Wa.ardering voor de betonnenwoningHet caleidoscopische geheel van een prijsvraagDe Europese Cementvereniging Cembu-reau heeft in juni van dit jaar prijzen toege-kend aan woningen en/of woonvormen,waarbij het materiaal beton een opmerkelij-ke bijdrage leverde aan de vormgeving en deconstructie.Na prijsvragen betreffende nieuwbouw inoude omgevingen (1975) en gebouwen voorculturele en sportieve doeleinden (1978), isdit de derde prijsvraag die door Cembureauwas uitgeschreven, ditmaal in samenwer-king met BIBM en ERMCO. De gebruikelijkeprocedure daarbij is als volgt. In de verschil-lende Westeuropese landen wordt door hetCembureau Iid - dat is de verenigde cement-industrie in dat land - een selectie samenge-steld. Deze nodigt daartoe opdrachtgevers,eigenaars, architecten, constructeurs enaannemers uit om projecten aan te melden.De keuze uit de inzendingen wordt gemaaktdoor een deskundige jury.Voor de Cembureauprijs 1982 werden doorde Nederlandse Cementindustrie de volgen-de personen bereid gevonden om in de na-tionale jury zitting te nemen:ir.C. de Cler, oud plaatsvervangend inspec"teur-generaal van de volkshuisvesting,'s-Gravenhage;H. van Dijk, Stichting Wonen, Amsterdam;J.P.Kloos, architectte Haarlem;prof.ir.BW. van der Vlugt, hoogleraar TH-Eindhoven enD. van Woerkom, arch. B.N.A., NederlandsDocumentatiecentrum voor de Bouwkunst,Amsterdam.1-3De Peperklip, Rotterdamarchitect: prof.ir.C. Weeber, Rotterdamconstructeur: Constructie-afdeling Van derVorm WoningbouwaV, Papendrechtaannemer: Van der Vorm WoningbouwaV,PapendrechtCement XXXIV (1982) nr. 9Het aantal Nederlandse inzendingen be-droeg 19. De jury selecteerde hieruit vierprojecten. Het Nederlandse juryrapportwerd maart jl. naar Parijs gezonden. Eeninternationale jury beoordeelde op 2juni jl.de in totaal 57 projecten die door 12 landenwaren ingezonden.Er werden prijzen uitgeloofd voor enerzijdslaagbouw, (dus eengezinswoningen, drive-in-woningen, bungalows e.d.), anderzijdsetagebouw tot maximaal vier bouwlagen(zoals terraswoningen, galerijwoningen enmaisonnettes). Een eervolle vermeldingging hierbij naar een Nederlandse inzen-ding betreffende 141 experimentele wonin-gen in Geleen.De internationale jury was door Cembureauals volgt samengesteld:Rod Hackney, bestuurslid Ierse Architecten-vereniging/bestuurslid Engelse KoninklijkeArchitectenvereniging;Ulrike Jehle-Schulte Strathaus, kunsthisto-rica,hoofdredacteur 'Werk, Bauen undWohnen';Dr.-Ing. Horst-Peter Oltmanns, hoogleraarTH-Aken, architect en Ministerialdirektora.D. van het Bauministerium teSonn;dr.ir.F.G.Riessauw, hoogleraar Rijksuni-versiteit Gent, directeur Laboratorium Mag-nel voor gewapend betonen voorzitter vande Belgische Betongroepering.Nederlandse selectieOpmerkelijk voor de Nederlandse inzendingwas het nagenoeg ontbreken van het duur-539dere type woning', De gesele?teerde projec-ten, waarbij geen volgorde in appreciatiewas aangegeven (hetgeen ook niet werd ge"vraagd), behoren alle thuis in de sfeer vangesubsidieerde woningbouw. Dat zijn dehierna beschreven projecten. Bij de be-schrijving van deze projecten wordt ener-zijdsgebruik gemaakt van het materiaal vande inzenders, anderzijds geput uit het Ne-derlandse juryrapport.De Peperklip, Rotterdam (architect prof.ir.C.Weeber)Dit project is onlangs uitvoerig in Cementaan de orde geweest. Het kan in bouw-technisch opzicht de toets der kritiek door-staan. De wijze waarop de geprefabriceerdegevelelementen zijn uitgevoerd en gemon-teerd, wettigen het vertrouwen dat de wo-ningen ook op langere duur zowel visueelals bouwtechnisch hun kwaliteit behouden.Het project omvat meer dan 500 woningen inde woningwetsfeer. Dit