O n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eVoor schr if tencement 2000 382V a n n o r m v o o r s c h r i f t e n ...Belgi? kent een lange traditie vanprefabriceren van gevel- en wand-elementen in sierbeton. Reeds ineen vroeg stadium was het besefaanwezig dat het succesvol eneconomisch toepassen van gepre-fabriceerde elementen van sier-beton, in grote mate afhangt vande kennis die de ontwerper bezitvan de technische eigenschappenvan het materiaal en van de fabri-cage- en montagemogelijkhedenvan de elementen. Daarom publi-ceerdedeFeBe(Belgischeberoeps-vereniging van betonwarenfabri-kanten) in 1975 een eerste uitgavevan technische aanbevelingenvoor het ontwerpen, fabriceren enmonteren van elementen in sier-beton. Een derde geactualiseerdeuitgave van die aanbevelingendateert van 1993 [1].Eveneens in een vroeg stadiumontstond de behoefte aan duide-lijke afnamecriteria voor gepre-fabriceerde elementen van sier-beton. Daaraan werd in 1980tegemoet gekomen door de publi-catie van de Belgische norm NBNB 21-601 [2], die grotendeels opvoornoemde technische aanbeve-lingen is gebaseerd. Die normwordt verder kortweg aangeduidmet NBN.... n a a r t y p e v o o r s c h r i f t e nIn Belgi? stijgt de vraag naar ge-certificeerde betonproducten ge-staag. Onlangs betrof die vraagook geprefabriceerde elementenvan sierbeton. Als technischebasis voor de certificatie van dieelementen voldeed de verouderdeNBN evenwel niet meer. Een her-ziening van die norm lag voor dehand, maar de Europese normali-satievanbetonproductenstaatdatin de weg. De in CEN verenigdenationale normalisatie-institutenzijnimmersgebondenaanhetzo-genaamde `standstill agreement',dat hen oplegt gedurende de ont-wikkeling van Europese normengeen normalisatie-activiteiten teontplooien die de harmonisatievandienormvoorschriftenkunnentegenwerken.Om toch tegemoet te komen aande vraag naar productcertificatievan geprefabriceerde elementenvan sierbeton boden PTV uit-komst. PTV (Prescriptions Tech-niques/TechnischeVoorschriften)zijn productspecificaties, opge-steld door een door het BIN (Bel-gischInstituutvoorNormalisatie)als bevoegd erkende instelling,die fungeren als basis voor deafgifte van een productcertificaat.Voor de geprefabriceerde beton-productenisPROBETON(beheers-Voorschriften voorgeprefabriceerde elementenvan sierbeton*)ir. Frans Almey, PROBETON, Brussel*) In Belgi? wordt sierbeton ook aangeduidals architectonisch beton of zichtbeton, inNederland als schoon beton.De Belgische technische voorschriften voor geprefabriceerde elementen vansierbetonzijnvernieuwdmethetoogopdeproductcertificatieonderBENOR-merk. De aangepaste voorschriften beogen vooral een grotere duurzaamheidvan het uitzicht van sierbeton. Tevens worden voor dit uitzicht duidelijkeafnamecriteria en gedetailleerde beoordelingsprocedures aangereikt. Ditartikel licht een en ander toe.1 | Kantoorgebouw, Torhoutfoto's: W.SimonsO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eVoor schr if tencement 2000 3 83organisme voor het merk BENORin de betonwarenindustrie) alszodanig erkend. PTV wordendoor het BIN gevalideerd en gere-gistreerd en door het BelgischMinisterie van Verkeer en Infra-structuur als typevoorschriftengeregistreerd, hetgeen hen opnationaalvlakeenofficieelstatuutverleent.De PTV 21-601 [3], verder kortwegaangeduid met PTV, treedt dus inde plaats van de vertrouwde NBN,die door het BIN zal worden inge-trokken. In de loop van dit jaarzullen op basis van die PTV deeerste BENOR-certificaten voorgeprefabriceerde elementen vansierbeton worden afgegeven.De PTV beoogt duidelijk een ho-gere kwaliteit dan de NBN. Vooralde duurzaamheid van het uitzichtvan sierbeton krijgt meer aan-dacht. De PTV verstrekt tevensbeter omlijnde procedures dieeen objectieve beoordeling van dituitzicht mogelijk maken.O u d e v o o r s c h r i f t e n ...De PTV legt de prestatiecriteriavast voor geprefabriceerde ele-menten van sierbeton. Die crite-ria hebben betrekking op de toe-gepaste grondstoffen, het beton,de fabricage en de afgewerkte