ir.J.J.B.J.J.Bouvyoud-directielid RaadgevendIngenieursbureau BVN, 's-Gravenhage97 JaarprefabricageinvogelvluchtVan de Zeemeeuw tot de pijlers voo.r destormvloedkering in deOosterscheldePrefabricage in betonTer gelegenheid van het 25-jarig bestaanvan de Studiekring tot ontwikkeling van hetgeprefabriceerd beton (STUPRE), was hetmiddaggedeelte van de Betondag 1984gewijd aan de toekomst van deprefabricage. Congres-voorzitter wasir.F. Treffers, voorzitter Stupr?.In vier lezingen werden achtereenvolgensbelicht:? de (Nederlandse) ontwikkelingen in deprefabricage over bijna 100 jaar;.ontwikkelingen op produktie-technischgebied;? verwachtingen omtrent de mogelijkhedenin de nabije toekomst;? de appreciatie voor beton.In dit nummer van Cement vindt u dezelezingen, met uitzondering van de laatste.In nauw overleg met de spreker,ir.A.Bonnema, die zijn voordracht de titelmeegaf 'Houden we van beton?' zal in hetkomende nummer van Cement aan ditonderwerp aandacht worden geschonken.Prefabricage in beton vindt u ook inopeningsartikel van dit nummer: hetgebouw FelIenoord in Eindhoven.Het is een totale prefab-constructie,inclusief de kernen en stabiliteitswanden.Dat we voor het Beton in beeld hebbengekozen voor de woningbouw van RicardoBofill in Montpellier, is geen toeval. Ook indit project speelt het geprefabriceerdebeton een belangrijke rol in devormgeving. Tussen de middaglezingenop de Betondag hebben de aanwezigen alkennis kunnen maken met het werk vanBofill. Ir. W. C. Driessen presenteerde eenaantal dia's waarin de woningbouw inFrankrijk, vooral die van de nieuwe stedenrond Parijs, centraal stond.Red.Cement XXXVII (1985) nr. 1Het eerste prefab-betonHet bootje de Zeemeeuw vormde de eersteNederlandse constructie in gewapend be-ton. Het werd in 1887 in Sas van Gent, nogprecies binnen onze grenzen, vervaardigddoor de firma Picha Stevens en in 1889 opde Zeeuwse Nijverheidstentoonstelling teMiddelburg aan een uitermate ge?nteres-seerd publiek vertoond. Na bijna 100 jaarverkeert dit bootje nog steeds in uitstekendestaat (foto 1). Het is daarmee een prachtigbewijs van de duurzaamheid van het mate-riaal beton, en een eresaluut aan het vak-manschap van deze pioniers uit de begintijdvan de Nederlandse betontechniek.Maar andere landen waren ons hierin voor-gegaan. In Frankrijk had Lambot eveneenseen bootje gebouwd, van cementijzer, eennetwerk van ijzer, omkleed met cementmor-tel. Het was een voorloper van het ferroce-ment, van onze tegenwoordige 'betonnen'kano's en zeilschepen, waarmee zelfs om dewereld wordt gevaren.Ook in Engeland werd al vroeg geprefabri-ceerd. Vanaf het midden van de vorige eeuwbouwde Lascelles betonnen buitenhuizen,bestaande uit een houten geraamte, bekleedmet betonplaten. De raam- en deurkozijnenwaren eveneens van beton. En het is aardigom nu nog eens te lezen wat Lascelles inder"tijd als voordelen van zijn huizen zag:'They can be built in any season, occupiedas soon as built, erected very quickly, remo-ved and re-erected. They can be sent by railor road any distance, or shipped to any partof the world. Ifthey are not affixed to the soil,they are tenants fixtures; that is, they can bemoved by the tenants and do not becomethe property of the landlord.'Het waren voorlopers van de Amerikaanse'mobile homes' en van onze caravans! Las-celles zou vast een goede inleider zijn ge-weest voor het symposium 'Demonteerbaarbouwen' dat