aantal kan voor Ne-derlandse begrippen sinds de jaren 70 zeeromvangrijk worden genoemd. Het aantalheeft de bouwkosten gunstig be?nvloed.Waardering is er voor de indeling binnen dewoning. Ter plaatse van de eindkoppen zijnde breedteverschillen tussen voor- en ach-terzijde op aanvaardbare wijze in de slaap-kamers verwerkt.Ook architectonisch is het oordeel gunstig,ofschoon de vraag wordt gesteld of de zij-wanden van de hoog oprijzende eindkop-pen wel voldoende aandacht hebben gehad.Los van het juryrapport is hier de opmerking4"7Nova Zemblastraat, Amsterdamarchitecten: Girod, Groeneveld en VanBerge, Amsterdamconstructeur: D3BN civiel ingenieurs,Amsterdamaannemer: Wilma Den Haag BVgerechtvaardigd dat bij de keuze van ditproject voorbij is gegaan aan de beperkin?gen door Cembureau dat de etagebouw niethoger mocht zijn dan 4 bouwlagen. Het op-merkelijke wat zich hier heeft voorgedaanbetreft de omvang van het project, dit integenstelling tot de teneur om dekleinscha"Iigheid weer in de woningbouw terug tebrengen.Wie zal bepalen welke kwaliteitsaspecten devoorrang verdienen? Voor de opvattingenvan de architect, profjr.C.Weeber, mogeworden verwezen naar Cement 1982, nr. 7(blz. 407)Woningbouw aan de Nova Zemblastraat,Amsterdam (architecten Girod, Groenevelden Van Berge)Het project omvat 72 woningwetwoningenen maakt deel uit van een groter plan datzich langs bijna de gehele Nova Zembla"straat zou moeten uitstrekken. Het terrein iseen voormalig industrieterrein waarvan deandere grens wordt gevormd door de Le"mairegracht. Door een verkaveling lood-recht op de bestaande, vrij nauwe en dichtebebouwing van de Nova Zemblastraat werdCement XXXIV (1982) nr. 9ook de waterkant in het plan betrokken. Devariaties in bloklengte (beurtelings aan hetwater en aan de straat grenzend), samenmet de functionele verschillen in de gevelszelf (toegang met vrijstaande trappehuizen,woonzijde met terassen) differenti?ren deruimte buiten in meer of minder openbareplekken.De woonverdiepingen zijn als ??n ruimteuitgevoerd door plaatsing van de dienstkernals een los element in het midden en toepas-sing van verdiepingshoge schuifwanden.Het bouwwerk is geheel uit beton vervaar-digd: gestorte bouwmuren en vloeren, ge-prefabriceerde trappen, borstweringen, ko-lommen, lateien en afdekbanden. Het bui"ten metselwerk bestaat uitbetonblokken.De toepassing van betonblokken is bepa-lend geweest voor de gehele detaillering enmaatvoering van de gevels. Bij het ontwerpis uitgegaan van een handelsassortimentdie het zagen van pasblokken overbodigmaakte. Op deze wijze werd modulair bou"wen ook zichtbaar en herkenbaar gemaaktvanaf het kleinste cement (de bouwsteen)tot aan de grotere eenheid: de woningen.De jury acht het project in zijn verschijnings-540vorm passend afgestemd op de specifiekeharde omgeving van een voormalig pak"huisterrein. De betonconstructie is bepa-lend voor de verschijningsvorm, de kleurvan de grijze gevelsteen weerspreekt desfeer van de omgeving. Er komt grote zorg"vuldigheid en gevoel voor de gehanteerdebouwmaterialen in dit project tot uiting,voorbeelden daarvan zijn de vormgevingvan de loggia's en de gekarteld uitgevoerdedilatatievoegen. Het is jammer dat de uit"wendige trappehuizendie zo'n belangrijkvormelement zijn, door hun geslotenheidonaangenaam worden ervaren, want donke-re nissen geven' gelegenheid tot vuilopho-ping.Woningproject Nieuwe Houttuinen, Amster-dam (architecten Van Herke en Nagelkerke)De gesubsidieerde 27 woningen, in tweeblokken samengebracht, zijn een onderdeelvan een groter renoveringsplan in een oudstadsgedeelte van Amsterdam. Gesitueerdtussen de Haarlemmerstraat en de