping in gebruik genomen kondenworden.Een ander voorbeeld van hoogbouw is de Sequolas Building (25 verdiepingen), van dearchitect Stones (foto 25). Hier werd gebruik gemaakt van een niet-dragend gevelelementvan glad beton, in de vorm van een drievoudig raam. Dit gebouw is zeker het vermeldenwaard, zowel vanwege de onberispelijke afwerking, als door de aard van het gebruiktebeton: we vinden hier een interessant toepassingsvoorbeeld van beton samengesteld metlicht toeslagmateriaal.Het bezoek aan deze gebouwen, aangevuld met vele persoonlijke contacten, laten ons toeenkele conclusies te trekken:Ten eerste wat het materiaal zelf betreft. De kwaliteit van talrijke constructies en de naamvan hun ontwerpers bewijzen dat het architectonische beton als nieuw materiaal, in deVerenigde Staten een belangrijke plaats veroverd heeft.Het architectonische beton openbaarde zich niet als mode-artikel, maar als het resultaat vaneen techniek, aangepast aan de moderne constructieve eisen.Bovendien kan men in de Verenigde Staten een groeiende belangstelling voor zware mate-rialen constateren, ten gevolge van de talrijke ontgoochelingen die te wijten zijn aan hetgebrek aan thermisch absorptievermogen van lichte gevels. Hierdoor functioneerden cen-trale airconditioningssystemen onvoldoende.Wat de wijze van vervaardiging betreft, wordt behalve op het geprefabriceerde beton, datdie eigenschappen bezit die het ter plaatse gestorte beton niet heeft, soms ter aanvullingook een beroep op het laatste gedaan.Ter plaatse gestort beton blijft inderdaad beperkt tot het verticaal storten, en het kan in23-24Insurenee BuildingCement XXII (1970) nr. 9 37725Sequoias Building26Sumitumo Bank, OaklandN.B.In de hartpagina's van het Beton in beeldzijn de bijschriften verwisseld. De foto vande Perpetual Savings Bank staat op delinkerpagina.kwaliteit en produktiviteit niet halen bij beton dat in de fabriek onder ideale omstandigheden,vervaardigd wordt. Wij denken hier aan omstandigheden zoals dosering van de componen-ten, horizontaal storten, vervolmaakte gietvorm, optimale verdichting.Toch blijft ter plaatse gestort beton het meest geschikt voor uitzonderlijke toepassingen,zoals bij voorbeeld gebouwen of delen van gebouwen die men een ruwe structuur wenst tegeven, of waarbij een te geringe herhaling de prefabricage zinloos maakt.Uit het oogpunt van functionele opvatting staan vele toepassingsmogelijkheden voor hetarchitectonische beton open:1. als dragend element (wat de meest logische, en steeds meer gebruikte oplossing is, van-wege de geschiktheid om hoge belastingen op te nemen en ook door een hoog soortelijkgewicht);2. als dragend element, al dan niet samengesteld met lichte toeslagmaterialen;3. als element dat toten met de beglazing geprefabriceerd is;4. als zonwerend element, waarbij het glas aan de binnenzijde van de gevel wordt geplaatst,wat grote architectonische uitdrukkingsmogelijkheden biedt.In verband met de vormgeving komt een dubbele evolutie tot uiting: beton was steeds eengemakkelijk te vormen materiaal, maar nog niet zo lang geleden werden bij fabriekmatigevervaardiging steeds bekistingen gebruikt, die om economische redenen meestal recht vanvorm waren. Thans maakt het arch?tectonische beton een krachtige, gevulde, driedimensionalevorm 'op zijn Breuers' mogelijk, of een nieuwe, meer soepele, afgeronde vorm, ge?nspireerddoor de jongste giettechniekin polyester-mallen, waarvoor sommige Callfornlsche gebouwentoonaangevend zijn.Wat samenstelling en structuur betreft, heeft glad beton de voorkeur als uiting van eenvervolmaakte storttechniek in vormen van hoge kwaliteit.In verband met de rationele en economische toepassing van architectonisch beton, tonende Amerikaanse voorbeelden aan, dat de ware opgang is begonnen op het moment dat menophield het beton te beschouwen als een vervangingsmiddel van de op klassieke wijze ver-werkte steen.Ingewikkelde dragende elementen met ingewerkte beglazing (dikwijls met een neopreen-dichting) worden steeds algemener. Door het gebruik van zeer grote elementen verkregende Amerikaanse architecten een meer rationele toepassing van het materiaal.De grote waardering voor het architectonische beton is te danken aan de industri?le ver-vaardiging die het gebruik van complexe nieuwe vormen mogelijk gemaakt heeft. Hierdoorkon zich een nieuwe, afwijkende en persoonlijke architectuur ontwikkelen. De architectuurvan onze tijd zal eens beoordeeld worden naar de wijze waarop de nieuwe beschikbaremogelijkheden benut zijn.Internationale agenda (7970-1971)14 -18 september te Madrid:De invloed van krimp, kruip en tempera-tuurveranderingen op betonconstructies;georganiseerd door het AIPC, Ecole Poly-technique F?d?rale, CH-8006, Z?rich17 september te Londen:Gedrag van palen; georganiseerd door theCement XXII (1970) nr. 9Institution of Civil Engineers, Great Georgestreet, Westminster, Londen SW-121 - 24 september te Wenen:Symposium over vouwschalen georgani-seerd door IASS, Alfonso XII, 3-Madrid 75 - 8 mei 1971 te Kopenhagen:Symposium over de 'Toepassing van sta-tistische- en optimaliseringsmethodiekenm.b.v. computer bij procescontrole en ma-teriaalbeproeving op het gebied van bouw-materialen; georganiseerd door RILEM, 12,rue Brancion, Parijs 1537821 - 30 juni 1971 te Parijs:5e Congres van het CIB; georganiseerddoor het CIB, Postbus 299 - Weena 700,Rotterdam2 - 5 augustus 1971 te Haifa:Symposium over 'Beton en gewapendbeton in warme landen'; georganiseerddoor RILEM, 12, rue Brancion, Parijs 1530 aug. - 2 september 1971 te Honolulu:Symposium over schaalconstructies onder-water; georganiseerd door IASS, TH-DelftOostplantsoen 25