in mei 1985 in Rotterdam zalworden gehouden.Vanaf ongeveer 1850 werden in Engelandgeprefabriceerde vloerconstructies voor dewoningbouw toegepast. Deze bestonden uitgegoten ijzeren I-liggers, ommanteld metbeton en met vuurvaste klei, voor de brand-veiligheid. Tussen deze liggers werden losseelementen van gebakken vuurvaste klei aan-471De Zeemeeuw, bijna 100 jaar geledengebouwd in Sas van Gent2Doorsnede Hornblower-vloergebracht. Daarna werd het geheel afgedektmet een dekvloer van beton. Dit was deHorn-blower-vloer (fig. 2).Op verzoek van de 'Liverpool Fire Insurance'werden ?ll 1874 op deze vloerconstructiesuitgebreide brandproeven verricht, met pri-ma resultaten. Toch verkreeg Hornblower opzijn vloer niet het zo gewenste 'certificate ofmerit or reward', volgens hemzelf omdat debrandverzekering-maatschappijen teveelbelang hebben bij branden. Het bouwen metbrandvrije constructies willen zij niet bevor"deren, want dan sl'uiten zij minder verzeke-ringen af en daalt hun mooie winst. Toch be-twijfel ik te geloven dat dit momenteel in onsland nog een overweging zou zijn bij het aldan niet verlenen van een KOMO-certificaat.3Betonweg in Oostenrijk (omstreeks 1850)met kantpaaltjes4Caissons ter bescherming van pierkoppenvan de haven in IJmuiden (1905)5Interieur van het tuinhuis op de UtrechtseJaarbeurs (1917), gemetalliseerdebetonelementenCement XXXVII (1985) nr. 1Ook uit Oostenrijk een voorbeeld. Daar wer-den alin 1850 behoorlijke hoeveelheden ver-keerspaaltjes uit beton vervaardigd, in hou-ten formelen. Voorlopers van de in ons landnu zo bekende 'Amsterdammertjes', maardan geheel uit beton (fig. 3). En zo kunnenwij in oude literatuur heel wat aantreffen overalle mogelijke toepassingen van beton, terplaatse gestort of geprefabriceerd. In datlaatste geval toch wel meeralsbetonproduk-ten, zoals tegels (ook gekleurd), hekpalen,kisten, zelfs worden speciaal genoemddoodkisten. Minder lezen we over geprefa-briceerde onderdelen van bouwconstruc-ties. Dit moet in deze vroege tijden toch nogals een bijzonderheid worden beschouwd.Met uitzondering echter van vloerconstruc-ties. Afgezien daarvan waren het in feite nogmaar experimenten.Het begin in NederlandOm ons tot Nederland te bepalen, ook San-ders, een van de grote figuren uit de beginpe-riode van het bouwen in gewapend beton inNederland, uit zich als volgt naar aanleidingvan de bouw in 1906 van een diamantslijperijaan de Ruysdaelstraat in Amsterdam: 'Alsmen uit reclame-zucht beweert, dat aan detoepassing van holle vervoerbare balken devoorkeur :zou moeten worden gegeven we-gens het vluggere werken dan dient meneerst te toonen, dat dit werkelijk zoo is. Wijzijn er van overtuigd, dat juist bij grooterebouwwerken het maken van alle constructie-delen ter plaatse het snelst gaat.'Maar Sanders zelf had in 1903 bij de doorhem gebouwde steiger in de vissershavenvan IJmuiden gebruik gemaakt van geprefa-briceerde putten en damplanken. Dit, omgeen beton onder water te hoeven storten.Dat was toen een groot probleem. Ook in1905bij het aanbrengen van caissons ter be-scherming van de pierkoppen, eveneens teIJmuiden, maakte Sanders gebruik van pre-fabricage (foto 4).Dat Sanders in zijn latere tijd ook bij anderebouwwerken de prefabricagegedachte be-slist niet uit de weg ging, bewijst wel het tuin-huis op de Utrechtse Jaarbeurs in 1917 (fo-to 5), een ontwerp van de architect Jan Gra-tama. Dit