spoordijkin westelijke richting, is hier vorm gegevenaan het idee om de straat weer tot een leef"gebied te maken, dit in tegenstelling tot de8-11Nieuwe Houttuinen, Amsterdamarchitect: Van Herke en Nagelkerke,Amsterdamaannemer: Heilijgers BV, Amersfoortandere straten in de buurt waar het lopen(en spelen) door het verkeer onmogelijkwordt gemaakt.De gevels grenzen onmiddellijk aan deopenbare ruimte. Zij zijn ter plaatse van deverdieping terugspringend, om meer licht inde 7,50 m brede straat te brengen. De woon-blokken tellen 3 bouwlagen. De eerste bevatbenedenwoningen met aangrenzend eenkleine achtertuin; de tweede en derdebouwlaag bevatten maisonnettes, die eenuitkragend balkon over de gehele breedtehebben. De toegangen tot de wonlngen zijnin portieken ondergebracht waardoor tochde nodige afstand tot de openbare ruimteverkregen is. Optimistisch zijn de witte, mis-schien kwetsbare gevels, verkregen d.mN.een met vezels gewapende pleisterlaag. Hetcasco bestaat uit ter plaatse gestorte wan-den en geprefabriceerde vloeren.De jury acht de beschreven stedebouwkun-dige opzet zeer geslaagd, mede met het oogCement XXXIV (1982) nr. 9op de tegenoverliggende hoger opgetrok~ken bebouwing: de (witte) kleur en de terug-liggende bovenverdiepingen geven een ge-voel van extra ruimte in de straat. De ruimte541binnenshuis is met grote zorgvuldigheidingevuld.Met name de voorgevels geven door hunvormgeving aan elke woning apart meer ei-gen identiteit. Deze vormgeving is karakte-ristiek voor de mogelijkheden die een be-tonconstructie te bieden heeft. Niet in hetjuryrapport als zodanig opgemerkt, roepthet uiterlijk van de woningen associaties opmet het bouwen volgens de Nieuwe Zake-lijkheid van de jaren '20-'30.Experimenteel woningproject, Geleen (ar-chitectBart Wauben)Het'betreft hier 141 woningen die ontwor-pen zijn volgens de basisgedachte van deStichting Architecten Research, namelijksplitsing tussen drager en inbouw, waar-door de woningindelingkan worden aange-past aan de gebruiker. In dit project is echternaast de inbouw ook de drager flexibel,d.w.Z. er kan worden voldaan aan aanvullen-de ruimtebehoefte wanneer dat wenselijkwordt geacht.12Experimentele woningbouw, Geleen;gehonoreerd met een eervolle vermeldingIJ 11II rJ----I~-----~- .If1 IIn het gehanteerde ruimtelijke weefselwordt de kleinste cel gevormd door een pa-tiowoning. Bij een eventuele uitbreidingmag een vastgesteld deel van de patio hier-voor worden bestemd. De patiobungalowszijn geschakeld gebouwd, waardoor een al-ternatief werd verkregen voor de traditione-le eengezinswoning in rechte rijtjes. De3everdieping bungalows kunnen ook op elkaar wordengestapeld, compleet met patio en uitbrei-dingsgebied, in 2, 3 of 4 bouwlagen. Detweede bouwlaag bereikt men via een hel-lingbaan, hetgeen betekent dat van eengroep van 71 woningen slechts de bewonersvan 11 huizen trappen moet lopen om hunvoordeur te bereiken.Het idee van stapeling van patiowoningenwerd als een opmerkelijk initiatief be-schouwd. Het heeft er toe geleid dat aan hetproject het predicaat 'experimenteel' werdtoegekend. In het woongebied varieert debebouwingsdichtheid van 40 tot 55 wonin-gen per ha. De constructie is traditioneel; debinnen- en buitenwanden bestaan uitbetonblokken.2everdieping De jury waardeert de afWisseling die bij ditproject werd bereikt door de variatie in"i: I'"""I' " "II I: I'"" I' """I'-11,'I " lI! "" I' "IJ "".m"" """ "" :' "- -I I I I11 I 1 0 0 ( I 0r:J I J D ~ n I I n~I I.~" I Il/,,,..1I" .~ :!" "JI- I' I',I [JI:,I,JJ " "" " ",I" " ",I 1I d "I, 11"11"11 , I ~".,Cement XXXIV (1982) nr. 9I 1 ft1 fl B II B B fi It-[ Jt=='t542_______1 ~-.-....,-------.