C o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 332De architectonische vorm van hetRIVA-gebouw wordt enerzijdsbepaald door de lokale situatie(foto 1) en anderzijds door dewens een compact kantoorvo-lume te realiseren. De bijzondereaard van de plek resulteert in ver-scheidene stedenbouwkundigecondities, die op hun beurt zijnvertaald in een schijnbaar auto-noom volume. Dit volume vervultde gewenste solitaire rol op eencentraal gelegen plein en sluitdesalniettemin naadloos aan opde omgeving. De hieruit voortko-mende sculpturale vorm roeptassociaties op met een boot,gelegen aan de centrale waterpar-tij van het paleiskwartier.G e v e lZonder verder in te gaan op alleargumenten die tot de uiteinde-lijke vorm hebben geleid, mag hetduidelijk zijn dat de gevel dezevorm optimaal tot zijn recht moetlaten komen. Dit bleek in prefabbeton uitstekend te kunnen.Verder was er de wens een zwaregevel te maken met voldoendeaccumulerend vermogen, zodatde installaties relatief bescheidenkonden blijven.Architectonisch gezien bleek hetinteressant voor een materiaal tekiezen dat in contrast is met deoverwegend uit metselwerk opge-trokken grote bouwvolumes in dedirecte nabijheid. Deze grotegemetselde dozen volgen de rooi-lijn en omkaderen de steden-bouwkundige ruimte. Het RIVA-kantoor laat door zijn vorm deruimte als `boeggolven' om hetgebouw heen vloeien (foto 2). Datwas hetgeen deze lokatie nodigheeft. Een bijpassend en met deomgeving contrasterend materi-aal hoort hierbij.In overweging nemend dat eengrote repetitie van dezelfde ele-menten het architectonisch con-cept alleen maar verder kan ver-sterken, werd uiteindeljk dekeuze gemaakt voor gepolijstebetonnen sandwichpanelen.De gevelelementen geven aldusuitdrukking aan de gewenstearchitectonische vorm en de con-structievestructuurvanhetgebouw.Prefab gevel was logische keuze voor RIVA-kantoorSamenwerking inontwerpproces is noodzaakStefan Ritzen, architectenbureau Boosten Rats & Ritzen, MaastrichtPaul Desmet, Decomo N.V., MoeskroenHet ontwerpen en uitvoeren van een gevel in geprefabriceerd beton is een spe-cialisme. Voor het ontwerp is de architect verantwoordelijk, voor de uitvoe-ring de fabrikant. Maar het beste resultaat wordt verkregen als architect enfabrikant in het ontwerpproces nauw samenwerken.In dit artikel wordt het proces van samenwerking geschetst zoals dat isgehanteerd bij het momenteel in uitvoering zijnde RIVA-gebouw in hetPaleiskwartier van 's-Hertogenbosch. Allereerst verhaalt de architect over zijnvisie en werkwijze in relatie tot het ontwerp. Daarna vertelt de betonfabrikantover de specifieke wijze waarop dit ontwerp is vertaald in een product.1 | Maquettefoto van hetPaleiskwartier in's-Hertogenbosch, metmidden-achter het RIVA-gebouwC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 3 33S a n d w i c h e l e m e n t e nDe eerste schetsen van het ont-werpproces zijn al voorzien vanidee?n over een toe te passensandwichpaneelvanprefabbeton.Het is vooral te danken aan devroege integratie van de bouw-kundige materialisering met destedenbouwkundige context, dathet betonelement een zo geslaag-de uitwerking en rol in het heleverdere bouw- en ontwerpproceskreeg.Al gauw werd duidelijk dat degebogen vormen van het gebouwhet best leesbaar zullen zijn dooreen verticale geleding toe tepassen. Diepe neggematen zijnnoodzakelijk om de benodigdeplasticiteit te verkrijgen (fig. 3).Bovendien onderstrepen dezeneggen het monoliete karaktervan de elementen, die op hunbeurt weer de dragende functiesymboliseren. Hiermee is meteeneen wezenlijk verschil gemaaktmet een met tegels bekledefa?ade.De uiteindelijke vorm en profile-ring van het `M'-element onder-streept deze verticale geleding enreguleert de afwatering van debetonnen gevel op de navolgendewijze.Daar waar de straal van de boogconstant is, staat het dragendebetonelement (fig. 4). Elke 1,80 mis er een gesloten penant van? 90 cm en een raamsponningvan ? 