tuinhuis werd vooral getoond omde architecten van die jaren ervan te overtui-gen dat het in het zicht blijvende beton geengrauwen onaantrekkelijk uiterlijk behoeft tehebben. Daartoe had Sanders een proc?d?ontwikkeld om metaalzouten, in oplossing,op het verharde betonoppervlak te laten in-werken, het zogenaamde metalliseren vanbeton. Toepassing van een groot aantal me-taalzouten gaf hierbij een uitgebreide ver-scheidenheid van kleuren. Voor de construc"tie van het tuinhuis werden de betonplatenop een stevig houten geraamte bevestigd.Ook de dakpannen waren van gemetailli-seerd beton. De betonnen platen waren vooreen deel door de kunstschilder H. Heuff vanschilderingen met metaaloplossingen voor-zien.Als wij ons nu nog een voorstelling makenvan hetgeen de bezoekers toen werd gebo-den, wordt het ons groen en geel voor deogen. Wat bijvoorbeeld te denken van eenvolgende omschrijving: 'De entree had een48hoge lambri; de platen hiervan waren zo be-werkt dat op bepaalde plaatsen zuiver rood-kOPE1ren strepen en vlakjes zichtbaar waren.Het plafond bestond uit tegels, waarop ??n-en veelkleurige boomblaadjes met metaal"zouten waren geschilderd. Als we ons daarnu een voorstelling v,an maken lijkt het eenverschrikking, maar... het tuinhuis werd d?grote sensatie van de Utrechtse Jaarbeursin 1917. Nog jaren later werd erover gespro-ken. Het is van grote invloed geweest op detechnieken voor het afwerken van in het zichtblijvende betonoppervlakken, wat wij nu met'schoon beton' aanduiden, en mede voor detoepassing van betonnen gevelelementen.Het zou een voorloper zijn van het Ameri-kaanse ,Architectural Concrete', vertaald tothet enigszins omstreden Nederlandse be-grip 'architectonisch beton'. Het is daardoorvan groot belang geweest voor de verdereontwikkeling van de prefabricage in beton op'dat gebied.Als we de periode tussen de beide wereld-oorlogen beschouwen, kunnen wij vaststel-len dat in Nederland bij de waterbouw be-langrijke toepassingen van geprefabriceerdbeton plaatsvonden, culminerend in de afge-zonken elementen voor de Maastunnel teRotterdam (foto 6). Daarnaast ontwikkeldezich de industri?le vervaardiging van beton-produkten niet onbelangrijk. Te denken valtaan tegels, rioolbuizen, lantaarnpalen, tuin-bouwkassen, en verder veel toepassingenvan sierbeton. Maar toch, bij de utiliteits- envooral ookbij de woningbouw werd tot 1940/45 maar betrekkelijk zelden van geprefabri-ceerd beton gebruik gemaakt. Ook niet voorvloerconstructies, die toch van het begin afaan in diverse vormen waren ontwikkeld.GroeitijdDe periode na 1945 bracht hierin grote ver-anderingen. De noodzaak van een snelle en6Afzinken van een element voor deMaastunnel te Rotterdam (1943)foto: C.Kramer7Opzetten van geprefabriceerdebetonelementen voor gebouwtjes tenbehoeve van de Spoorwegeneffici?nte wederopbouw, te zamen met eengebrek aan meer traditionele bouwhJateria?len, zoals hout en staal, betekende een uitda?ging voor de betonbouw, speciaal ook voorde betonindustrie. Als waarschijnlijk eerstevoorbeeld, onmiddelijk na de bevrijding, kangenoemd worden de bouw door Kemper Be?ton van geprefabriceerde gebouwtjes voorde Spoorwegen (foto 7). Bij de montagedaarvan moest, door een totaal gebrek aanrnontage?middelen, handkracht worden in?gezet. Daarvan was toen gelukkig voldoendebeschikbaar!Spoedig kon de betonindustrie zich verderontwikkelen. En juist in die tijd