A r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2000 322Egbert KosterGevelelementen van prefab beton hebben in esthetisch opzicht een belangrijknadeel: de voegen tussen de elementen die zich als een grofmazig raster afte-kenen in het gevelbeeld. Een even eenvoudige als doeltreffende oplossing voordit probleem is het doelbewust opnemen van de voegen in het gevelontwerp.Door bovendien te kiezen voor antracietkleurige beton wordt een bescha-duwde voeg eerder waargenomen als een vorm van reli?f in een monolitischmateriaal dan als een open naad.1 | Het zwarte structuur-oppervlak van het woon-gebouw op het KNSM-eiland in Amsterdamfoto: Klaas Laan, HoornZWART PREFAB BETON:MOOI, MAAR MOEILIJKArchitect Wiel Arets paste beide principes op onge?-venaarde wijze toe in zijn ontwerp voor de woonto-ren op het KNSM-eiland in Amsterdam, die lijkt tezijn gebeeldhouwd uit een of ander steenachtig oer-materiaal(foto1).Opheelanderewijzemaaktearchi-tect Martin van Dort van dezelfde principes gebruikbij de twee 'wachters' van de penitentiaire inrichtingDe IJssel in Krimpen aan den IJssel: twee klassiekogendepoortgebouwtjesdiezijnopgetrokkenuittra-ditioneel gestapelde, massieve blokken van zwartprefab beton (foto 2).BijdedoorChrisVegterontworpen`zwevende',vleu-gelvormige afdekbanden op de in- en uitritten vande Wijkertunnel bij IJmuiden speelde de (on-)zicht-baarheidvandevoegenhelemaalgeenrolindevorm-geving. De 1500 strekkende meter zwarte betonnenafdekbanden (foto 3) hebben niettemin in esthetischopzicht een belangrijk pluspunt ten opzichte van dewoontoren en de poortgebouwtjes: de afdekbandenlijken daadwerkelijk zo zwart te blijven als de archi-tect het heeft bedoeld en dat kan van de twee andereprojecten ? helaas ? niet worden gezegd. De poort-gebouwtjes van De IJssel waren al verbleekt tot eenhardsteenkleurig grijs voordat de eerste gedeti-neerde binnen was. De zwarte gevels van de woon-toren aan Het IJ hielden zich aanvankelijk beter,maar vertonen nu, vier jaar na de oplevering, onmis-kenbaartekenenvaneensnelmaaronregelmatigomzich heen grijpende vergrijzing.W o o n t o r e n K N S M - e i l a n dBij zijn ontwerp voor de gevels van de woontoren ophet KNSM-eiland in Amsterdam maakte architectWiel Arets van de `nood' in de vorm van de onver-mijdelijke voegen tussen prefab gevelelementen opspreekwoordelijke wijze `een deugd'. Door de gevel-elementen van een fijnmazig raster van schijnvoe-gen te voorzien dat naadloos aansluit op de echtevoegen tussen de elementen, gaf hij het betonnengeveloppervlak een zelfde `naadloze' continu?teit alsmetsel- of tegelwerk. Bovendien voerde hij de gevel-elementen uit in zwart beton met een basaltachtigeoppervlaktestructuur, waardoor de donker bescha-duwde voegen het geveloppervlak niet fragmente-ren, maar juist bijdragen aan de monolitische uit-straling van het gebouw. Alsof het gaat om eenrasterpatroon van zaagsnedes in een oermateriaal.Om de buitenspouwbladen van de gevelelementenhun basaltachtige oppervlaktestructuur te geven,zijn in de bekistingen rubberen matten aangebracht,voorzien van een kunstmatig reli?f. Alleen bij nauw-gezette bestudering is in het onregelmatige gevel-oppervlak het regelmatige patroon van de rubberenmattenzichtbaar.Devoegentussendeelementenzijnvoorzien van vulband en vervolgens zwart afgekit.Het door en door antracietgrijs gekleurde beton vande buitenspouwbladen (portlandcement) is aan debuitenzijde afgewerkt met een pikzwarte coating diehet beton een enigszins `vettige', teerachtige uit-straling geeft.Deze coating heeft evenwel niet kunnen voorkomendat in het beton uitbloeiing optreedt. (Zie blz. 75 e.v.)Doordat het ene gevelelement in de praktijk veelmeer van uitbloeiingsverschijnselen heeft te lijdendan het andere, beginnen tot overmaat van ramp deindividuele gevelelementen zich geleidelijk ooksteeds meer af te tekenen binnen het aanvankelijkzo homogene geveloppervlak (foto 4).Bij de bijna voltooide tweelingtoren aan de Zalmha-ven in Rotterdam, waar Wiel Arets precies dezelfdegevelelementen als op het KNSM-eiland toepast, isgetracht om dergelijke desastreuze uitbloe?ngsver-schijnselen te voorkomen. Ten eerste heeft men dehoeveelheid lucht in de betonspecie zoveel mogelijkteruggebracht. Ten tweede is in vergelijking met deA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2000 3 232 | De beide in zwart betonopgetrokken poort-gebouwtjes voor de PI inKrimpen a/d Ijsselfoto: Tom de Rooij,Moordrecht3 | Ingang Wijkertunnelmet de zwarte beton-banden als be?indi-gingen van de wandenfoto: Aeroview, DickSellenraadelementen in Amsterdam meer aandacht besteedaan de kwaliteit en gelijkmatige dikte van de zwartecoating waarmee de gevelelementen zijn afgewerkt(foto 5 en 6).P o o r t g