ele-menten.Globaal genomen herneemt dePTV alle technische specificatiesvan de NBN, weliswaar geactuali-seerd voor wat verwijzingen naarde toepasselijke normvoorschrif-ten betreft. De classificatie van deNBN naar druksterkte van hetsierbeton en maatvastheid, uit-zicht en duurzaamheid van deelementen is niet langer in over-weging genomen. Enkel de speci-ficaties die gerelateerd zijn aan deklassen met de hoogste kwaliteitzijn bewaard gebleven.... e n n i e u w e v o o r s c h r i f t e nVooreerst stipuleert de PTV datgeprefabriceerde elementen vansierbeton in overeenstemmingmoeten zijn met de algemenevoorschriften van de PTV 200 [4]voor geprefabriceerde structuur-elementen van beton. Dit impli-ceert onder meer dat de beton-dekking op de wapening nietkleiner mag zijn dan een aan detoepasselijke milieuklasse(n) ge-koppelde minimale waarde. Ookde nabehandeling en bescher-ming van het verse beton en eenwarmtebehandeling zijn aldusaan regels gebonden.Op het niveau van de grondstoffenopteert de PTV bij het gebruik vankleurstoffen voor kunstmatigeanorganischekleurstoffen.Detoe-passing van organische kleurstof-fen blijft evenwel mogelijk, mitshun kleurstabiliteit in het sierbe-ton wordt aangetoond op weten-schappelijkebasisofdoorervaring.Op het niveau van het materiaalbeton zijn de voorschriften onder-scheiden naargelang de toepasse-lijke milieuklasse(n) al dan nietblootstelling aan vorst omvatten.Zo bedraagt voor sierbeton meteen grootste nominale korrelaf-meting van 16 mm het minimalecementgehalte 375 kg/m2 en isC 35/45 de minimale betonsterkte-klasse(karakteristiekekubusdruk-sterkte van ten minste45 N/mm2)in het geval vorst kan optreden.Deze vrij strenge eisen beogeneen toereikende duurzaamheidvan het sierbeton en het uitzichtervan en zijn, zoals recent proef-ondervindelijk onderzoek heeftaangetoond, zeker verantwoordindien naast vorst ook dooizoutenin het spel zijn. Rekening hou-dend met de voorgeschrevenminimale cementgehalten enmaximale waarden voor de water-opslorping van het sierbeton,voorziet de PTV overigens in hetnazicht van de vorstbestandheidvan de grove granulaten als alter-natiefvoorhetomslachtignazichtvan de vorstbestandheid van hetbeton.Op het niveau van de fabricagegeeft de PTV aanvullende voor-schriften voor onder meer debescherming tegen roest vanwachtstaven (stekeinden) en deherstelling van kleine esthetischetekortkomingen van de elemen-ten. Met het oog op een zo correctmogelijk woordgebruik is in eenbijlage bij de PTV een niet-limita-tieve lijst met een bondige be-schrijving van de belangrijkste2 | Hoofdpostkantoor,OostendeO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eVoor schr if tencement 2000 384oppervlaktebewerkingenvansier-beton opgenomen.Op het niveau van de afgewerkteelementen preciseert de PTV,naast meer genuanceerde eisenaangaande toelaatbare maat- envormafwijkingen, voornamelijkeisen die het uitzicht van elemen-ten van sierbeton betreffen.H e t u i t z i c h t ...De PTV stelt dat de aspectken-merken van het betonoppervlakvooraf tussen de partijen moetenworden overeengekomen, op ba-sis van door de fabrikant voor-gelegde monsters met overeen-gekomen afmetingen.Naast de vroegere eisen inzake deaanwezigheid van:? kleurschakeringen in elementenmet uniforme kleur (geenkleurschakeringen overeen-stemmend met schaalwaardendie meer dan ??n schaalinde-ling van de CIB-grijsschaal [5][6] verschillen),? roestvlekken (geen door ijzer-houdende granulaten veroor-zaakte roestvlekken zichtbaarop 5 m afstand),? scheuren (geen craquel? in hetdroog betonoppervlak zicht-baar op 5 m afstand en geenscheurtjes met wijdte groterdan 0,05 mm, respectievelijk0,1 mm, in gladde, respectie-velijk niet-gladde betonopper-vlakken), legt de PTV een eisop inzake de aanwezigheidvan luchtholten in het beton-oppervlak.Voor elementen met een gladoppervlak is de CIB-schaal nr. 1van toepassing, voor elementenmet een niet-glad effen oppervlakde CIB-schaal nr. 2 [4] [5]. De CIB-schaal is een genummerde reeksfoto's op ware grootte, waaropgrijze