kon wordenbeschikt over de sterk verbeterde technie?ken voor het verdichten van beton: trillen ofschokken. Daarnaast kon de verharding wor?den versneld door stomen, of door gebruikvan cementen met hoge aanvangssterkten.Dit verkort immers de omlooptijd van de maI-len en geeft daarmee een besparing op demalkosten.Vooral moet worden genoemd het voorspan?nen. Het voorspannen van de wapeningmaakte het moeilijk lichtere elementen voorgrotere overspanningen, te vervaardigen,waarbij gelijktijdig op het staalgebruik wordtbespaard. Dat heeft de mogelijkhedenenorm uitgebreid en deze grotere beheer-sing van de techniek heeft een geweldige sti?mulans en motivatie betekend in deze perio-de van wederopbouw voor de daarbij betrok-ken betontechnici.Daarnaast kwam het in onze Betonvereni?ging en de aangesloten organisaties alsCUR-VB, Stuvo en - speciaal op het gebiedvan het geprefabriceerde beton - de nu jubi-lerende Stupr?, tot een ongedwongen uit-wisseling van gedachten tussen de onder-scheidene disciplines. Gezamenlijk werdenproblemen aangepakt en verdere studiesverricht. Dat is van buitengewoon grote be-tekenis geweest en is het ook nu!Bij de ontwikkeling van het geprefabriceerdebeton heeft een aantal Nederlandse bedrij?ven baanbrekend werk verricht. Schokin-dustrie en Betondak voor betonnen heipalen,Feenstra, Kemper Beton, met de drieschar-nierspanten (foto 8), de Nederlandse Span-beton Mij, later Spanbeton, waarbij vooralgedacht kan worden aan de elektrificatie-portalen voor de Spoorwegen en 'De Me?teoor', met speciaal veel mooie produkten inCement XXXVII (1985)nr. 1sierbeton. Maar voor een goed inzicht in deontwikkeling van het geprefabriceerde betonin de bouw als totaal gezien - in dezeperiodena de oorlog - lijkt het van belang de gangvan zaken bij het bedrijf Schokbeton meerspeciaal te belichten.SchokbetonOorspronkelijk was de betonfabriek Schok-beton alleen gevestigd in Zwijndrecht. Enke-le jaren na de oorlog werd in Kampen eentweede fabriek geopend, speciaal ook methet oog op de te verwachten grote bouwac-tiviteiten in de IJsselmeerpolders. Voor debouw van voorallandbouwschuren in dezegebieden zijn dan ook vanuit Kampen doorSchokbeton een groot aantal betonnen on?derdelen geleverd.Op het gebied van de woningbouw heeftSchokbeton in deze periode eveneens veelactiviteiten ontplooid. Zo werd in de jaren '50te zamen met prof. Zweers het IBOCO?sy-steem ontwikkeld (foto 9a), waarbij ook voorde buitenmuren betonelementen werden ge?bruikt. Deze muren waren voorzien van eenspouw, al dan niet gevuld met schuimplastic.Voor de utiliteitsbouw werden spancon-structies ontworpen, bestaande uit in de fa-briek vervaardigde onderdelen, die naar debouwplaats werden vervoerd om aldaar opde grond met voorspankabels tot ??n geheelte worden samengespannen en daarna ge-monteerd (foto 9b). Dit samenspannen konook op het steigerwerk plaatsvinden. In dietijd was het vervoer van lange en logge ele-menten bezwaarlijk, zo niet onmogelijk. Toenin latere jaren zich steeds meer mogelijkhe?den daartoe voordeden, is het systeem in on?bruik geraakt. Het vereist toch nog veel werkop debouwplaats. Inmiddelswas voor direc?teur Leeuwrik van Schokbeton, een zeer dy-namische persoonlijkheid met een grotetechnisch-commerci?le visie, de Nederland-se markt te klein geworden. AI omstreeks1950 werd ge?xporteerd: naar Tanzania,daarna naar Ghana, gevolgd door het