90 cm tot op vloerniveau.Het hieronder gelegen elementheeft in aansluiting op de erboven2 | Maquettefoto van hetRIVA-gebouwfoto: Fas Keuzenkamp,Pijnacker3 | Schets van een gevel-fragment in ontwerp-fase. In latere fase isbesloten ook dedagkanten te polijsten4 | Plattegrond van hetRIVA-gebouwplat vlak gepolijstdagkant gezuurddorpel binnende neggeC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 334gelegen raamdorpel een schuinteruglopende borstweringsplaat.Ditverlengtdeverticaliteitvanhetgat en voorkomt dat de raamdor-pel buiten de gevel zal steken. Hetwater dat zich op deze plaat ver-zamelt, zal meestal door de windnaar links of rechts geblazenworden, waar het in een verticaalgootje komt dat dezelfde breedteheeft als de naden tussen deplaten.Schijnvoegen op een potenti?lesplitsing van twee elementenzorgen voor een rustige ritmeringin de gevel. Vooral de diepe`monoliete'neggemaat,deschuinteruglopende borstweringsplaaten de hierbij toegepaste verdekteaansluiting van het achteraf vanbinnenuit te plaatsen aluminiumkozijn, zijn specifieke details dieinherent zijn aan het sandwich-paneel. De vorm van het gebouwen de manier waarop het gemaaktis, zijn hier onlosmakelijk metelkaar verbonden.K l e u rDe uiteindelijke kleurbepalingvergt veel van het voorstellings-vermogen van de architect en deprofessionaliteitvandebetrokkenbetonfabriek. De variaties op dekleur, indien men al gekozenheeft voor polijsten, lijken nogschier oneindig. Bekende varia-belen zijn: het soort en demenging van het toeslagmate-riaal, de korrelgrootte, kleur ensamenstelling van het bindmid-del en het soort beschermings-filter.De keuzemogelijkheid uit be-schikbare grondstoffen is hierineen duidelijk kwaliteitsaspect.Voor het RIVA-kantoor zijn onge-veer 25 verschillende monstersmet variaties op groen en zwartgeleverd om tot het gewensteresultaat te komen. Dit keuzepro-cesiszeerzorgvuldigenmetgroteaccuratesse verlopen, tot en metde uiteindelijke productie van hetproefelementschaal1:1.Eengoedvoorbeeld van het beheerst om-gaan met prefab beton.A d v i e sTot slot het volgende: gebruikprefab beton daar waar het archi-tectonisch en constructief goed totzijn recht komt, zorg voor eengoede detaillering, kies een pro-ducent die voldoende ervaringheeft met architectonisch beton.Dan zal beton zich tonen als eenedel bouwmateriaal dat de tanddes tijds zal weerstaan.Injanuari1998werdDecomodoorde architect gevraagd de mogelijk-heid te onderzoeken een lichtgebogen gevel in gepolijst beton teconcipi?ren. De verwachtingenvan de architect waren heel duide-lijk: het betrof een licht gebogengevel, bij voorkeur in groen ofzwart gepolijst beton.De dagkanten mochten eventueelin een andere afwerking wordengerealiseerd. Het was wel belang-rijk dat de verticale lijnen zoveelmogelijk werden geaccentueerd,om het beeld van de dragendefunctie van de gevel te ondersteu-nen. Dragende, ge?soleerde gevel-elementen genoten een voorkeur.De gevel moest een unieke en rijkeuitstraling hebben en van uitzon-derlijke kwaliteit zijn. Maar ook:een aanvaardbare prijs.D e b o u w m e t h o d o l o g i eBegin februari kwam het voltalligebouwteam bijeen: aannemer, pro-jectontwikkelaar, architect en`kandidaat-betonproductenfabri-kant'. Partijen hadden elkaar lerenkennen tijdens de realisatie vanhet Justitiepaleis in 's-Hertogen-bosch van architect Charles Van-denhove uit Luik. Rekening hou-dende met de uitgangspunten vande architect, de bouwmethodesvan de aannemer, de productie-mogelijkhedenvandefabrikantende budgettaire beperkingen van deopdrachtgever,werdenbijdeeerstebrainstorming de volgende basis-principes grotendeels vastgelegd:5 | Werktekening van type-element (stortzijde)Uitwerken van verdiepingshoge, dragende gevelelementen met een sand-wichconstructie (80 mm buitenblad, 100 mm isolatie en 180 mm binnen-spouwblad). De elementen worden zo groot mogelijk gemaakt (lengte: 7,20m; vier raamopeningen per element). Dit alles teneinde manipulaties in debetonfabriek en op het werk tot een minimum te beperken. De houten kadersvoor de bevestiging van de aluminium puien worden vooraf ingewerkt. Hetgepolijste gedeelte wordt voor levering van een oppervlaktebeschermingspro-duct voorzien. De aluminium puien worden via de binnenzijde gesteld.De vloeren worden met breedplaatelementen vervaardigd. Alle anderewanden (trapkokers en scheidingswanden) worden eveneens geprefabriceerd.V a n o n t w e r p n a a r p r o d u c tC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 