betonoppervlakken zijnafgebeeld die in toenemendemate luchtholten vertonen... e n d e b e o o r d e l i n gHet verkrijgen van een ondubbel-zinnig oordeel over de aanwezig-heid van roestvlekken en scheu-ren in het betonoppervlak, isnormaal geen onoverkomelijkprobleem. Anders is het gesteldmet de beoordeling van de aan-wezigheid van luchtholten enkleurschakeringen, waarvoor dePTV de volgende proceduresvoorziet.LuchtholtenDe aanwezigheid van luchtholtenwordt visueel beoordeeld doorvergelijking met de toepasselijkeCIB-schaal.Bij twijfel gebeurt de beoordelingals volgt:? In het geval van elementenmet een te beoordelen opper-vlak A < 2 m2 worden vier ele-menten gekozen. In het gevalvan elementen met een tebeoordelen oppervlak2 m2 A < 4 m2 worden tweeelementen gekozen, beideverdeeld in twee delen met na-genoeg dezelfde oppervlakte.In het geval van elementenmet een te beoordelen opper-vlak A 4 m2 wordt ??nelement gekozen en verdeeldin vier delen met nagenoegdezelfde oppervlakte.? Het droge en in de schaduwgelegen oppervlak van elkelement of deel ervan wordtvergeleken met de toepasse-lijke CIB-schaal.? De aanwezigheid van lucht-holten wordt gunstig beoor-deeld als ten minste driemaalovereenkomst wordt vastge-steld met de toepasselijke CIB-schaal en ten hoogste ??nmaalovereenkomst wordt vast-gesteld met de CIB-schaal dieonmiddellijk volgt op detoepasselijke CIB-schaal.? Bij betwisting wordt voor-noemde beoordelingsproce-dure herhaald door drie waar-nemers met onderscheidenbelang (dit zijn in de regel defabrikant, de bouwheer en deaannemer). Het oordeel datdoor ten minste twee waar-nemers wordt geveld, isbepalend.KleurschakeringenKleurschakeringen tussen ele-menten en in ??nzelfde elementworden visueel beoordeeld aan dehand van de monsters waarop deovereenkomst tussen de partijenis gebaseerd. Daartoe worden demonsters aangebracht op hetdroge en in de schaduw gelegen3 | Business-park, BrusselO n d e r z o e k & t e c h n o l o g i eVoor schr if tencement 2000 3 85te beoordelen betonoppervlak enworden hun kleuren vergelekendoor een waarnemer die zich op3 m afstand bevindt.Bij twijfel gebeurt de beoordelingals volgt:? Gebruik wordt gemaakt vanhet CERIB-transparant [7], ditis een rechthoekige doorzich-tige kunststoffolie van circa400 x 300 mm2, ingedeeld indrie even grote zones enwaarvan de gearceerde rand-zones kleurschakeringenopwekken die ??n schaalinde-ling van de CIB-grijsschaalafwijken van de kleur in decentrale zone. Het transparantwordt op een representatiefmonster geplaatst, waardoorde toelaatbare kleurschakerin-gen worden gevisualiseerd.Voor elk van de elementenmet twijfelachtige kleurscha-keringen wordt het geheel vanmonster en transparant naasthet droge en in de schaduwgelegen te beoordelen beton-oppervlak geplaatst en wordenhun kleuren vergeleken dooreen waarnemer die zich op3 m afstand bevindt.? Kleurschakeringen tussenelementen en in ??nzelfdeelement worden gunstigbeoordeeld als zij zich situe-ren binnen de gevisualiseerdetoelaatbare kleurschakeringen.? Bij betwisting gebeurt debeoordeling van de elementenmet betwiste kleurschakerin-gen volgens een gedetail-leerde, in de PTV vastgelegdeprocedure, aan de hand vanzwart-wit foto's. Desnoodswordt opnieuw beroep gedaanop drie waarnemers metonderscheiden belang en alsook dit geen bepalend oordeeloplevert, moet colorimetrischonderzoek van de foto's uit-sluitsel geven. sL i t e r a t u u r1. Elementen in architectonischbeton ? Technische aanbeve-lingen. FeBe, 1993.2. NBN B 21-601, Voorafvervaardigde architectoni-sche elementen van zichtbaarsierbeton. BIN, 1980.3. PTV 21-601, Geprefabri-ceerde elementen van sier-beton. PROBETON, 2000.4. PTV 200, Geprefabriceerdestructuurelementen vangewapend beton en vanvoorgespannen beton.PROBETON, 1997.5. CIB Report No. 24, Toleranceson blemishes of concrete.CIB, 1975.6. Schoon beton ? Bijlage 1.VNC, 's-Hertogenbosch,1990.7. El?ments architectureaux enb?ton fabriqu?s en usine ?Cahier des charges. FIB,1996.4 | Appartementsgebouw,De Panne5| Supermarkt, Brussel