ver-vaardigen van de elementen ter plaatse, insamenwerking met de Hollandse Beton Mij.En zo werd de export van betonproduktengevolgd door een export van de kennis, ver?kregen in jarenlange ontwikkeling.In Nederland zelf waren met door Schokbe-ton vervaardigde elementen een aantal ka?8Een drie-scharnier spant499aHet IBOCO-woningsysteem9bPrefabricage in de utiliteitsbouwzernes gebouwd, zoals de Kromhoutkazernete Utrecht. Deze en ook andere constructieswekten de belangstelling van de AmerikaanGeorge Santry, die voor Schokbeton contac-ten tot stand bracht met het AmerikaanseCorps of Engineers. Dit was belast met deconstructie van Amerikaanse luchtmachtba?ses en weerstations op IJsland en Groen-land. De daartoe benodigde gebouwen wa?ren in eerste instantie staalconstructies,maar Qet gelukte Schokbeton de opdracht teverkrijgen tot een. uitvoering in? geprefabri-10Geprefabriceerde gebouwen opAmerikaanse luchtmachtbases enweerstations in IJsland en Groenlandfoto: Schokbetonceerd beton. De gebouwen omvatten eenvliegtuighangar, magazijnen, kantoorgebou-wen,onderkomens voor de militairen,hotelsen kantines, theaters en een ziekenbarak. Erwaren twee typen gebouwen: laagbouw enmeer-verdiepingenbouw, van verschillendeconstructie (foto 10). Moerbalken en kinder-binten waren voorgespannen. De gevels be-stonden uit betonnen cassetteplaten metDurisol binnenplaten.Voor het ter plaatse monteren van deze ge-bouwen verbleven medewerkers van Schok-beton langere tijd in IJsland en Groenland.Naast de bedrijfsdirecteur de heer T. Teunis-sen, moet hier de heerA.C. Geelhoed wordengenoemd, die twee jaar in Groenland heeftdoorgebracht., In totaal is voor deze werkenmeer dan 80 000 ton aan betonproduktenoverzee verscheept. Opmerkelijk is dat ingeen van deze betonprodukten luchtbelvor-mers zijn toegepast.En zo kunnen wij nu, zelfs noordelijker danNova-Zembla, in Thule, Schokbeton-gebou-wen aantreffen. Na 30 jaar verkeren ze nogsteeds in prima staat en in het zuid-en vanGroenland, in Narsarssuak, kan de toeristvan nu verblijven in een hotel van in Kampenvervaardigde betonelementen.Uitbouw in AmerikaDeze opdrachten hebben voor Schokbetoneen prachtige introductie betekend op deAmerikaanse markt. In die tijd waren in Ame-rika wel betonfabrieken, die betonnen pane?len vervaardigden, zgn. 'exposed aggregate11aHoofdbureau politie Philadelphia;dragende gevelelementen, gemaakt metmallen die in Zwijndrecht zijn vervaardigd;arch.: Geddes, Brecher, QualIs,Cunninghampanels', waarvoor buitengewoon mooie ag-gregaten beschikbaar waren.In tegenstelling tot veel andere landen, waar-onder Nederland, was in Amerika veel min-der sprake geweest van een gebrek aan houten staal. De stimulans tot ontwikkeling vaneen echte betonindustrie had dan ook ont-broken. Het waren in onze ogen ambachtelij-ke bedrijven. Aan de andere kant waren erenkele fabrieken die standaardproduktenvervaardigden, zoals de voorgespannen T-en dubbel T-balken. Maar een betonfabriekals Schokbeton bestond in deze periode te-gen 1960 in Amerika niet.De al genoemde Amerikaanse zakenman'Santry heeft indertijd dit gat in de markt voorSchokbeton goed ingeschat. Met hetge?c-trooieerdeschokproc?d? als trekpleister -dat was iets unieks - werd geprobeerd licen-tie-houders voor de know-how van Schok-beton te vinden. Onder directie van Santrywerd een Amerikaanse firma SchokbetonProduets Corporation gevormd, met