--.- r1everdiepingbegane grond13Plattegronden14-15Experimentele woningbouw, Geleenarchitect: ir.Bart Wouben, Geleenconstructeur: Goudstikker de Vries BV.,s_Hertogenboschaannemer: Marcel Muyres Algemene BouwBV. Sittard16-17Commercial Street, Perth, Schotlandwinnaar gedeelde 1e prijs categorielaagbouwarchitect: James Parr and Partners, Dundeefoto's: Henk Snoek Photography, Londenbouwhoogte en bouwmassa. Door de aan-leg van een groengordel in het woongebied,de projeetering van voetpaden loodrechtdaarop en de aanleg van in het groen ver-pakte parkeerhavens, is er voor de kinderenvolop speelgelegenheid ontstaan. De pri-v?sfeer van de woningen is gewaarborgddoordat de woningen op alle niveaus overpatio's beschikken.De betonstenen waarmee de gevels werdengerealiseerd, zijn mede bepalend voor degebouwde omgeving; bij de verouderingkrijgen de gevels een patina die karakteris-tiek is voor deze bouwblokken. Enige be"denkingen werden geuit ten aanzien van decomplexere bouwmassa's waar de klein-schaligheid verloren dreigt te gaan door deformatie van teveel woningtoegangen opeen enkel portiek. De wegen naar deze por-tieken, soms onder een helling, doen nogalgeforceerd aan.Aan deze experimentele woningen werd inhet kader van de Cembureauprijs 1982 eeneervolle vermelding gegeven. De oorkondesaan de betrokkenen zullen eind oktober offi-cieel worden uitgereikt tijdens een bijeen-komst in het gebouw cementrum te 's-Her-togenbosch, die gewijd is aan woningbouwin Nederland.DeCembureau-Prijs 1982Internationaal bleef de waardering voor deNederlandse inzending dus beperkt tot deeervolle vermelding aan het Gelef3nseproject.De winnaars vielen in twee categorie?n. Deeerste categorie, de laagbouw, leverde eenCement XXXIV (1982) nr. 9gedeelde eerste prijs op voor een Engels eneen Frans project.Het Engelse project wordt gevormd dooreen woonbuurt aan de rivier De Tay in Perthvan 40 woningen van vari?rende grootte. Zijzijn bestemd voor gezinnen van 2 totS per-sonen. Door de fraaie situering en het ge-bruik van degelijke materialen kan wordengesproken van duurzame woningen die blij-vende waarde hebben. Met dit project wordtaangetoond dat door het gebruik van beton-blokken in het centrum van een oude staduiting gegeven kan worden aan gevoel voorhet oude en respect voor de menselijkeschaal.Er werden verschillende soorten betonblok-ken gebruikt. Met gezandstraalde blokkenin een rozige tint werd een goede kleuraf-stemming bereiktten opzichte van het rood"achtige natuursteen van een nabijgelegenbrug en de oude gebouwen in de omgeving.Voorts werden blokken van normaal betongebruikt voor scheidingswanden, dit methet oog op een goede geluidsisolatie. Voorde binnenspouwbladen werden blokken vanlichtbeton toegepast.Ofschoon de detaillering strak en sober vanstijl is, werd toch een interessant uiterlijkverkregen. Dat was ook de mening van dejury die waardering toonde voor de lay-outen de bescheidenheid van het plan.Deze eerste prijs werd gedeeld met een villa,'Ferrenbach' genaamd, in Kaysersberg, ge-legen in de Franse Vogezen. Het architecto"nisch ontwerp kwam tot stand na een zorg-vuldige afweging van drie eisen: inpassingin de natuurlijke omgeving, een logische af-stemming van de verschillende gebruiks"ruimten ten opzichte van elkaar en een aan-trekkelijk en levendig uiterlijk. Wat de bouw-materialen betreft, de gevels tonen eencombinatie van uitgewassen beton en Voge-se zandsteen, die ook in het interieur isdoorgezet, voor wanden, plafonds enkolommen.Een uitstekende benutting van de gegevennatuurlijke situering, een goed geproportio-543neerd en uitgebalanceerd geheel van bal-kons en verticaal