e b o u w t j e s D e I J s s e lDe twee poortgebouwtjes of `wachters' van peniten-tiaire inrichting De IJssel in Krimpen aan den IJsselhebben vooral een symbolische functie. Ze staanoverdag in principe altijd open maar maken niette-min ondubbelzinnig duidelijk dat een andere wereldwordtbetreden.ArchitectMartinvanDort(ArchivoltArchitecten) hecht veel waarde aan het `verbeeldenvan de functie' in de verschijningsvorm van eenbouwwerk. De poortgebouwen dienen primair omde gevangenis een gepaste `strenge' uitstraling tegeven; niet om de gevangenis, zoals zijn 19de-eeuwse voorgangers, vrijwel volledig aan het zichtvan de buitenwereld te onttrekken. Het voorterreinvan de gevangenis achter het hekwerk maakt geendeeluitvanhetbeveiligdecircuit,alkunnendepoort-gebouwtjes in geval van `calamiteiten' wel wordenafgesloten.De poortgebouwtjes zijn opgetrokken uit massievebetonblokken van 1,20 m x 1,20 m x 0,60 m (dikte)(foto 7). De aannemer wilde de vier identieke gevelsaanvankelijk liever in hun geheel prefabriceren,maar Van Dort ging er niet mee akkoord dat dehoeken onder verstek zouden worden uitgevoerd.Precies zoals de verschijningsvorm doet vermoeden,zijn de betonblokken, als een blokkendoos, specie-loos gestapeld. Wel werden voor alle zekerheid in dekern van de betonblokken doorlopende verticale spa-ringen aangebracht die, na het stapelen, met eenmortelspecie zijn ge?njecteerd. Om de blokken twee-zijdig `schoon' te kunnen verwerken en de sparin-gen in de kern te kunnen realiseren, zijn ze verticaalgestort.De voegen tussen de blokken maken deel uit van hetarchitectonisch ontwerp. De rustieke, maar strenggeometrische vormgeving geeft een knipoog naarA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2000 3244 | Kalkuitslag vergrijst het oppervlak en de verschillende elementen tekenen zich affoto: Klaas Laan, Hoorn5, 6 | De beide zwarte woongebouwen aan de noordelijke voet van de Erasmusbrug in Rotterdamfoto: Henk van der Veen, Maassluishet werk van de fameuze 18de-eeuwse Franse archi-tect Claude-Nicolas Ledoux, die onder meer enkeleberoemde Parijse stadspoorten ontwierp. Niet toe-vallig had Ledoux met zijn classicistische `architec-ture parlante', evenals Van Dort, de verbeelding vande functie hoog in het vaandel staan.Reeds tijdens de bouw (1992-1994) hadden de beton-blokken zodanig te lijden van zware kalkuitbloe?ng,dat tot chemische reiniging moest worden overge-gaan. Het resultaat is een grijs, hardsteenkleurigoppervlak dat sporen van vroegtijdige verwering(`patina') vertoont. Martin van Dort: `Op zichzelf ishet resultaat best mooi, alleen is het niet wat mij oor-spronkelijk voor ogen stond. Ik pas geen zwart betonmeer toe voor ik de garantie krijg dat het daadwer-kelijk zwart blijft.'Overigensligtdezwarekalkuitbloeiingduidelijknietaan het onbarmhartige buitenklimaat. In het interi-eur van de vrijwel geheel in prefab beton uitgevoerdegevangenis paste Van Dort portalen van zwart betontoe die, zij het in iets mindere mate, gebukt gaanonder dezelfde spontane vergrijzing.W i j k e r t u n n e lDe luifelvormige afdekbanden op de in- en uitrittenvan de Wijkertunnel hebben een louter esthetischefunctie. Ze vormen een visuele omkadering van detunnelwanden, maar fungeren tegelijkertijd ook alsmonumentale `lekdorpels' die de betonnen tunnel-wanden behoeden voor lelijke lekstrepen. Om hetbeton van de in totaal 1500 strekkende meter afdek-band blijvend zwart te krijgen, maakte architectChris Vegter gebruik van `kleurechte' toeslagmate-rialen in de vorm van basaltsplit en basaltzand.Doordat het oppervlak direct na het (horizontaal)storten is uitgewassen hebben de afdekbanden deenigszins ruwe oppervlaktestructuur van traditio-neel sierbeton. De kleur is overigens niet pikzwart,maar veeleer `diep' donkergrijs.De asymmetrische, schuin aflopende, ongeveer 1meter brede afdekbanden op de koppen en zijwan-den van de tunnelbak staan op ronde betonnennokken, waardoor het effect van een `zwevende', lui-felachtige be?indiging ontstaat. De vlakke afdek-banden op de middenwand van de tunnelbak zijn,als een gewone afdekband, rechtstreeks op de wandgeplaatst.De zwarte afdekbanden vormen overigens slechtseen klein, maar essentieel onderdeel van ChrisVegters tunnelontwerp dat, afgezien van het profielvan de tunnelbuis, alle zichtbare delen van de Wij-kertunnelomvat.Vegtersterrakleurigeprefabbeton-nen ventilatietorentjes op de tunnel, gemaakt metterrament, kregen bij de uitreiking van de Betonprijsin 1997 een eervolle vermelding (foto 8). sA r c h i t e c t u u r & o n t w e r pWo n i n g b o u wcement 2000 3 258 | Ventilatietorentje Wijkertunnelfoto: Jeroen van Putten, Amsterdam7 | Binnenkant poort-gebouwtjeP.I. Krimpenfoto: Tom de Rooij,Moordrecht
Reacties