alstechnisch adviseur en vice-president de Ne-derlander Geelhoed. Binnen luttele jarenkonden met een twaalftal fabrieken licentie?overeenkomsten worden afgesloten. InKampen werden voor Amerika en Canadaschoktafeis vervaardigd en Amerikaanse in-genieurs en technici kwamen in Nederlandhet vak leren. Speciaal ook op het gebiedvan houten mallen, waarvoor bij Nederland?se bedrijven zoals De Meteoor en Schokbe-ton een belangrijke kennis was opgebouwd.Dit was geen timmermanswerk meer, maarmeubelmakerswerk, soms zelfs welhaastschrijnwerk!In Amerika en Canada wist men zeer beken-de en bekwame architecten warm te makenvoor het toepassen van geprefabriceerd be-ton, zowel constructief als voor de gevels.Skidmore, Owings & Merrill, Marcel Breuer,Frank Lloyd Wright, Edward Dureli Stone,Yamasaki en vele anderen gingen metSchokbeton werken. Zo ontstond een grootaantal bouwwerken, waarvan enkele voor-beelden in de foto's 11 a-doVoor het vervaardigen van de dikwijls ge-compliceerde mallen werd niet alleen ge-steund op Nederlandse voorbeelden vooreen uitvoering in hout, maar werd ook eengrote bijdrage geleverd door de Amerikaan-se ervaring bij automobiel- en vliegtuigbouw.En zo kwamen naast de houten mallen, veelkunststofmallen in gebruik. Ook in Kampen,als uitwisseling van kennis.11bWoodrow Wilson School of Public Affairs,Princeton (New Jersey); raamelementenmet kolommen, arch. Minorou YamasakiCement XXXVII (1985) nr. 1 50Ontwikkeling in NederlandIn Nederland zelf zijn over de periode na deoorlog een groot aantal voorbeelden van pre-fabricage te vermelden. De foto's 14a-c ge-ven slechts enkele voorbeelden.Amerikaanse architecten, die met Schokbe-ton hadden gewerkt en dikwijls zeer bijzon-dere bouwwerken in geprefabriceerd betonin Amerika tot stand hadden gebracht, ver~kregen ook bouwopdrachten in Europa. Zo-als de Amerikaanse ambassade te Dublin (fo-to 12) van architect John Maclean Johansen.Voor dit bouwwerk werden de elementen inKampen vervaardigd en het is voor dit bedrijfeen van de moeilijkste opdrachten geweest,waarvoor ooit werd gewerkt,maarjuist daar-door ook een bouwwerk waaraan met demeeste voldoening wordt teruggedacht.Een ander voorbeeld is de bekende BanqueLambert te Brussel, architect Gordon Bun~schaft van het bureau Skidmore, Owings &Merrill. Voor dit bouwwerk werden de ele-menten in de Schokbetonfabriek te Zwijn-drecht vervaardigd. In Belgi? zijn voor eensteeds toenemend aantal bouwwerken ge-velelementen, al dan niet dragend (foto 13),vervaardigd door de betonfabrieken CBR-Ergon te Lier en Seghers Beton te Aalter. InNederland moet naast Schokbeton, HurksBeton worden genoemd.Ook in andere landen, vooral in West-Euro-pa,is zo ongeveer vanaf het eind van de jarenzestig het bouwen met geprefabriceerde be-tonnen gevelelementen tot verdere ontplooi-ing gekomen. In veel gevallen, vooral ook inFrankrijk, werden hierbij de elementen ver-vaardigd onder licentie van Schokbeton.Het leek mij juist om bij deze gelegenheidnog eens te vermelden, dat dit in feite eenNederlandse ontwikkeling is geweest, ver-breid door idee?n van Amerikaanse architec-ten en ge?nt op Amerikaanse technieken.In de jaren tussen 1960 en 1970 was Schok~beton toonaangevend in de USA en Canadaop het gebied van het'Architectural PrecastConcrete'. Na 1970 echter verslapten debanden en het valt te betreuren dat de lateredirectie van Schokbeton de indertijd door