geaccentueerde buiten-wanden van een goede kwaliteit beton, wa-ren de kwalificaties waarmee de jury haarkeuze motiveerde.In de categorie etagebouw werd de eersteprijs gegeven aan het appartementenge-bouw 'Marolles' in Brussel. Het gebouw isenerzijds geori?nteerd aan een levendigestraat, anderzijds aan een rustige (tuinachti-ge) binnenplaats; 6 van de 10 maisonnetteshebben rechtstreeks toegang tot dezebinnenplaats.De gevels zijn opgetrokken met betonste-nen. De constructie bestaat gedeeltelijk uitgewapend beton, gedeeltelijk uit dragend18Commercial Street, Perth, Schotland19-20Villa 'Ferrenbach', Kaysersberg, Frankrijkwinnaar gedeelde 1e prijs categorielaagbouwarchitect: Atelier UA5, Straatsburgmetselwerk. Om een goede geluidsisolatiete bereiken werden de betonnen trappenlosgehouden van de andere constructieveelementen en werden zij omsloten doorwanden van gemetselde betonblokken. Debuitengevel bestaat uit een buitenspouw-blad van 9 cm breedte, een spouw van 3 cmventilatieruimte en 4 cm polyurethaan, eneen binnenspouwblad van 14 cm.De jury oordeelde dat hier sprake is van eengoed voorbeeld van stadsvernieuwing,waarbij de toepassing van betonblokken zo-wel economisch als esthetisch ge?igend isom de eenheid in een bepaald stedelijkweefsel te handhaven.BesluitZoals te verwachten was, wordt bij deelne-ming aan zo'n prijsvraag wat de keuze vanhet in te zenden project betreft zeer geva-rieerd gereageerd. De verschillen die ener-zijds een gevolg zijn van de typerende om-standigheden van elk land, blijken ander-zijds voort te vloeien uit de persoonlijke op-vattingen van de inzender. Deze immersstelt voor zichzelf vast of iets de moeitewaard is om er een grotere bekendheid aante geven.21-23Appartementengebouw 'Marolles', Brusselwinnaar 1e prijs categorie etagebouwarchitect: bureau d'architecture GUS,BrusselCement XXXIV (1982) nr. 9In N.ederland gaat de voorkeur uit naar pro-jecten waarbij het een veelheid van wonin-gen betreft, dikwijls gerealiseerd in de wo-ningwetsfeer. Uit de presentatie blijkt danwelke resultaten er zijn te bereiken met een.beperkt budget en een goed gebruik vanmoderne technieken.De internationale inzendingen laten zien datde gemiddelde Europese opvatting over op-merkelijke betontoepassingen in de wo-ningbouw wat meer op het spectaculaire isgericht.Een verdere conclusie is dat in de wijzewaarop het beton zich in de gevel manifes-teert de toepassing van betonblokken eengrote rol speelt. Dat geldt voor drie van devier projecten van eigen bodem, maar ookvoor een aantal internationale prijswin-naars. Het gestraalde betonblok van een ro-zige tint, zoals toegepast in het onderschei-den Engelse project is in dit verbandbelangwekkend.De manifestatie van beton door middel vangrote gevelelementen heeft met deze prijs-vraag weinig aandacht gekregen. De Pe-perklip in Rotterdam gold in dit verband alseen zeer omvangrijk en uniek project.544Een aantal inzendingen toonden de toepas-sing van ter plaatse gestort schoonwerk be-ton. De gevallen beperkten zich tot de duur-dere woningen en etageblokken. Toegege~ven moet worden dat de zorg voor een der-gelijk oppervlak en het vakmanschap vooreen goed resultaat, zulke oppervlakken vrijkostbaar maken.Ofschoon in het buitenland de gepleisterdegevel een meer voorkomend verschijnsel is,vond deze in ons land tot op heden weinigbelangstelling. Ook hier doen zich ontwik-kelingen voor die waarschijnlijk interessantgenoeg zijn om ze te volgen. De met vezelsgewapende pleisterlagen komen zowel opcementbasis als op kunstharsbasis voor.Het N.ederlandse geselecteerde project Klei-ne Houttuinen is hiervan een voorbeeld.ing.M.G.P.Nelissen