3 35V o o r d e l e n v a n h e tp r e f a b c o n c e p tDe belangrijkste voordelen vanhet uitgewerkte concept zijn:? er is een enorme repetitie(alle 140 elementtypen (fig. 5)worden in ??n en dezelfde malgestort);? de bouwtijd wordt aanzienlijkingekort (tien werkdagen perbouwlaag);? een verzorgde binnenzijdevergt geen 10 mm dikkepleisterlaag;? alle elementen worden op devloerplaten gesteld;? een stelling aan de buitenzijdeis overbodig (slechts een hang-steiger voor het aanbrengenvan de enkelvoudige kit-voegen);? een grote precisie vanelementen en raamopeningenis mogelijk.Bijkomende voordelen zijn:? gepolijst beton (foto 6) isonderhoudsvriendelijker enmakkelijker herstelbaar dantraditionelere materialen;? dankzij de mechanisatie vanhet productieproces kunnenook de dagkanten ? tegen eenkleine meerprijs ? wordengepolijst, wat de gevel debeoogde monoliete en dragen-de uitstraling geeft;? de dragende kolommen enliftwanden binnenin hetgebouw kunnen in hetzelfdemateriaal worden vervaardigd.A f s t e m m i n gIn juni 1998 werd de fabriek vanDecomo door het voltallige bouw-team bezocht, teneinde de laatsteknelpunten te overwinnen. Nor-maal gesproken moet een bouw-team voldoende garanties hebbenen moet de betrokken fabrikanttijdig de beoogde kwaliteit kun-nen leveren om de bouwsnelheidniet te vertragen. Door de fabri-kant werden recente projectenvoorgelegd, waar partnership enkwaliteit de pijlers voor het wel-slagen waren (bijv. het EuropeesParlement in Straatsburg; zie blz.15).Eens overtuigd werd formeelovereengekomen al het nodige tedoen om met de betrokken par-tijen, de uitvoering tot een goedeinde te brengen. Een contractwerd nochtans niet opgesteld.De overeenkomst was enkel geba-seerd op onderling vertrouwen,wat toch een zeker risico inhoudt.Het tekenen van een soort inten-tieverklaring is wel aan te bevelenteneinde de belangen van alle par-tijen te behartigen. In een land alsGroot-Brittanni? gebeurt dit wel(`Design and Build' team). Deklant verbindt zich er dan toe eenbepaald bedrag aan de fabrikantuit te betalen voor de inbreng vanzijn know-how en voor alle gele-verde prestaties (studie- en teken-werk), voor het geval dat hetproject niet doorgaat of indien hetwerk om welke reden dan ook aaneen andere fabrikant wordtgegund.V o o r b e r e i d i n g s p e r i o d eTussen medio `98 en begin `99werden de laatste principes vast-gelegd en werd het bouwconceptverdergeoptimaliseerd.Erwerdenongeveer twintig monsters voor-gelegd. Een definitieve samen-stelling volgde op basis van een`grootmonster'.Alledetailswerdenminitieus uitgewerkt (weliswaarzonder een raamfabrikant aantafel te hebben) teneinde bij hetstartschot snel de startblokken tekunnen verlaten.R e a l i s a t i eEind mei `99 werd de opdrachtgegund aan aannemingsbedrijfDe Bonth van Hulten uit Nieuw-kuijk, die op zijn beurt bijDecomo de offici?le bestelling(prijs en voorwaarden reeds lang6 | Polijsten van hetoppervlak7 | Opslag van een gereedelement op het tasveldC o n s t r u c t i e & u i t v o e r i n gU t i l i tei t sb o u wcement 2000 336gekend) plaatste. Daardoor kontijdige levering worden gegaran-deerd (foto 7). Met het bouwrijpmaken van het terrein werd in juli'99 begonnen. De eerste gevelele-menten werden in november '99gesteld.Elketienwerkdagenwordtzoalsvoorzieneenvolledigebouw-laag afgewerkt. Met een ploeg vandrie man kunnen de twaalf ele-menten (goed voor een totalegeveloppervlakte van circa 300m2) in ??n dag worden gesteld(foto's 8-10).B e s l u i tPrefab beton is een ideale oplos-sing om binnen een vrij korteperiode een kwalitatief hoogwaar-dig project te realiseren. Voor-waarde is echter dat alle partijenvoor een volle honderd procentmoeten geloven in dergelijkealternatieve bouwmethodes. Debelanghebbenden moeten tijdig(in het voortraject) aan tafel gaanzitten en ervoor zorgen datbinnen een constructieve sfeer debelangen van alle partijen behar-tigd kunnen worden. Met alsresultaat dat zoals hier een parelvan een gebouw ? met een hogetoegevoegde waarde ? voor eenaanvaardbare prijs kan wordenvervaardigd. Een dergelijke ma-nier van werken is wat ons betreft,zeer zeker voor herhaling vatbaar.s8-10 | Montage op de bouwplaatsfoto's: Steef Croonen,Malden