detoenmalige directeur, de heer Leeuwrik, uit~gezette technisch-commerci?le expansieniet heeft kunnen handhaven.Ongeveer met het begin van de olie-crisiskan in Nederland de na-oorlogse periode vanwederopbouw en schaalvergroting als afge-sloten worden beschouwd. Een nieuwe ge"14aKantoorgebouw van de NVAmsterdamsche Ballast Maatschappij aande Wibautstraat in Amsterdam (gebouwdin 1958, inmiddels gesloopt),arch.: prof.ir.H. T.Zwiersfoto: Piet Keijser12Amerikaanse Ambassade te Dublin;architect: John Maclean Johansenfoto: Vorman McGrath13CBR-kantoor Brussel, dragendegevelelementen11cLincoln Income Life Insurances Building,Louisville (Kentucky); geheelopengewerkte gevel, architect Frank LloydWright.11dResurrection Mausoleum, Just/ce (lf/inois)Cement XXXVII (1985) nr. 1 5114bUitbreiding kantoorgebouw AlgemeenBurgelijk Pensioenfonds te Heerlen (1980);H-frames in de gevel, arch.: Smit-Postma-Haayen, Rotterdamfoto: H.Paping, Maastricht14cGebouw Overhoeks in Amsterdam (1970),arch.: Arthur Staal, Amsterdam14dPrefabricage in de waterbouw; een van desprekende voorbeelden is wel hetsluizencomplex in het Haringvliet, waarbijde geprefabriceerde nabla/iggers in hetwerk aan elkaar zijn gespannenfoto: G. de Klerk15Prefabricage op grote schaal: de Ostreavervoert ??n van de pijlers naar dedefinitieve bestemming in deOosterschelde.foto: Bart Hofmeesterneratie van betontechnici heeft zich aange-meld. Op velerlei gebied liggen nu de proble-men geheel anders. Anderzijds is een beterinzicht in de techniek verkregen, vooral ookdankzij veel diepergaande opleidingen. Spe-ciaal moet worden genoemd de leerstoel'Beton' in Delft van professor Bruggeling, dievoor Nederland een internationale reputatieheeft opgebouwd, in het bijzonder op het ge-bied van het voorgespannen en geprefabri-ceerde beton. Hierbij aansluitend het DelftseBetondispuut en de vele activiteiten van Ne-derlandse kant in de FIP"commissies, waar-bij in dit verband vooral te denken valt aande commissie 'Prefabricage'. Van de zijdevan de betonfabrikanten zijn de activiteitenvan de BFBN, de Bond van Fabrikanten vanBetonwaren in Nederland, en de daarbij aan-gesloten sectorverenigingen van groot be"lang. Daarnaast op het gebied van de wo-ningbouw de Nederlandse Vereniging vanSysteembouwers, tegenwoordig Progres-bouw.De Zeemeeuw heeft ons op de rug genomenen we hebben een vogelvlucht gemaakt overbijna 100 jaar ontwikkeling van de prefabri-cage, speciaal gezien vanuit Nederland. Zokomen we bij de pijlers voor de Oosterschel-de Stormvloedkering (foto 15). Evenals in-dertijd deZeemeeuw zelf, een mijlpaal, maardan wel van een heel andere dimensie:18 500 ton tegenover 600 kg!Stellig zal de toekomst ons nu nog onge-kende mogelijkheden tot prefabricage in be-ton bieden. Daarbij is een goede samenwer-king tussen opdrachtgevers, architecten,betonconstructeurs, aannemers en betonfa-brikanten van essentieel belang.Literatuur1. P.W.Scharroo, Cement en Beton - ouden nieuw, LJ.Veen's Uitgeversmaatschap-pij, Amsterdam 19462. J.J.B.J.J.Bouvy, 'Dr.-lng.L.A.Sand?rs,Nederlands pionier van het gewapend beton(1867-1965)', Cement XIX 1967, nr. 83. Die Montagebauweise mit8tahlbetonfer"tigteilen im 'Industrie- und Wohnungsbau,VEB-Verlag Technik Berlin, 1985; 'Die Indus-trialisierung des Montagebaues im Woh-nung- und Industriebau in den Niederlanden,S. 203-214, door J.J.B.J.J.BouvyCement XXXVII (1985) nr. 1 52